Harremana

    OEH - Bilaketa

    376 emaitza hotz bilaketarentzat

    Sarrera buruan (54)


    Sarrera osoan (322)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    1 su.
    tradizioa
    Tr. En textos suletinos y bajo-navarros la forma determinada es suia, süia. Hallamos suu en Olaechea (suuz 86, 89) y Zuzaeta (suuzko 88). En DFrec hay 221 ejs. de su.
    Onom.: Elvira Suberria. (1300) Arzam 403.
    sense-1
    1. (gral.; SaraskHizt, Lcc, IC 449, Volt 81, Mic 7r, SP, Deen II 54, Urt I 63, Ht VocGr, VP 85v, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H, VocB , Zam Voc ); suu Ref.: Bon-Ond 137; VocPir 91; A; A Aezk 298; EI 266; Lrq; Iz ArOñ, Ulz, R 293 y 312; Etxba Eib ; Holmer ApuntV ; EAEL 122; Elexp Berg ; Gte Erd 25, 133, 135, 143, 267, 276; ZestErret .
     Fuego (sentidos prop. y fig.); fuego que se hace, hoguera; incendio. "Fuego, súa"(Voc. de Marineo Sículo, 1533). TAV 3.2.4. "Pedrenal, sua ateraten dan burdiari" SaraskHizt 19. "Apagar fuego, sua iltu, sua itzaungi" Lcc. "Surtan quiere decir 'en el fuego'" IC I 486. "Fuego", "lumbre, fuego" Lar y Añ. "Zoaze sekulako infernuko demoninoentzat prestaturik dagoan surtara" Izt 101v. "Eskua suan ezar nezake egia dala" H. "Surtan (V-ger-arr-oroz, L), en el fuego" A. "Surtara (V-arr-oroz, G-goi), al fuego" Ib. "Sua ta ura belaunaz betik (V-ger), [...]. Etxeak su duenean, denak bero (B), cuando la casa arde, todos se calientan; es decir, el hombre es según las circunstancias" Ib. "Suan dago, está en el fuego" A Aezk 298. "Eta(r)a sútatik, saca del fuego. [...] Surtaako, para el fuego" Iz ArOñ. "Súe biztu, encender el fuego" Iz Ulz. "Incendio. Bart sua izan da auzoko etxian" Etxba Eib. "Fogatas. San Juan gabeko suak Unzagako Plazan" Ib. "Legorteagatik su asko izan dira Euskal Herrian (V-gip, G-azp, AN-gip), su ainitz (BN-arb); karobian su aundia da(go) (V-gip, G-azp, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 25. Tr. De uso general. En su uso principal inesivo (cf. infra SUTAN) las formas más empleadas al Sur (incluidos algunos autores alto-navarros) son sutan, sutatik, sutara, etc.; al Norte aparecen éstas (alternando con suan, sutik, etc.) en Etcheberri de Ziburu (Man I 94), Pouvreau (Phil 324), Gasteluçar, Baratciart (152) y Monho (126). Surta-, menos frecuente, se encuentra en autores vizcaínos y guipuzcoanos, además de en algunos septentrionales como Voltoire (270), Etcheberri de Ziburu (Man II 158) o Mirande (Pr 309). Los autores septentrionales y alto-navarros (incluido Mendiburu) emplean generalmente suan, sutik, sura(t), etc., formas que tbn. utilizan a veces autores occidentales como Añibarro (GGero 269), Iturriaga (Fab 27), Lardizabal, Arrese Beitia (AmaE 187) y ArgiDL (163); con compl. las emplean además Arrue (purgatorioko suan, May 96) e Iturzaeta (lurreko suban, Azald 109); cf. sin embargo en este contexto sulezeko sutan (Mb IArg I 143), betiko sutan (Lard 380, Xe 322, AB AmaE 441), gorrotozko sutan (Ag AL 123), betiko sutara (Inza Azalp 42), orrelako sutan (Zait Sof 34). Hallamos suian, ya desde Dechepare, en autores bajo-navarros y suletinos (v. Tt Arima XVI, Egiat 205, Ip Dial 115, Laph 236, Zub 38, Etchebarne 43).
    Urhe hunak behar dizi suian unsa purgatu. E 241. Huná, su xipito batek zein egurtze handia iraxekiten duen. Lç Iac 3, 5 (He, TB, Ol, Ker, IBk, IBe su; Dv phindar). Suko gehennara iraitz adin. Lç Mt 18, 8. Oi ta jagi zan / su ori utra fortitzik. Lazarraga 1202r. Zeinzuk zirudien sua aoetati ezarten ebela. Ib. 1153r. Su bako etsea gorputz odol bagea. RS 237. Mundu onetako aragia / agotik sar dadinean / egiten da gure aragi / estomaguaren suan. Elizalde 131ss. Libra gaitzan ifernuko sutik. Ber Trat 92v. Abariziosoentzat bitzten da su handia. EZ Man I 107. Egur hezeak egiten du gar, eta egiten du nigar: sua datxeka, eta ura dario. Ax 501 (323). Odolak su gabe diraki. O Pr 342. Nihor heldu denean [...] su bilha, eztu kausitzen guti bat baizen sukhaldearen erdian. SP Phil 436s. Milla eta milla deabruek / sutan niautek hondatzen. Gç 161 (47 suan). Jondane Johaneren sü holakoetan. Bp II 115. Hala-nola suaren bazka baita olioa. ES 186. Pergaminoa bustita gero erakusia suari. Acto 347. Ostu ziola [Prometeok] eguzkiari sua eta argia. Lar SAgust 15. Batzak süiaz, bestiak armetzaz [...] mündü huntarik bestialat juan izan dira. Mst I 23, 7. Itxea ingurutzen zuen suak ukitzen etzuela. Mb IArg II 313 (I 361 sutan). Athera zen harri hartarik su bat guziak ez deustatu zituena. Lg I 206. Su bat da hain borthitza, non gure sua haren aldean itzal flako bat bai da. Brtc 149. Infernuan beti surtan erretzen. Ub 158. Lagunduten deutsee agoia su azpiti ateraten. Mg PAb 126s (CC 225 surtara; CO 95 sutan). Zoazte nigandik betiko surtara. AA III 295. Mundu huntako surik handiena eta borthitzena. Dh 164. Billosik sutan sartuteko. JJMg BasEsc 233. Su bethi garretan zaudena eta behinere iraungitzen etzarena. JesBih 439. Ez egürrik ezarri süian. Etch 336. Erri anitzetan adoratzen zuten sua. Izt C 209. Badakutzu arako presondegi itzaltsu, kee, su eta garrez beterikua? Ur MarIl 40 (38 sutara). Zein den balios suko gorapen egurra. Hb Esk 189. Inzensu-ontzian sua ipiñi. Lard 96 (380 sutan). Zeren bethi hertzez beitua nitria eta sü haboro behar beitü. Ip Dial 117 (It, Ur y Dv su ge(h)i(j)ago). Hobeena laiteke gaitzeru eta lakha guziak surat ematea. Dv Lab 64. Su xume bat etzakegu / sofri mundu huntan. Bordel 203. Eta exeri zan aulki bat artuta suaren ondoan. Zab Gabon 35 (cf. sutondo). Torreko txiliñak sua nonbait egoala iragarri euskuneko. A BeinB 57 (Ardi 45 sutan).
    Arek oe zuri garbia ta urliak su eder galanta eskeñiaz. Ag Kr 30 (143 sutan; G 103 surtako). Etxian sua degula, sua! Iraola 86. Badakizu... sua dagoan lekutik ateratzen da kia. Urruz Zer 82 (122 sutan). Sutik athera kruxpetak bezen beroa. Barb Sup 1. Han moldatu adailuari sua ezin ditakela aiher. JE Ber 83. Ikatz-su bat ikusi zuten. Ir YKBiz 537 (453n sutan). Etxaguntzea ta gizartekeria ura ta sua baño geiago alkartu ezin leikezan gauzak dira-ta. Eguzk GizAuz 123s. Matrailak piska bat gorriturik, suaren beroaz agian. Mde HaurB 8. Amorruaren amorruz begietatik sua ta aotik bitza eriola. Bilbao IpuiB 245 (175 sutan). Alkolezko su bat piztu zuen. JEtchep 105. Prometeuren sutan irazekitako sua. Zait Plat 23 (54 surtan). Emakumeak, lurrean jesarrita [zelaian], erdian sua dabela. Erkiag BatB 118 (59 sutatik). Gaztetxo, gaztetxo, etzaitez sua ta gasolinarekin geiegi jostatu. MAtx Gazt 69 (48 sutara). Ezin diteke zigarrorik piztu sua sortuko dan beldurrez. Lab SuEm 165. Gaizer süia dügü phizten. Casve SGrazi 138. Ohartu nintzalarik sua ba zela oihanean. Etchebarne 50. Otza zan da sukaldea berotzeko su aundia. JAzpiroz 57. [Plan] ori kolkora neban, sutara botateko. Gerrika 21.
    v. tbn. (Para autores meridionales, en casos locales de decl., en sing.): Surta-: VMg 80. Añ LoraS 184. Astar II 36. It Fab 52. Bil 128. Aran SIgn 103. Xe 264 (322 suta-). AB AmaE 364 (441 suta-). Bv AsL 187. Arr May 75. Alz Ram 82. Tx B II 93. Munita 13 (64 suta-). Ugalde Iltz 37. Ibiñ Virgil 105 (75 suta-). Ataño TxanKan 158 (195 sutara). JAzpiroz 224. Ostolaiz 38. Suta-: Zuzaeta 69. fB Ic I 95. Sor Bar 102. Azc PB 119. ArgiDL 31. Inza Azalp 42. Altuna 84. Jaukol Biozk 78. Or Tormes 27. Enb 44. Otx 73. Ldi UO 44. JMB ELG 85. Laux AB 31. SMitx Aranz 21. Anab Poli 76. Arti Ipuin 38. Salav 101. NEtx LBB 269. Azurm HitzB 67. Berron Kijote 123. Alkain 77. BBarand 50.
    azpiadiera-1.1
    (Como primer miembro de comp.).
    Su-xokoan. Arch Fab 223. Su-begiratu biziz. Or Mi 31. Dantza-mantzari altxa zuen su-besoak. Iratz 182. Su-eskaleak. Osk Kurl 158. Mendi aldeetatik ugari ikusten dira su-txondorrak. Alzola Atalak 81.
    azpiadiera-1.2
    "Suak (au pl.), feu d'artifice. Suak izan ziren" H.
    An agertu nadiñean / jaun andiau ekustean / suak, festak, / ta zezenak / naski egingo distate. BorrB 31. Urtengo dozu gero suak ikustera? Ag Kr 58. Sutauslarija, beste gixon batzukin, subak egozan lekurantz zuzendu zan. Altuna 78. Subak piztutzen asi biarko dozu. Ib. 78.
    azpiadiera-1.3
    "(Au pl.), feux aux audiences de criées. Suak itzal arteraino yo dezake nahi duenak" H.
    azpiadiera-1.4
    "Suak (au pl.), cautérisation, terme de vétérinaire. Zaldiari suak ezartzea" H.
    azpiadiera-1.5
    (c. sg. A; Añ, Dv, H). Entusiasmo, fervor, pasión. "Vivo el genio, bizkorra, txatar bat da, su bat da" Añ. "Afán, entusiasmo. Gizon orrek su guti du laneko (B)" A.
    Pitz ezazu ene baithan zure amorioaren sua. Mat 284. Begietako sua gaizto dala, amodioa itxua dala. CartAzp 126. Emaztearen [...] ibilguneari beha egoite hark sua pitzten du, aitzinatzen du eta azkenean erratzen du. Ax 392 (V 256). Pitzberrizazu zure bihotzean goizeko meditazionearen sua dozena bat hatsgorapen biziz. SP Phil 119. Graziaren eta karitatiaren suiaren moienez. Tt Arima 20. Behiñ ere erre ez nadiñ / munduko su profanoez. Gç 137. Gure salbatzeko sü handi baziala. Bp II 49. Zeiñ ere zan andi ta zabala Jangoikoagana zeukan sua. Lar SAgust 13. Konbersazione ezti eta husu horietan pixten den amodio lohiaren sua. He Gudu 111. Hanbatenaz sü habororeki Jinkua othoitü behar dügü. Mst I 13, 7 (Ch khar). Deabru gaistoak eman zien suarekin ta Trabankortar fededunei zuten guzia kendu naiez. Mb IArg II 300. Añ erraz da zure jainkozko su beroa nere biotzean irazakitzea. Cb Eg II 39. Ordean filistindarrak altxatu ziren egundaino baino indar eta su gehiagorekin. Lg I 268. Su onek eman zien Jainkoaren mandamentuak gordetzeko poz-atsegin gozo bat. Ub 99.
    ( s. XIX) Lotsatzen ziran aurrenean zar madarikatu biak, batak besteari agertzeko kolkoan zedukeen sua. AA III 332. Hain su handirekin bilhatzen ditutzuen ohore, onthasun [...], gozotasun horietan guzietan. Dh 194. Bialdu dagidazula niri zeure grazija santuben argija, ta amodijuaren suba. fB Ic II 286. Haren hitz guziak su dibinoaren inharrak bezala ziren. MarIl 121. Etzitizie haboro süeki desiratzen. UskLiB 107. (v. tbn. 100) Su gehiago du [idi gorriak] bere baitharik. Dv Lab 237. Zure artha guziek ez diote emanen hekien bihotzari Yesusentzat giristinoek duten sua. Hb Egia 94. Arimen salbatzeko sua. Laph 215. Ebanjeliuaren pheredikatzeko süz eta korajez bethe zütian. CatS 105. Barreka egoan aita / gaztean suagaz. Azc PB 132.
    ( s. XX) Amatau daiala gudarako sua. Ag AL 17. Olako gertaerak geittuten dabe biotzeko sua ta azkartasuna, maittegurea obeto sendatzeko. Echta Jos 68. Otoitzialako zian süia. Const 15. Itzalirik zegoan aspaldi Fueroenganako sua. Or SCruz 143. Eskuan makillia, suba biotzean. Enb 56. Dena sua baitzen, hura zen ororen berozale, hura ororen gider. JE Ber 66. Yainkoaren itza entzuteko duen leia ta sua. Ir YKBiz 87n. Nundik datorkit / su hori? Iratz 37. Gaztezaroko bideetan zear iraganiko edozeiñek daki su ikusezin orren barri. Erkiag Arran 94. Bihotzean su baten ukaitea aski da zorionaren ukaiteko. JEtchep 55. Siñismen-sua. Gand Elorri 142. Errepublika sua berriro / arrotz arek piztuko ote? NEtx LBB 286. O Xabiereko Anai maitea, / Jainkoz eta suz betea. (In Ardoy SFran 357). Ez diete itzaltzen barneko su hura. Xa Odol 250. Teresa amak badau zentzuna ta sua Jainkozko gauzetan. Onaind STeresa 72. Goresten gintuen uhartiarrak gure pilotako suarentzat. Larre ArtzainE 172. Zer ote da afizioa eta sua eukitzea? Albeniz 49. Gaztetasunaren kemena eta sua dario alde guztietatik. MEIG I 108.
    v. tbn. Mercy 19. Añ LoraS 171. Gco I 461. JesBih 435. Afrika 62. Arr May 139. Jnn SBi 124. Ip Hil 52. Arb Igand 115. UNLilia 15. Jaukol Biozk 47. Ldi IL 94. TAg Uzt 29. Txill Let 49. BEnb NereA 104. Etxba Ibilt 473. Azurm HitzB 40. Ataño TxanKan 127.
    azpiadiera-1.6
    (c. sg. A; Añ). Cólera. "Furia" , "ira", "cólera" Añ.
    Begiak suz dituela, isuria bisaia, / aserre ethorriren da bentzutzeko etsaia. EZ Man I 75. Onek bere suan itz batetik bestera Monikari besteen aurrean esan zion. Cb Eg III 365. Sü errabia nahi diat / herri hoietan ezari. Xarlem 1051. Aserrezko sua zeriola. VMg 68. Haren kontra goraki eta su handirekin asperkhunde galdetuko du. Dh 138. Emaztiak zerbait esaten dabenian subagaz, isilik badago senarra, bertati ezkutauko da emaztiaren asarre aisia. fB Ic III 376. Zeure jenijo orren bizitasun eta suba amatetako. Astar II 105. Ikusirik zeugan imiñita bere begi ikaragarrijak sua ta aserria darijela. Ur MarIl 71. Oiek eta beste gauza asko ain egoki eta jakintsuro esan ziozkanakin, Dabiden su guzia itzali zuen. Lard 176. Izpiritu gaixtoek harrarazten zioten su berri bat, eta egiazko errabia ere bai, gobernadore eta juie guziei. Jnn SBi 132.
    azpiadiera-1.7
    Virulencia.
    Flakatzen dizü pasionen biolenzia eta süia. UskLiB 93s. Noiz eta zirkunzisioaren oñazeak surik andienean zeuden. Lard 45. Presekuzioa surik bizienean zirauenean. Ib. 496.
    sense-2
    2. (V, AN ap. A ; H).
    Hogar, familia. "Feu, ménage, famille, maison. Zenbat su dire herri huntan?" H. "Su bakotxak peseta bat urtean emoten dau konjuroetarako (V-m)" A.
    sense-3
    3. (Dv, A (que citan a Hb), H).
    Fuego de una batalla. "Tropak egun surako dire, les troupes iront aujourd'hui au feu" Dv (s.v. surako). "Suan izana, (soldat) qui a été au feu" H.
    Angelesek zerbait emanen zuten haren izateko, Inkermango suan, bide egin nahi etziotenean Rusianoek. Hb Egia 75. Sutara juateko. Afrika 40. Balentziako suan ginaden atzera. A CPV 761. Zarrak, aduana kobratzeko; ankokerrak eta ankamotzak kartutxoak kargatzeko; ta gazte bizkorrak suari erasotzeko. Or SCruz 68. Piarrañok gerlako kurutzea ukaiten zuela, ikusiz haren bihotza suaren pean. JEtchep 59. Noizpait bukatu zan frente ontako sua, eta gureak Bizkai aldera jarraitu zuten. Salav 83.
    azpiadiera-3.1
    Fuego, conjunto de disparos. cf. SUA HASI.
    Gaua han iragan nuen, ez baitzen ateratzerik kanoi suarekin. StPierre 14. Laister ezagutu zuten kañoi-sua zeritela zetozela. Or SCruz 62s. Biziago ekin zioten suari. Ib. 62. Gure gizon biozdunak bi suen artean zauden. FIr 145. Kalte aundiak izan ditu bere landoletan egazkiñen sua dala-ta. EAEg 19-11-1936, 339. Etzeukaken, ez, igesbide errexa, bi suren erdian artzen baizuten. Ataño TxanKan 33 (Gerrika 70 su biren erdian).
    sense-4
    4. (V-m-gip, G-goi, L, B, BN-baig-mix, Sal, S, R; Dv, H) Ref.: A; Iz ArOñ; JMB At. .
     Erupción cutánea. "Échauboulure [...]. Suz bethea du begithartea" Dv. "Granillos que produce el calor en la piel" A. "Suak urten xaue, le han salido granos. Son granos muy pequeños que salen con el calor donde la piel es más fina" Iz ArOñ. "Sue (más frecuentemente en plural suuk), sarpullidos" JMB At. .
    sense-5
    5. (Uso adj.). "Vif, bizi, sua, errea" Ht VocGr 437. Cf. SU ETORRI.
    azpisarrera-1
    ARMA-SU. v. arma.
    azpisarrera-2
    BEHEKO SU. v. behe.
    azpisarrera-3
    GEZURREZKO SU (Pl.). Fuegos artificiales.
    Jaiak amattuteko, gabian guzurrezko subak (su artifizialak) egin biarko ziran. Altuna 75. Neuk gurago dodaz guzurrezko subak ixarrak baño. Ib. 75.
    azpisarrera-4
    IKATZ-SU-HARRI. Carbón. "Anthrax, ikhatz su hárria" Urt II 145. Cf. SU-HARRI.
    azpisarrera-5
    JO ETA SU. v. jo.
    azpisarrera-6
    OPILARI SU EGIN (Precedido de bere, etc.). Mirar por lo suyo. "Bakotxak beren (edo bere) opilari su (Mogelek eta Txorierrin da Araban bere bai) [...], esakune onek esan gura dau noberak noberentzako alegiña egiten dabela gauza askotan" A BGuzur 159.
    Bakotxak ordu onean beren opilari su egin beio. A BGuzur 108. Osabak bere opillari su egiten jarraitu zion. Etxde JJ 7. Bai batekoak eta bai bestekoak, bakotxak bere opillari su egiten aleginduten ziran. Erkiag BatB 94.
    azpisarrera-7
    SUA HARTU. v. SU HARTU.
    azpisarrera-8
    SUA HASI; SUA HAUTSI. Romper el fuego (en una batalla). v. SUAN HASI.
    Frantsesek suia hasten dute biharamun goizean. Laph 11. Etxaube zan aldetik / autsi zuben sua, / estorbatzeagatik / Tanjerko pausua. Afrika 127.
    azpisarrera-9
    SUA EGIN. v. SU EGIN.
    azpisarrera-10
    SUA EMAN. v. SU EMAN.
    azpisarrera-11
    SU-AITZUR. Azadón usado en las ferrerías. "Suaizurra de la fragua" (1726) GoiBur 277. "Un azadón grande que llaman suatxurra (G-goi, 1787)" Garm Olag 124.
    azpisarrera-12
    SU-HAIZE. Disparo.
    Asitzen da berriz su-aize soñua. Mg (in VMg 100).
    azpisarrera-13
    SUAK HARTU (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ). a) "Prender el fuego, suak artu" Lar y Añ. "Alako Jauregi ederra ta suak artu eban" Etxba Eib. Cf. Cb Eg II 58: Suak artzen naute.
    Ustekabe harturen du suak mundu guztia. EZ Man I 80. Ai andrea / gure etxea / suak artu dau. Zav Fab, RIEV 1907, 536. Suak artuta omen zegoan [txondarra] erretzen gorri-gorri. BBarand 20. Nunbait da gertatu / [abioia] erabat xeatu, / edo suak artu / eta izkutatu. Insausti 232.
    azpisarrerakoSense-13.1
    (Fig.).
    Irudimena asi zitzaidan bazter guzietatik izeki ta suak artzen. Ldi IL 29. Batean eta berealakoan suak artu zuen bizitza-arteko guzia; ots, gizakumeen burutapen, biotzondo ta naimena kiskali egin zituen. Zait Plat 124.
    azpisarrerakoSense-13.2
    (V-m-gip; Añ) Ref.: A; Etxba Eib. .
     Alterarse, encolerizarse. "Embravecerse" Añ. "Zoritxarrean aitatu deutsazu goizean bere auzi-zera; suak artuta dabil arrezkero (V-m)" A. "Ori entzutziaz bat, suak artuta ekin zetsan makillaka" Etxba Eib. .
    Etzuen aditu nai Jesusen doktriña, ta hau enzutean, suak artzen zituan. Ub 84. Suak artuta urteten jako bereala. AB AmaE 451. Aor suak arturik etorri izengo de ori, berorrentzat ekarri eztodalako. A BGuzur 140. Suak artzen ditu geiegizko jardun garratz amaigabean. Ag G 81. Suak arturik, juan zan kaballeroaren palaziora. Urruz Zer 126. Nere ille gaxoak, ia suak artu nintxionan! Anab Usauri 19. Suak artzeban barrez gure neskak aspaldi onetan darabillezan yantzikerak eta orrazkerak ikusita. Kk Ab II 53. Suak artu zun burutik oñetaraño. TAg Uzt 101. Bururapen erkigarri aietaz suak artua. Or Aitork 134s. Erantzun zien Don Kijotek suak artu-ta. Berron Kijote 64.
    azpiadiera-2.1
    (Con determinantes). "Su batek artu ninduan, me encolericé" Izt 43r.
    Lapur ziralakoen kontra Juduak su biziak artuko zituela. Lard 471. Jesusen kontra su biziagoak artu zituen. Ib. 427.
    (Con adj. indet.).
    Su gaiztok artu zun Valde-Espina Santa Kruzen kontra. Or SCruz 114. Su bizik artu zun orduntxe Santa Kruz. Ib. 37.
    b) (suakhartu SP). (Aux. intrans.). Encenderse, incendiarse. "Suakhartzea, prendre feu. Etxea suakhartu da, le feu s'est pris à la maison" SP.
    azpiadiera-2.2
    (Fig.).
    Zeinen ere bihotza hain biziro suakhartzen baita. SP Imit IV 14, 2. Berehala suakhartzen dire [gure bihotzak] haren aldera. SP Phil 290 (He 290 su hartzen).
    (Part. en función de adj.).
    Anima prestuen desir suakhartu zure gogarako hek guziak. SP Imit IV 17, 2 (Ch khartsu, Mst süz bethe, Ol gori). Enaizela osoki irazekia eta suakhartua zure aitzinean. Ib. 14, 1.
    c) Encenderse el fuego. "Suak hartu du, le feu a pris, s'est allumé" H.
    azpisarrera-14
    SUAK ETA GARRAK HARTU (V-gip ap. Elexp Berg; Izt). Encolerizarse. "Suak eta garrak artu ninduan" Izt 43r. "Suak eta garrak artuta dago autua maillatu dotselako" Elexp Berg.
    Biok suak eta garrak artuta geiago alkar ofenditzea. Gco II 54. Artzen du urlia suak eta garrak, ta ez da aren aotik agertzen biraua [...] besterik. AA III 630. Suak eta garrak artuta. Mok 18. A ikusita, uezaba suak eta garrak artuta euan. SM Zirik 69.
    azpisarrera-15
    SU-ALBOTIKO. "Albótikuak (su-): los dos troncos grandes que se ponen a los costados del fuego; el tronco sobre el cual se cortan otros menores" Iz ArOñ.
    azpisarrera-16
    SU-ALE (Lar H). "Botón de fuego [...]. Lat., cauterium ignitum" Lar.
    Su-alea, suzko botoi edo lanzetada bat eman bear bazat. Cb Eg II 121. Eman bear ziotelaik suáleak begietan erremediotáko. LE Bail 221.
    azpisarrera-17
    SU ALFER. "Su alperra, el fuego lento" A s.v. alper.
    azpisarrera-18
    SUA LOTU. v. SU LOTU.
    azpisarrera-19
    SUAN HASI. Romper el fuego (en una batalla).
    Goizeko zortziretan / ziran suan asi, / euskaldunak aurrera / naiz il ta naiz bizi. Afrika 127.
    azpisarrera-20
    SU-AHO. Cráter.
    [Pitxintxaren] su-aoa 425 oiñ jetxi da. ZArg 1954, 23. Itxas-barruan [...] ba-dira basoak, belardiak, lekaroak, mendiak, su-aboak. Etxde Itxas 47.
    azpisarrera-21
    SU-HARI. "Allumette" SP (s.v. hari).
    azpisarrera-22
    SUARI SU EMAN. "Empirer [...], süiari sü emaitia" Foix.
    azpisarrera-23
    SU-ARKA. "Suarka (V-m?), hornillo de una cocina" A.
    azpisarrera-24
    SU-ARMA (Lar, Añ, H (+ -harma)); SUTARMA. "Arma de fuego" Lar y Añ. "Boca de fuego" Lar.
    Dijoaz eizariak / su-armak arturik. Mg (in VMg 110). Mg in VMg 110. Su-arma batek legez ilten dau arimea pensamentu orrek denpora labur baten. Añ MisE 153. Makilla utsakin su-armarik bage. Izt C 195. Sutarmakaz arrizko edergarriren batzuk ausi ebezan. A Ezale 1899, 8a.
    v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 538.
    azpisarrera-25
    SU-ARO. (V-gip; su-arau V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (su-árauko, suárauena); Elexp Berg. a) "Hermandad contra incendios" A. "Su-árauko júntia" Iz ArOñ. "Suárauena, el (pago) del seguro de incendio" Ib. "Basarri geixenak dare suaruan" Elexp Berg.
    b) "(V-gip), cuota que se paga en la hermandad" A.
    azpisarrera-26
    SU-AROTZ (L ap. A; Aq 545 (L), H (G); suharotz SP Dv y A, H; sugarotz H; suatz AN-5vill ap. A). a) Herrero.
    Burreu kruelek erauntsi / bazioten indarrez, / suharotzek burdinari / nola landu beharrez. EZ Noel 96. b) "Sugarotz (AN-5vill), carpintero" A.
    azpisarrera-27
    SU HARRARAZI. Hacer arder; prender, encender.
    Anitz aldetatik sua ar-erazi zion [...] Erroma berari. Mb IArg I 83s. Errian ziran petrolio latak aterazi beste oinbeste gizonekin [...] erriari su arrerazteko zurrian. Or SCruz 71. Eskopeteri sua artu eraitzeko biar izaten dabien muelle-realak. SM Zirik 69. Piztu omen zin txiskero txar bat, uste gabean bidoiko gasolinari su arraraziz. Ataño TxanKan 253.
    azpisarrera-28
    SU-HARRI (S; SP, Foix ap. Lh, Dv, H; su-arri V, G, AN-5vill, L, B, BN, S, R-uzt; VP 88r, Aq 168 (G), Añ (V), H, VocB ); SUTARRI (L, BN, Sal, R); SUKARRI (Bera).
    azpisarrerakoSense-28.1
    a) Ref.: A (suarri, sutarri); Lh (suharri, sutarri); Iz ArOñ, UrrAnz, To; Etxba Eib; Elexp Berg. Pedernal; sílex; cuarzo. "Pierre à feu" SP. "Pierre à feu, silex" Dv. "Sutarri (Sal, R), cuarzo" A. "Su-árri, su-árrixa, (el) pedernal" Iz ArOñ. AxN explica harri mugerraren (290) por su arriaren. Tr. La forma sukarri procede de la traducción de Arana Goiri del top. Pedernales (v. NeolAG ). En DFrec hay 4 ejs. de su(h)arri.
    Eskribitzeas libruan burriñásko plumaréki edo suarrian zizelaréki? LE Doc 231. Su-arri / gogorren gañean / bi ume egin dizkit / urritzen artean. "Silice in nuda". It Fab 177. Su-arri guziak baño biotz gogorragoak. Lard 459. Beste tregu-arri baten margoa aldatuta (zuria) zeukan suarrizko jorraia topatu genuan. Arzdi LEItz 85. Suarrizko geziak. JMB ELG 72. Oñaztarra berarizko arri bat dala uste oi da (arlaban aizkora, aiztoa edo sukarri-printza). Ib. 83.
    azpiadiera-1.1
    Pequeño trozo de pedernal o sílex usado para hacer fuego. "Piedra de mechero" Elexp Berg.
    Liburu santuak dira zeruko su ederra biotzean biztuteko su-arri ta kaltzeru alazokoak. Añ EL2 3. Praka-sakeletik ardaia, galtzairua ta subarrija atara. Kk Ab I 102s. Sukarriaz ateratako sua artzeko gaia. Urkia EEs 1930, 8. Belar-toxa ta su-arriya. Alz Burr 22. Zer biotzaren izurri, / legortearen suarri! Gand Elorri 96. Sutarria iota txinpart-iario agertzen danez. Zait Plat 36. Txikot eta lokarri zatiak; su-arriak; imanen bat. Erkiag BatB 18.
    azpisarrerakoSense-28.2
    b) (V-m-gip, B; sutarri V-gip, Ae) Ref.: A; A Apend (sutarri); Iz ArOñ (sutarrixa, su-etxe).
     "Piedra que se pone en el fogón, arrimada en la pared; llámanse también así las placas modernas de hierro" A.
    azpisarrerakoSense-28.3
    c) (sutarri V-gip, ap. Urkia EEs 1930, 7 ).
    Piedra que se coloca en el fuego para sostener las calderas.
    azpisarrerakoSense-28.4
    d) "Formado [el hogar] por dos piedras paralelas llamadas sutarriak y otra, cuyo nombre es sutosteko, cerrando el fondo (V-arr)" JMB AEF 1955, 186.
    azpisarrera-29
    SU-HARRIKI (A, que cita el ej. de Dv). Pedernal.
    Suharrikia da harri xuri bat sua badagokana. Dv Lab 18.
    azpisarrera-30
    SU-HARRIZKO ARMA. "(S; Const), fusil à pierre" Lh.
    Hartü zian eskietara bi kolpetako suharrizko arma. Const 32.
    azpisarrera-31
    SU HARTU (V-gip, S; Urt I 71, Lecl, H), SUA HARTU (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. a) Encenderse, prenderse; incendiarse. "Egurrak eziñ su har dezake" Urt I 71. Cf. suhartu. Tr. La forma determinada (sua ) se encuentra en Pouvreau, Mendiburu, Arrese Beitia, Altuna, Bilbao y Ostolaiz.
    Aproxis daritzon belharrak sua hartzen du sua ikusten duen bezain laster. SP Phil 290 (He 290 su hartzen). Polborak sua artu. Mb IArg II 353. Gau baten etxiak su artuta. fB Ic II 163. Su arzen dau etxiak, sabaijak, basuak. Astar II 71. [Gatza, sufrea eta beste gauz asko] nastutzen dira elkarrekin eta artzen dute su. It Dial 118 (Ur, Dv e Ip su (h)artu). Zenbait aldiz ere, [belharra] ikhusi izatu da su hartzen eta etxeak erretzen. Dv Lab 122. Ontziak sua artu. AB AmaE 97. Abek [poxpoloak] su artzen dute, baita arropak eta buruko tximak ere. Urruz Urz 30. Garrautsak (pólvora) su artu ta erre. Ag G 344. Au ezo (bustitta) eguan [...]. Eta jakiña, ezin surik artu. Altuna 78. Asko belutu zan suba artuten. Ib. 85. Zeure su orraz suartu eban Sanbinen bijotz andijak. Enb 61 (cf. infra). Eta txamarrak eta guztik su artuko ba-lukete? Anab Usauri 19. Biotzak bein su artu ezkero, ain zalla da aren garrak itotzea! NEtx Nola 31. Lurrak berak su artzeko eran kiskalita. Munita 96. Hegiaphaliak gau-erdiz su artu zun. Etxde JJ 192. Bedar sikuak ez deutso ba sua artuten? Bilbao IpuiB 167. Izarrak su artu eben. Azurm (in Gand Elorri 203). Beste etxeok ez dagiela su artu. Erkiag BatB 12. Su artu ala [subillak], kea gora asten zaio. Or (in Gazt MusIx 40). Danak su ar dezake. Lab SuEm 166. Su artu [pabrikak] ta erre egin omen zan. BasoM 109. Mendiak sua artzen duenean. Ostolaiz 134.
    v. tbn. AZink 56. Zendoia 40.
    azpisarrerakoSense-31.1
    (H).
    Inflamarse, animarse, enfervorizarse. "Devenir ardent, fougueux. Gaztetasunak laster su hartzen du" H.
    Gure bihotzek [...] su hartzen dute harentzat. He Phil 290 (SP 290 suakhartzen). Egün oroz profeitü zunbaiten egiteko sürik eztügü hartzen hartakoz, ephel eta hotz baratzen gira. Mst I 11, 2 (SP pitztu, Ol azkortu; Ch ez dugu kharrik). Su-artzen dabenian / abenda-goguak. Enb 207. Bazakien zure esperientzia xaharrak noradino su har. Larre ArtzainE 122. Garai edo epoka ortan, nerekin danak su artzen zuten. Albeniz 171.
    azpisarrerakoSense-31.2
    Encolerizarse. "Su artuta dabill zure aurka" Etxba Eib. .
    Aren gorrotuan ta odijuan su artuta. fB Ic I 103. Aren kontra su artuta. Ib. 99. Au entzutean, su artuta jarri nintzan. Insausti 158. Barrenak su artu zion berela. Or Mi 56.
    b) (L ap. A; H). Inflamarse (una herida, etc.). "Minak su hartzen badu, si le mal s'envenime" H. "Enconarse una herida" A.
    Pikor tipi bat [...] guti aski bidea esteko eta mutur aldera gelditzen dena gaiztatzeko, suartzeko eta buxtanaren azala xulatzeko, usteltzeko eta pozoña sabel barnera ixurtzeko. FIr 169s.
    azpisarrera-32
    SU-ATZE. "Sugatze (G-azp-bet), parte trasera del fogón. Sugatzeko arria (G-azp-bet), piedra del fogón" A.
    Su-atzeko burniari, 2,90 laurleko. "Placas de hogar". EAEg 21-3-1937, 1334.
    azpisarrera-33
    SU ATZE. Ofrenda de fuego de carácter pagano. "Fuego extraño" A (que cita el ej. de Dv).
    Su atzea Jaunaren aitzinean eskaintzen zutelarik Sinaiko mortuan. "Ignem alienum". Dv Num 3, 4 (Ol atze-su, BiblE (Jaunak) agindu gabeko intsentsu-eskaintza).
    azpisarrera-34
    SU-AURRE. v. sutaurre.
    azpisarrera-35
    SU-HAUTS (V-gip, G-goi, AN-gip). Ref.: Etxba Eib; EAEL 125. Ceniza. "Antxiñakuak, su-autsa jartzen eben buruan, damutasunaren siñalez" Etxba Eib. Cf. sutauts. v. SUTAKO HAUTS.
    Ratonek eskuez / poilliki igiturik su-hautsa. Arch Fab 223. Su-auts-azpian erretako ogiak prestatu zitzala. Lard 18. Sua bere txingar eta suautsakin bildu oi da. JMB ELG 91. Sutautsa opiltzen denean, euria laster. A EY IV 214. Antxe ikusten ditu sarri neska-mutil gazteak, atso-agurak bere bai, auts eta sutauts artean, arrikatz apurrak batu gurarik. Erkiag BatB 129. Aren eskutik bekokixan eguneko su-autsa artzera. Etxba Ibilt 463.
    azpisarrera-36
    SU-AZAO. Antorcha, haz encendido.
    Su pindar, iguzki su-azau ikaragarrien bortuan. SoEg Herr 19-12-1957, 1. Egia da Afrikan basoetako abereak eztabeela miñik egiten eskuan su-asaua eroaten danian? EgutAr 11-9-1962 (ap. DRA ).
    azpisarrera-37
    SU-HAZI (L, BN, Sal, S; H, Foix (sü a.)). Ref.: A (suazi); Lh; Lrq (sü). "Surik ez, suhazirik ere ez, ni feu, ni charbon ou tison réservé pour allumer le feu" H. "Rescoldo, brasa menuda resguardada por la ceniza" A. "Braise" Foix.
    Gure beithan ekarten dugun bekatiaren su-aziak, hain ezabeki galtzen gitizi nun ardura guk seinditu gabe gaitza egina baitate. AR 406. Aratsean, ohera gabe, hauspean ximenki emaiten zen estalirik su-hazia, biharamuneko garraren hortarik jalgi-arazteko. Lf GH 1969, 355. Hautspilaren azpian gordetako prasa, bizirik egoten zen goizaldera ere, gehienetan; su-hazia deitzen zitzaion. (In EZBB I 41).
    azpisarrera-38
    SU-BANBADA. "Fogata" Lar. "(L), flambée. Subanbada bat eginik bero gaitezen" H.
    azpisarrera-39
    SU-BANBADAKO. "Hartu ginuen subanbadako bat, eta idortuxe ginen, nous primâmes une flambée, et nous nous séchâmes un peu" H.
    azpisarrera-40
    SU-BARRA. "Palo de hierro que liga los dos morillos" Giese CasaS 12.
    azpisarrera-41
    SU BAXU. (s. baju V-gip, G-goi). Ref.: EAEL 123; Elexp Berg. a) "Hogar, fuego bajo" Elexp Berg. v. BEHEKO SU.
    [Gure aurrekoak] ez zuten ikusi su bajua beste gauzarik [sukaldean]. BAyerbe 152.
    b) (s. baju V-gip ap. Elexp Berg, s.v. su motel). Fuego lento.
    azpisarrera-42
    SU BEDEINKATU. "Ardagai sutua Paskua egunean elizan urarekin batera bedeinkatu eta gero etxeko sutara botatzen dena, horrela sua urte guztirako bedeinkatzeko. Mutiko kuadrillak ibiltzen zien basarriz basarri su-bedeinkatua partitzen" Elexp Berg.
    azpisarrera-43
    SU-BEGI. "Subégixak, son los agujeros que el fuego abre al exterior y hay que taparlos para que no se 'queme' el carbón" Iz ArOñ.
    azpisarrera-44
    SU-BELAR. "Subelhar, herbe du feu, l'ellébore fétide" Hb.
    azpisarrera-45
    SU BERRI (L, BN, S ap. Lh; Ht VocGr, Lar, Lecl, Arch VocGr, H, A). a) Fuego de San Juan; en gral., fuego que se hace como celebración. "Feu de joie" Ht VocGr 361. "Fuegos por fiestas" Lar. "(Lecl, Arch), fuego de alegría" A. Cf. el antropónimo medieval citado supra.
    Guri agertzen zaikün sü berriaren artian, zer da besterik Sinaiko süian etzenik? Bp II 74. Haxeriek, / ziren anaiek, / zerbutxaturen zutie. / Gaur, su berri egizie. "Faites-en les feux dès ce soir". Arch Fab 113. Abentiaren hogei eta bat gerreneti, txaz, Eguerri eta Süberri. Chaho AztiB 10.
    b) (L, BN, S; H; su barri V-gip). Ref.: A; Lh; Etxba Eib (su-barrixa). "Fuego nuevo. El que sacaban al atrio de la iglesia la mañana del Sábado Santo, y se llevaba temprano a los hogares para encender el fuego nuevo de la Resurrección. Isu-egunian, su-barrixagaz senidietara agertzen giñan goizian goizago" Etxba Eib.
    Pazko-bezperan eliz-ataritik su berri bedeinkatua etxe guzietara ekartzen da. A EY I 258.
    azpisarrera-46
    SU BIZI (V-gip, L, BN, S). Ref.: Lh; Etxba Eib ; Elexp Berg. a) Fuego vivo, fuerte. "Ez euki babak su bizixan" Elexp Berg.
    Zer diot, gathe, presondegi, / zer burreu, zer, su bizia? Gç 195. Zer erretzak egiñen ditu su bizia den purgategiko su andiak? Mb IArg I 255. Jainkoaren aserrezko su bizi illun batek diran gizon, abere, ta beste gauza guziak erre ta auts beltz biurtzen ditu. Cb Eg II 140 (Dv LEd 249 su bizi). Zer egingo dau infernuko su bizi benetakoak. Añ EL1 51. Su bizian Martiri Santuak erre zituztela. Gco II 19. Emon egijozu bada, Jesus maitia, neurrizko-gatz-ozpin oni zeure amodijuaren su bitzija, ixio, ta erre dagizan luurrezko gorputzetako pekatubeen autsak. fB Olg 5s. Eta beretan egiten dabe, su bizi portitzaren bidez, gatza. Izt C 92. Jaungoikoaren Justiziak irazekitako su bizia. Arr May 109. Zure maitetasunaren su bizia oietan piztu. ArgiDL 24. Su biziz dizdiz dagi. Gazt MusIx 125. (Fig.). Cólera. Cf. ejs. de su biziak hartu, s.v. SUAK HARTU.
    Hura da gure arimako sü bizi bat, zoinek ekartzen baigitu mendekatzera. CatLan 117.
    b) (Uso adj.). Ferviente.
    Arima sü biziaguek debozionian egiten ahal dükeie haboruago. Mercy 26.
    c) "(L; Hb), lanterne" Lh (pero no lo encontramos en Hb).
    azpisarrera-47
    SU BIZIAN (Montar, entrar, etc.) en cólera. v. SUTAN.
    Juduak etzuten alako erantzuerarik artu uste, eta su bizian sartu ziran. Lard 516. Bialtzalleak su bizian jarri ziran. Ib. 413.
    azpisarrera-48
    SU-BOLA. "Bombe" Arch Gram 2.
    azpisarrera-49
    SU-BOTOI. Botón de fuego, cauterización. En AxN se explica kopatzea (335) por su boton. v. SU-ALE.
    azpisarrera-50
    SU-BRASA. Brasa encendida.
    Sekulako su-brasetarat herrestatzen du arima Jainkoaz madarikatu hura. Dh 153. O ifernua! O su-brasa iresleak! Ib. 201. Ikusi zuten su-brasa bizi bat, onen gañean arrai bat erretzen. Lard 475.
    azpisarrera-51
    SU-BUNBADA. Disparo.
    Su-izkillua zuzendu eutsanean [...] ez eutsan subunbadea yaurti. EEs 1924, 209.
    azpisarrera-52
    SU-BURDINA (V-ple-gip, L; Volt 89, SP, Urt Gram 26, Lar, VocBN, Dv, H, VocB; suburdin B, BN-ad, S; su-burriña V-arr-oroz; su-burni G; Lar, H; suurdin BN-arb-ad). Ref.: A (su-burdin, su-burni); EI 385; Elexp Berg; Izeta BHizt2 (suburdin). a) "Suburdinak, landiers" SP. "Morillo del hogar" Lar. "Chenet" VocBN y Dv. "Morillo, caballete de hierro que sostiene la leña en el hogar" A.
    Erori ta jo zuan / erruz su-burnia, / eta idiki zion / buruan zauria. It Fab 114. Bi su burdina arriñaturik. HerVal 138. Sukaldian zoin eder den / suburdina letoinez. (Canc. pop.). DRA .
    azpisarrerakoSense-52.1
    "Hurgón, un asadorcito. [...] suburnia" Lar.
    "Suburdina baino petralago da (G-azp)" Gte Erd 212 (junto a burruntzia, sugegorria, etc., de otras zonas).
    b) Utensilio de hierro del fogón.
    Lehertzen bazintu [bulunbarien adarrak] su-burdinekin. Hb Egia 132. Iztarpean su-burnia. "Con la tenaza debajo del muslo". Or Eus 280.
    c) "Suburdin, (L, BN), fer à repasser" Lh.
    d) (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. "La chapa grande (normalmente con relieves decorativos) que hace de fondo del fogón. También las chapas que delimitan el mismo" Elexp Berg.
    azpisarrera-53
    SU-BURDUNTZI (V-ger ap. A; suburruntzi V-arr ap. A). "Libélula" A.
    azpisarrera-54
    SU-DEI. Aviso de fuego.
    Sü-deiak bildü dü gure kharrikala jente saldo bat. Eskual 17-1-1908, 3. Sü-deia mintzatü deneko, pompiers edo sü-ehailiak han zirena lau minütaen bürüko. Herr 19-9-1957, 3.
    azpisarrera-55
    SU EDUKI. "Su euki, tener encendido. Txondarrak su dauzka, tiene encendidas las piras (G-azp)" A EY III 282.
    azpisarrera-56
    SU-HEGI. Borde del fuego.
    Harzazu kasola, pausa zazu furnego bazterrian ez dezan erakit; itzulika zazu su hegian, saltsa egin arte. ECocin 18.
    azpisarrerakoSense-56.1
    "Suhegian ginauden berotzen, nous étions près du feu à nous chauffer" H.
    azpisarrera-57
    SU-EGILE. v. sugile.
    azpisarrera-58
    SU EGIN; SUA EGIN Tr. Documentado desde la segunda mitad el s. XVII. Con su determinado, se encuentra en AstLas, Moguel, Zavala, Echagaray (94), Lardizabal, Arrese Beitia (AmaE 75), Azkue (BGuzur 143), D. Aguirre, Iraizoz, Munita, Uztapide (Sas 212), Berrondo, J. Azpiroz y B. Barandiaran (52), en todos ellos (menos en Moguel y Zavala) con el significado de 'hacer fuego, encender fuego'.
    azpisarrerakoSense-58.1
    a) Convertirse en fuego.
    Zenbat supean, su egiñik, / ariman su, su bihotza; / haragiak su, su ezurrak, / odola su, su gorphutza. Gç 179.
    azpisarrerakoSense-58.2
    b) (Lar, Añ).
    (Part. en función de adj.). "Ignito, sutua, suztatua, suegiña" Lar (v. tbn. Añ).
    Ekusi zuena zen bere itxea alde batetik eta bestetik su egiña. Mb IArg II 312.
    azpiadiera-2.1
    Encolerizado. "Encendido el rostro, su eginik (arpegia atera)" Izt 43r.
    Mairuen ango ausardi blasfemaria ekusi ta jartzen da su egiña. Mb IArg II 289.
    azpisarrerakoSense-58.3
    c) (V-gip); SUA EGIN (V-gip, R-is; VP 86r) Ref.: ContR 507; Etxba Eib (su eiñ, sua eiñ).
     Hacer fuego, encender el fuego. "Súa egin óndo ésnia izar áskaltakò (R-is)" Iz R 507. "Nere liburuekiñ sua eiñ ei eben" Etxba Eib.
    Kapetek suia egin. AstLas 30. Kapetek suia egin. Astar II 96. Makilla ongarritarako, koskola su egiteko. Izt C 29. Sua egiteko bear zan egurra txikitu. Lard 24. Arrasta edo su egiteko posporoa ta ezegoan. A BGuzur 142s. Egurrak batu ta sua egin daiala. Ag Kr 140. Letzioniaren hartzera jiten zenak, behar zian ekarri aldikal, sü egiteko eskail bat. Const 41. Su egin bear izan zuten etxol tipi batean. FIr 150. Mirabeak sua egin zuten. Ir YKBiz 474. Gari-lastoz ba dute su eiteko diña. Or Eus 137. Zulo-aurrean su egin eta zulotik irten-arazi an gorde zana. NEtx Antz 26. Su egiteko egur gabe. FLab (in Munita 7). Sua egin eta legortu ta berotzeko. Munita 30. Lasto-billa joan su egin bear danean. Anab Aprika 57. Bertan sua egitea. Berron Kijote 75. Kinkeak petroliorekin su egiten zuan. JAzpiroz 122 (ib. 23 sua egin). Txamarra artu ta mendira, su egiteko egurretara. AZink 43.
    v. tbn. Urruz Zer 140. And AUzta 97.
    azpiadiera-3.1
    "Zaldia zihoan lasterrez, laur hatzez su egiten zuela" H.
    azpisarrerakoSense-58.4
    d) (V-gip; Añ, H); SUA EGIN (V-gip) Ref.: Etxba Eib (su eiñ); Elexp Berg.
     Disparar. "Su egin, disparar la escopeta" VMg XIII. "Disparar [...] la escopeta, trabuco, etc." Añ. "Xixpa su egiten eztuena" H. "Ixil-ixillik eldu ziran giñan ondora eta su eiñ zeskuen" Etxba Eib.
    Eizariak dirade / ingurura biltzen, / ollagor, eper edo / erbiak irtetzen / ote zuen sasitik, / sua egiteko. Mg (in VMg 111 (tbn. sua egiteko en Zav Fab RIEV 1907, 538)). Eiztariak su egin / ta lurreratu. Zav Fab RIEV 1909, 28. Franzesari su egiteko atake andietan. Izt C 381. Kontrario danari / su firme egiñez. Afrika 52. --Eta surik egin zenduten? --Ez, jauna; ez genduan kontrariorik ikusi ere. Zab Gabon 53. Hartü zian bere harma illabürri eta sü egiteko bezala jarri zen. Const 32. Kontrario danari / su firme egiñez. Afrika 52. Lizarraga ondo ondotik pasa, ta su egin-bearrean agur eginda utzi. Or SCruz 63. Mateok su-egin zun eta Fortunato zerraldo lurreratu zan. NEtx Antz 149s. Bere ixikillukin su egiñaz. JAIraz Bizia 74. [Kartutxuak] kamaran bertan ipini ditu, su-egiteko gertu. Erkiag BatB 142.
    azpiadiera-4.1
    Abrir fuego. "Tirer, commencer le feu, en parlant de combat. Su egiten hasi zen bezain laster" H.
    Gaur edo bigar su egin bear dutela [tropak] . CartAnd 386.
    azpiadiera-4.2
    (Con adj.). "Xixpa [...] su luze egiten duena" H. "Sü-lüz egin (S; Foix), faire long feu (raté de fusil)" Lh.
    azpisarrerakoSense-58.5
    e) (V-gip; H).
    "Egur idorrak errexki egiten du su, le bois sec brûle, prend feu aisément" H. "Harri mugerrak, burdinaz iotzen baduzu su eginen du" Ib. "Bustittako egurrak nekez eitten dau su" Elexp Berg.
    azpisarrerakoSense-58.6
    f) Quemar (sdos. prop. y fig.). "Iguzki hain zen bero, non su egiten baitzuen" H.
    Iguriki zuen edaria has zekion gogoan su egiten. Mde HaurB 91.
    azpisarrera-59
    SU EGON.
    "Argiyak su eon, argiak piztuta egon" ZestErret (s.v. argi).
    azpisarrera-60
    SU EGOTZI. a) "Mettre le feu. Labeari su egoztea" H. b) "Suegozten du oihanak, la fôret jette des flammes, s'embrase, a pris feu" H. Cf. Ip Dial 120: Sü egoisten dian mendia 'monte que arroja fuego'. c) Disparar. "Etsaiak alkarri su egozten ari ditun [se dice cuando truena] (Ae)" A EY I 168.
    azpisarrera-61
    SU-EGOZLE. a) "Boute-feu, qui met le feu au canon" H. b) "Boute-feu, celui qui met les autres en train, en gaîté, etc." H.
    azpisarrera-62
    SU-EGUR (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. "Leña para arder. Su-egurra ugari batu dogu negurako" Etxba Eib.
    Iausi din ezkurra oroen su egur. RS 198. Antxen, bazter baten [...] sega ta itariak su egur, azpantar, abarka ta soka zarren laguntasunean. Ag G 16. Erori dan ezkurra, guztien suegurra. EgutAr 2-9-1957 (ap. DRA ). Etzagunek bakotxak bere su-egurreti emoten eutsien beste suite edo etze barrieri. Akes Ipiñ 27. Piñu aundiak eta txikiak / biurtu ditu su-egur. Insausti 53.
    v. tbn. Gerrika 127s.
    azpisarrera-63
    SU-EKARLE (sukarle Lar H). Portador del fuego. "Ignífero" Lar.
    Baita Prometeu ere, su-ekarle Yainko Titana. Zait Sof 107. Ezpaitzun Yainkoekiko oñaztarri su-ekarleak ondatu. Ib. 152.
    azpisarrera-64
    SU-ELEMENTA. Fuego; llamas. "Torrent de feu, pluie de feu" Hb.
    Eta ni su elementan / hekiñ balsan funditu. Gç 166. Su-elementen aireak. Ib. 161. Debruekin dohala sekulako su elementetan ehortzia izaterat. Dh 142. Zein izanen da bada bihotz hormatua, maithagunezko su-elementa hunek berotuko eztuena. Ib. 240.
    azpisarrera-65
    SU-EMAILE.
    azpisarrerakoSense-65.1
    a) (Urt, Dv; sutemalle Lar; SU-EMANTZAILE).
    (El) que quema, incendiario. "Ambustaneus, su emaillea" Urt II 35. "Quemador" Lar.
    Ea erakutsiko zuen jende su-emalle hura non zegoan. Lard 179. Eraille ta su emalle bat ez daiteke Etxahuniako oiñordeko izan. Etxde JJ 196. Gure aita lastoa dun eta osaba berriz lastoaren su-emalle. Ib. 59. Eta bat batean su-emailletzat artu ninduten. Lab SuEm 205. Zu izan zera su-emantzaille arrunt bat bezela artu ez nazun persona bakarra. Ib. 171. Su-emantzalleen igasi joan ziran nere anai-arreba gazteagoak. Ataño TxanKan 51. Egiten balu inkesta ontsa, hain segur hatzeman lezake su emailea. Etchebarne 55.
    azpisarrerakoSense-65.2
    b) (Hb, Dv).
    Provocador. "Boute-feu, brouillon, qui attise le feu" Hb. "Boute-feu" Dv.
    --Zerbait gertatu ote da? --Bai, eta neu izan naiz su-emalle. Etxde JJ 132. Orduan eta orain badira / makiñabat su-emale, / iñola bizi ezin diranak / saltsa ta nasketa gabe. Basarri 32.
    azpiadiera-2.1
    Animador, que provoca.
    Andre argia, biotz bera [...] onbide askoren erakuslea, maitetasun garbien su-emale beroa, moja berri guztien Ama. Ag G 333. Bera genin gure salleko buru; bera antolatzalle ta su-emalle. Ataño TxanKan 97. Beste su-emailerik izan nuen Urruñan: lehenik Piarres Larzabal apeza eta gero Telesforo de Monzon. Larre ArtzainE 248.
    azpisarrera-66
    SU EMAN. (BN-lab; VP, Dv; su emon V-gip; su man AN-ulz), SUA EMAN (sua emon V-gip), SUTEMAN (H). Ref.: Iz Ulz; Etxba Eib (su emon, sua emon); Elexp Berg; Gte Erd 1. a) Prender fuego. "Su etxeari eman, pegar fuego a la casa" VP 87r.
    Tr. Usado tanto al Norte como al Sur. Hay sua eman en Mendiburu, Etchebarne (55) y B. Barandiaran (38); cf. Lç Lc 12, 49: Suaren emaitera ethorri naiz lurrera, "mettre le feu en terre".
    Ganboarrok su emaitean / asi dira. Mondr 30s. Gizon batzuek labeari su ematen. Ber Trat 110v. Bera datzan oearekin su emon prestuezari. Acto 139. Polborari sua eman horduko. Mb IArg I 255. Parrokia oni su eman da guztia erre zan. Cb Just 83. Su eman zioen bere palazioari. Lg I 347. Hiriko laur kantuetan / sü beiterogü emanen. Xarlem 445. Etxiari [umiak] su emon, edo beste kalteren baten bildurrez. CrIc 98. Su ematea arranoaren umeak zeuden arbolari. VMg 15. Gari soro bati su ematearekin gertatzen dana. AA III 562. Nos su emon zeuntsan [karobijari]? Astar II 72. Arduaren edo beste zerbaiten espiritua, ikusi al dezu beñere su eman ta garretan? Bil 158. Bainan berotzeak su emanen dio [belharrari]. Dv Lab 126. Munduari lau saietsetatik su emanik, Jesus maitiaren amoriua gizonen errai-biotzetan irazeki biar zuana. Bv AsL 164. Azkenean labeari su eman. Elzb PAd 10. Gaierditan komentiari sü emaiten dü. Ip Hil 157. Su emonik etxeai. Itz Azald 105. Zakurrari buztanean su eman diot. Ag G 120. Larre-otheari orai su emaiteko. Barb Sup 173. Su emon eutsoen [zizirikuari]. Altuna 84. Erri ontako estazioari su ematera zijoala. Or SCruz 107. Hainbertze urinki hotzer [arnoak] gain-behera su eman nahi baliote bezala. JE Ber 28. Liburu guztiei su emon. Kk Ab II 110. Amorruz damakio odei-sail bati su. Ldi UO 21. Basoari su eman, eta bapo! NEtx Antz 135. Su emaiten zuten ziloari. JEtchep 16. Xigarroari su eman zion. Anab Aprika 81. Su eman diot [gorphutzari], lastoz eta petrolez inguraturik. Larz Senper 10. Su emaiezu ukulluei ta kixkal itzatzu uztak. Ibiñ Virgil 114.
    Karobiari su eman aurretik erretorea ekartzen dek karobia bedeinkatzera. TxGarm BordaB 23. Hemengo lasto meta guzier su emaiteko. Etchebarne 124. Su emotea merezi leuke / zure lango gizonari. Ayesta 123.
    v. tbn. Lard 114. PE 82. Sor AuOst 76. Elsb Fram 64. Urruz Zer 92. Jnn SBi 99. Zby RIEV 1908, 420. HU Aurp 197. Imaz in FrantzesB II 138. SMitx Aranz 155. Munita 59. Etxde JJ 195. Arti Ipuin 65. And AUzta 44. Zait Plat 53. Osk Kurl 49. Vill Jaink 82. Uzt Sas 212. Berron Kijote 75. Ataño TxanKan 97. Su emon: Enb 171.
    (Con compl. directo).
    Eta gero hek [erramumia, erramiak, maioranak, kamamilla eta pulegium] su emanik. Mong 594 (si no se trata de errata por hei).
    (Hb, Dv; su emon V, R-uzt ap. A; Izt 5r). "Incitar, enardecer" A.
    Sentidu guziak su ematen die. Mg CC 223. Nolako indarra duan idurimendu edo imajinazioak gure griña ta pasioai su emateko. AA III 627. Luxurijari su emoten deutseen [...] esanera galdubak. fB Olg 97. Gerra galgarri au sortu eta su-eman izan zioten buru-aurki batzuek. Lard 548. Mithileko erretorak sua eman zuen bihotzetan eta jendea altxatu zen Frantziako erregeren kontra. Egunaria (ap. DRA). Ez neutsan geiago [gudarako] surik emon. Ag AL 97. Uzkur direnen sustatzeko, on bainan ahul direneri su-emaiteko. Barb Sup 56. Beraizik edo apropos sozialismoari su ematen asi ziran. Ldi IL 165. Bañan adixkideari su ematea jaio zitzaion bere gogo okerrean. JAIraz Bizia 104. Su emaiten zautaten bihotzean jadanik holako ateraldiek ni nintzan apez gazteari. Larre ArtzainE 220.
    (Dv, que cita a Hb). (Con eman no explícito).
    Yuduen buruzagiek ixilarazi nahi dituzte Apostoluak; bainan su diote Izpiritu-Sainduak, eta ez ditezke ixil. Hb Egia 98.
    Encolerizar.
    Ori entzuteak eman zidan su eta amorrazio! Insausti 125.
    b) Abrir fuego, disparar.
    Ogei milla gizon Franzia erriko / egozan aldi baten su emaiteko. EgiaK 86. Horra nun [...] aleman kanoiak [...] hari [grenada metari] su ematen dioten. Zerb Gerlan 79. Guri ere orixe pasa zitzaigun, blindatu aiei su emanda. Jakiña, gu ere ezin tira gabe egon. Alkain 129.
    azpisarrera-67
    SU-EMATE. Incendio, acto de prender fuego.
    Asmo txarreko su-emateak galeraztea. EAEg 6-3-1937, 1216.
    azpisarrera-68
    SU-ERAILE. Bombero.
    Sü-deia mintzatü deneko, pompiers edo sü-ehailiak han zirena lau minütaen bürüko. Herr 19-9-1957, 3.
    azpisarrera-69
    SU ETA ABAR. "A sangre y fuego, [...] su ta abar (V-m)" A EY III 335.
    azpisarrera-70
    SU ETA FU. Echando chispas, en cólera.
    Amorru beltzak artzen du / ta an doa Mari su ta fu. SMitx Aranz 21.
    azpisarrera-71
    SU ETA GAR.
    azpisarrerakoSense-71.1
    a) (su ta gar Añ), SU ETA KAR (BN-baig ap. A; kh- Dv A). (Adv.). Con ardor; con ímpetu. "(A) fuego y sangre" Añ. "Su eta khar lanari lothu da, il s'est mis au travail avec la plus grande ardeur" Dv. "Su eta kar ari da (BN-baig), trabaja con todo empeño" A (s.v. kar). "Badabil ori su ta gar, bañ. ya anda ése con mucho afán, per. Zam Man 67.
    Erakusten deraukuzu gure ganako amorioz su eta khar ditxetzula. Harb 12. Ez duzu su-eta-khar nahi izan behar gauzak dohazen zure nahiaren arabera. He Gudu 176. Su eta gar bere soldaduak bildu, eta Dabid Zeilan atzitzeko asmoan abiatu zan. Lard 172. Su eta khar zen sartu etsaien erdirat. Hb Esk 66. Su eta khar burua berotua eskribatzen du. Atheka 93. Eta su ta gar, otos-otuan, / milla aldiz milla / jakezanean gure mutillak / sartu erdira. AB AmaE 45. [Sermoilariak] baziarduan gogor, su ta gar. Arg Ioan 212. Su ta gar ibilliko naizela, zuek danok azpiraturik, beti betiko lege zuzena iritxi arte. EEs 1916, 52. Su eta khar zioten guzier hitz egin. Ox 70. Onek su ta gar urre!, urre!, urre!, urre! Anab Usauri 137. Baztarrak sartzen, erdiak sartzen / mutilla ari da su ta gar. Or Eus 309. Su eta gar urbildu zitzaidan, oparo edan baitzuen. Mde Pr 106. Oratu neutsan gatilluari, ta, su ta gar, mutillek!, laster entzun zirean [...] tiro ikaragarri bi. Bilbao IpuiB 107. Bere egitekoari su ta gar ekiten zion. Zait Plat 17. Zapaldu induten su ta gar. NEtx LBB 253. Villasante bero-beroan, su eta gar, mintzatzen da. MEIG III 88. Negar egin beharrean parrez hasten zaigu, eta aharrausika aurkitzen dugu su eta gar ari gatzaizkionean. MEIG II 57.
    azpiadiera-1.1
    Probatutzen dabiltza / daukaten indarra, / eziñ aplakaturik / eben sukarra; / geienak orla dabiltz / sua eta garra. Yanzi 161.
    azpiadiera-1.2
    En cólera.
    Pake santuban zegon jendia / ipiñi zuten su ta gar. Auspoa 86-87, 140. Au, su ta gar jarri zen bere emaztearen damu gabeko bizikera jakiñerazi zionean. Etxde JJ 150. Eta, errugabe balitz... ez al litzake su ta gar asiko? Loidi 142. Itsustuz eta urruñatuz gauza bera zabaldu ba lute, ez nindun su ta gar ipiñiko. Or Aitork 94. Su eta gar jarrita or esan dio. Insausti 266.
    azpiadiera-1.3
    Ardiendo, echando fuego.
    Illeti bat leiotik barrunera sartu zuen, eta eliz-barru guzia bat-batetan su eta gar jarri zan. Lard 545. Bere gañetik dator su ta gar / burnibidezko pasaia. Aran (in Zab Gabon 109). Sarri egoten zan txistu-joten pipea agoan ebala, ta txistuen zuloetatik urteten eban keaz, irudien, su ta gar, geztokitar bat. Echta Jos 85. Bertan su ta gar dijoakizu / nere biotz-su bizia. Jaukol Biozk 21. Bêla, su ta gar dago erregai igarra. Or Eus 286. Nik jartzen dizkit / ire etxe ta uri su ta gar. SMitx Aranz 20. Begiak su ta gar izeki zitzaizkion. Etxde JJ 30. Hegiaphalia su ta gar jarri, arririk arri gaiñean gel ez dadin. Ib. 189. Etxeok, zurezko ditugu geienbat, eta berotasun aundi bage asiko litzakiguz su ta gar. Erkiag BatB 13. Nik oretuta labean / erre su ta gar. NEtx LBB 301. Eguna jeiki garaiean, / mendi mugak su eta gar. Lasa Poem 90.
    azpiadiera-1.3.1
    Andarton urten eta sua ta garra Gorgomendira etortzen zala [Anbotoko Señoria] (V-gip). Gand Eusk 1956, 214.
    b) (L, BN, S ap. Lh; H), SU ETA KAR (khar H), SUTAKAR (-kh- H). (Sust.). Fuego, fuego y llamas. "Su eta gar arthiki, sutagar arthiki, jeter feu et flamme" Lh.
    Non igorri baitzeraukan Iainkoak [Sodomari], ez lur estaltzeko eta ez ur garbitzeko, baiña bai su eta khar erratzeko eta xispiltzeko. Ax 380 (V 250). Bada [purgatorioan] duen su ta gar guzia beraren barrenean erretzen ta egosten dagon su-garra da. Mb IArg I 255. Pinteetan dabe Espiritu Santuba su ta garrez beteriko miñen irudiyan. Zuzaeta 87. Infernuko su ta gar bizian erretea. Añ LoraS 28. Ango su eta garretan beti beti sufritzen egotera. Gco II 43. Irtengo dira infernuko su eta garren artetik. AA III 455. Lurra idiki eta su eta garrak botatzen zituen. Lard 20. Su eta gar zeriola. Ib. 96. Su eta garrezko hibai handi bat. Dv LEd 216. Inguru danak su eta garraik badauz artzen. AB AmaE 439. Su eta garrez betetako leku izugarri batean. Arr May 23. Infernuko su ta garra. Ag AL 33. Nola bulkaka botzen zaituzten / su ta garraren erdira. Ill Pill 24. Ara, ontzi arroa / sartu da su ta garrez / itsas nasian. Jaukol Biozk 44. Betiko leloa, erre ta kixkali: Ez ortaz mintza! Su ta gar. Lab SuEm 209.
    azpisarrerakoSense-71.2
    (Fig.). Ardor. "Su eta kharra, ferveur, ardeur" Lecl. "Enardecimiento, fogosidad, concupiscencia de la carne, aragiaren sua ta garra" Izt 42v. "Sutakhar, suetagar, -kharra, [...] ardeur, colère" H.
    Su eta khar handirekin berehala oihu egiñ dezan. He Gudu 163. Au enzutean irazeki zitzaion Irizar jaunari su ta gar, eta bere berotasunarekin eraso zion goien bean maizter zintzoari. Izt C 164. Or dabill Portun su ta garrak arturik. Ag AL 20. Irundarrek naiz lagun guxtiago izan su ta garrez ekiten zioten. Anab Usauri 75.
    azpisarrera-72
    SU ETA GAR HARTU. Encenderse, prenderse.
    Andi bêla artzên do su ta gar andrêk ta soka danak erre t'an dijoa aidên deadarka. "Toma fuego y llama (se pone ardiendo en llamas) la mujer" (G-goi). JMB Mund I 26.
    azpisarrera-73
    SU ETA GAR EGIN. Arder.
    [Infernuan] nenzan gaur betiko nekez lertu-amurratua ta su ta gar egiña. Mb IArg I 97.
    azpisarrerakoSense-73.1
    Encolerizarse; alterarse.
    Jezabel zen guzia su ta gar egiña ibilli zen, nondik hura arrapatuko zuen. Mb IArg I 367. Su eta gar egiñik agindu zuen [...] aur seme guziak iltzeko. Lard 369. Bere anima su ta gar bezela egiten zitzaion. Aran SIgn 39. Su-ta-gar egiñik esan zion. Ib. 57. Fueroena entzutean su ta gar egiten zitzaion biotza. Or SCruz 15.
    azpisarrerakoSense-73.2
    Enfervorizarse, enardecerse.
    Zenbat eta suta-gar egiñagoa zegoan bere barrunbea Jaungoikoaren amorean. Aran SIgn 108.
    azpisarrera-74
    SU ETA GAR EMAN. Incitar, excitar.
    [Debrua da] gure aragiari ta pasione asaldatuei su ta gar ematen diena. Mb IArg I 312.
    azpisarrera-75
    SU ETA GARRETAN. Con ahínco, con ímpetu.
    Berriz or ziñun prantzesak, / su ta garretan aldatutzera / zure pakezko ametsak. Auspoa 55, 84. Su ta garretan ipiñi dogu / bero Euzkadi osua. Enb 53.
    azpisarrerakoSense-75.1
    En cólera.
    Su ta garretan gelditu ziñan. Auspoa 92, 136. (ap. ELok 438)
    azpisarrera-76
    SU ETA GARTU (H (+ suetakhartze, sutagartze)). Animarse, llenarse de ánimo, de ímpetu.
    Edo igesi egin ebala beiñ billdurturik, / gure eskuadrak bretañatarrak ikaraturik, / jakozalako oneek murruztu su ta garturik? AB AmaE 442.
    azpisarrera-77
    SU ETA JO. a) Con ahínco, con ímpetu.
    Geroztik, su eta yo, nausitzetik nausitzera, nahi bezala, duazila ziotek. Atheka 72.
    b) Disparando continuamente.
    Karlistak su ta jo ari izan ziran etxe aietako iru etxe-gizon il egin zituzten liberalak, tiroka ari izan ziralakoan. Or SCruz 63.
    azpisarrera-78
    SU ETA KE. a) Con ahínco, con ímpetu.
    Su eta ke. Iratz 123 (tít.). Ta geroago ta gogotsuago, su ta ke, bere gorputz-eskueri eragin eta eragin. Bilbao IpuiB 237. Su-ta-ke an geldittu zan gari astintzen. Etxba Ibilt 474. Paul deuna, kristauen kontra su ta ke ebillela zalditik eratsia. Onaind STeresa 54.
    b) Fuego y humo.
    Su ta kei darion alkian. Or QA 169.
    azpisarrera-79
    SU ETA LAMA. Fuego, fuego y llamas. v. SU-LAMA.
    Su ta lama infernukoetan erretzen ikusirik. Cb Eg II 72. [Damnatuak] oso osoak supean ehortziak [...] bere izate guzian su eta lama. Dh 163.
    azpisarrera-80
    SU ETA LAMA EGIN. Encolerizarse.
    Gerthatzen bazaie zerbait, hekien hantustea zapha dezakenik, su ta lama egiten dire. Dh 66.
    azpisarrera-81
    SU ETA SALDA (V-m, G-azp). Ref.: A EY III; Gketx Loiola. "A sangre y fuego" A EY III 335. "Enérgico, de chispas. Su-ta-salda eskribitu nion" Gketx Loiola.
    Eta bereala jaiki zan aize bolada izugarri batekin ostera su ta salda egiñik, ontziari atzera eragin zioten [olatuak] . Aran SIgn 41. Su-ta salda egiten zaio gizona bereala. Ib. 55. Orduan-da okerrago suta-salda irakiñik irrinz egin zuen. Ib. 99. Su ta salda urten ebeen [karlista] guztiak gorputz bat eginda. A Ezale 1899, 110b. Su ta salda, gizaseme ta emakume [...] alkateagana juan ziran. Urruz EEs 1917, 60.
    azpisarrera-82
    SU ETA SALDU. "Su ta saldu, a sangre y fuego" A Apend.
    azpisarrera-83
    SU ETA SU. Disparando continuamente.
    Sei orduz an ari izan ziran su ta su, angoak eta emengoak. Or SCruz 103. Orduan beltzek arkaitz baten babesera artu zuten, bañan bitartean besteak su eta su, zantzurik ematen ez zutela utzi zituzten. JAIraz Bizia 78.
    azpisarrera-84
    SU ETA SU EMAN. Encender, prender fuego.
    Joan ta eman zioten itxeari edo egurrezko itxolari saiets guzietatik su ta su. Mb IArg II 313.
    azpisarrerakoSense-84.1
    Incitar, excitar.
    Hau egiten ez dutenak [...] su ta su ematen diote aragi zikinleari. Mb IArg I 133. Aragiari su ta su ematen dienak orduetatik kanporako janta edanekin. Mg CC 150. Suiaren onak aitagiarrabaren biotzean itzautzi andiak idikitzen zituen, eta suia ezin ikusiak su ta su ematen zion. Lard 167.
    azpisarrera-85
    SU ETORRI. "Artoa su dator, viene muy lozano (V-gip)" A Apend.
    Amairu-amalau urteko da Teresa. Etxeko kimu mardo guria, su datorren arto kirten malatsaren gisakoa. Onaind STeresa 27.
    azpisarrera-86
    SU-ETXE. a) (V-oroz, G-azp-to, L-ain; -etse V-ger). Ref.: A; ZestErret. "Agujero central de la pira de leña destinada a carbonizar" A.
    b) "Hogar; se hacía cuando se estilaba erdiko sua sin elevar el nivel del suelo" Iz ArOñ.
    azpisarrera-87
    SU-EZKILA. "Suezkill, toque de campanas a fuego" Asp Leiz2.
    azpisarrera-88
    SU EZTI. Fuego lento.
    Egosaraziko duzu bi orenez su ezti batean. ECocin 3. Errearaz zazu su eztian. Ib. 40.
    azpisarrerakoSense-88.1
    Theresaren haragiaren azal-pean irraida bat bezala forogatzen zuen su eztia ez zen gai geroaren beldurrak gorputzean ezarri zion izotza urt-eraztekotz.Mde HaurB 87.
    azpisarrera-89
    SU-FESTA. "Su-pesta, fuegos artificiales, pirotecnia. Saninaziotan ere su-pestara joan zan andre ori bere larogeitamar urtekin" Gketx Loiola.
    Sutauskiñak buruak eman al zitzakean supestak egiteko tresnak. Arr Bearg 466 (ap. DRA). Urrutiko su-festak ziruditen. Zendoia 219.
    azpisarrera-90
    SU-GALDA; SU-KALDA (R ap. A; -kh- Dv). Llama; fuego (sentidos prop. y fig.). "Fuego ardiente" A.
    Hekien bihotzak maithagunezko su-khalda batzu dire beraz. Dh 176. Liberalak gau guzian su-galda aundia iduki omen zuten, eta bear bada, gizon illak an erre. Or SCruz 66. Au esan orduko, su-galda. 'On ne voit qu'une flamme'. Or Mi 8. Aren [eguzkiaren] su-agaldak joko ba-zindu, / etzenuke or bizirik. NEtx LBB 357 (¿errata por su-galdak?).
    azpisarrera-91
    SU-GELDO (L sg. Lh; Añ (V, G, AN) A); SUKELDO (Lar). a) "Rescoldo" Lar y Añ.
    Solas bai ta egitez dira iardukarik; / maitalege ta sua ez nai inolarik; / sua gartzen asia, berez da aki-bearrik, / sugeldoz du irauten luze ta maltsorik. (1959). Agerre PV 2016, 217. b) "(G-to), fuego de poca fuerza" A.
    azpisarrera-92
    SU-GIRO. "Sugiro dago gaur, hoy hace buen tiempo para estar al lado del fuego (AN-ulz)" A EY III 342.
    azpisarrera-93
    SU-GIZON. (V-och-gip?, AN ap. A). a) Herrero.
    Su-gizon batek eukan txakur bat. AB AmaE 203. Juan zan su-gizona ta Juana joskillea. Ib. 264.
    b) "(L, BN, S), chauffeur, fournier (de train, d'usine, etc.)" Lh.
    azpisarrera-94
    SU GORI (V-gip ap. Iz ArOñ). Fuego vivo (sentidos prop. y fig.). "Sugórittan agúro egósi" Iz ArOñ.
    Gehiago tormentatzen du hango su goriak. EZ Man I 121. Ifernuko su gorian. Gç 181. Iskiribatzaille katholikoak behar du izan [...] ikatz biziaren kharra baino su goriagoa. ES 152. Baina sarauban emoten jakue aragijari ta luxurijari su gorijagua. fB Olg 117. Su gorijak ta Erregerik gogorreenaren agiñdu ta berbiak zematuten zituban. JJMg BasEsc 145s. Txakurrari deadarrez / dirautso, baita su gori asarrez. Zav Fab, RIEV 1907, 543. Ixiotu egizue nire bijotza zeubenen su gorijan. Ur MarIl 121. Ezta su goritik yaso ere, bide zanez, lor samiña. Zait Sof 41. Diztira utsa biurtu da dena arrezkero: esmeralda belarra, zillarra urmaelaren ura, su gori zeru goibela. Txill Let 61.
    azpisarrera-95
    SU-GORRAIL. Color rojo de fuego.
    Urdiñak euria iragarten du, su-gorraillak aizea. Ibiñ Virgil 78.
    azpisarrera-96
    SU GORRI. Fuego vivo (sentidos prop. y fig.).
    Ezpaita su gorriez baizen / bethea tulunbioa. Gç 183. Sü gorri bateki Jesüs Jauna hartürik. Bp II 20. Sü gorri bat da yaikiren, / eta lürra xispiltüren. UskLiB 217. Nola yoan dire lehoinen ahotarat, presondegi usteletarat, su gorrirat? Hb Egia 143. Piztu su-gorrija soña berotzeko. Laux BBa 8. Ango illun-nabar su gorriz bete. Ldi BB 140. Zonbeit erretzen izan behar tu / ifernuko su gorriak. Mattin 70.
    azpisarrera-97
    SU GOZO (Lar, Añ, Hb). a) Fuego lento. "(A) fuego lento, su gozoan" Lar y Añ. b) (Lar H, Hb). "Santelmo" Lar. "Feu Saint-Elme" Lh. c) "(Hb), braise" Lh (pero no lo encontramos en Hb con este sdo.).
    azpisarrera-98
    SU IKUSGARRI. Fuegos artificiales.
    Herri hortan bazen magasin bat, su-ikusgarrien egiteko ekaiak saltzen zituena: bonba, ziruriko, supanpa, zirrita eta bertze. Herr 3-7-1958 (ap. DRA ).
    azpisarrera-99
    SU-HIL (SP Dv y A; H). "Suhilla, etxe suhilla, maison déserte [...]. Etxea suhil dute, ils ont laissé la maison déserte" SP (Duvoisin y Azkue copian etxea suhil utzi dute). "Etxe hori suhil da, cette maison est inhabitée" H.
    azpisarrera-100
    SU-INAR (SP; su-ihar SP). Chispa. "Su inhar bat, une étincelle de feu" SP. "Su iharra, bluette de feu" Ib. Sobre la var. ihar, v. 1 inar.
    Ather dakizkigun zuen obren kausaz nigarrak / eta iabal martirio emanak su inharrak. EZ Man I 122. Orai hemen, den penarik ttipienak, su ihar batek, kilikatzen zaitu, asaldatzen zaitu. Ax 599 (V 385; la traducción de Villasante, "un fuego débil", es probablemente incorrecta). Su inharrak aitortzen badu ezdeus dela Iguzkiaren aldean. SP Phil 517 (He 524 su inhar). Hark orai duen indar aphurrak su iñar bat dirudi hautsaz estalia. Ch III 55, 2 (SP su inhar; Arbill su pinta, Mst sü txinkha, Ip txinka, Leon pindarño). Atsegin hartu zuen Europa guziak / Ikusiz noizbait hiltzen suginhar biziak. Hb (in BOEl 99). Gizonak su inhar bat eskuan ezin jasan badeza. Dv LEd 218.
    azpisarrera-101
    SU-INGURU. Espacio situado junto al hogar.
    Zer da gaur gure ezkaratz edo su ingurua? AB AmaE 168.
    azpisarrera-102
    SU-IRAUNGILE. Bombero. v. suhiltzaile.
    Erriko su-iraungilleen nagusi zan, bonberuen buru. Erkiag BatB 10.
    azpisarrera-103
    SU-ISKILU. Arma de fuego.
    Suizkillu egokienak egiteko olak. Bera EEs 1915, 217. Sastakaia edo suizkillu gertutua. Zink Crit 44. Su-izkillua zuzendu eutsanean [...] ez eutsan subunbadea yaurti. EEs 1924, 209. Beste batzuek su-izkilluz punpada edo sunpak jaurtitzen zituztela. Eguzk RIEV 1927, 426. Suizkilluakaz alkar ilteko. Enb 96. Norbaitzuk su-iskilluz il bear dituztenean. Anab Usauri 123. Nun ote zegok suizkillo bat? Sabiag Y 1934, 24. Eskuan su-izkillu. Ldi UO 31. Sakelean zeramakin suizkillua ateratzera zijoan. TAg Uzt 18. Su-izkilluzko eizaz mintzo gera. EAEg 5-1-137, 729. Euzkotarren etsaiak batzen ari dira. Suizkilluz, garraxiz, biraoz. EG 1950 (1), 24. Su-izkillu-otsak urra du ixilla. NEtx Antz 137. Egun bi leenago arturiko su-iskillu motxa. Erkiag BatB 188.
    azpisarrera-104
    SU-ITZALKETA. Apagado del fuego.
    Lengo atalean aitatu diran su-itzalketa lanei adierazi dan laguntza opatzea. EAEg 6-3-1937, 1217.
    azpisarrera-105
    SU-IZAR. "Stella comans, kometa, suizarra" Urt V 390.
    azpisarrera-106
    SU-JARIO. a) (Sust.). Ametralladora.
    Izkillu luze eta su-jarioak erabiltzea. "Armas largas y pistolas ametralladoras". EAEg 27-10-1936, 148. Saildi bakoitzak sujario eta kañoi-koskor izkillu-zaiez [...] osatutako beste gudari-saill bat ere berekin izango du. "Ametralladoras". Ib. 27-19-1936, 147.
    b) (Adv.). Echando chispas, en cólera.
    Ire emaztea su-jario jarriko dek otsegiten etzaiola jakitean. Etxde AlosT 71. Begiak sujario. Ib. 99. Erantzun zion Piarresek su-jario. Etxde JJ 188.
    azpisarrera-107
    SU-KANPAI (V-gip, G-azp; -kanpae V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (su-kanpae); ZestErret. "Su-kanpaia, campana que avisa un incendio o alguna otra calamidad" Etxba Eib.
    Beste iaietan lez / io zirean su-kanpak / ta surik inon ez. Azc PB 258.
    azpisarrera-108
    SU-KATILU (-illu G? ap. A; Lar H). Crisol.
    Arengana itzuliko ditu begiak gizatasunak, naigabezko sukatilluan obeagotua. Otag EE 1884a, 312. Ipiñiko det sukatillu batean bezela, au da, pena eta tormentuzko leku batean. AnCons 490. Probakizun berriakin, sukatillu batean gisa, pasatzen dirade. Goenaga S. Inazio 91. Sukatilluan urrea garbitu ta leunduten dan antzera. Ezale 1897, 230a.
    azpisarrera-109
    SU-KATU. "Sukatu (V), piezas de hierro que se emplean en el hogar para sostener pucheros" A.
    azpisarrera-110
    SUKO HAGA. "Suko aga, palo largo utilizado en las caleras. Suko aga arras bearrezkoa da kisulabetako lan oietan" Izeta BHizt2.
    azpisarrera-111
    SUKO HAUTS. v. SUTAKO HAUTS.
    azpisarrera-112
    SUKO NESKATO. "Suko neskatoa deitzen dugu lahatzatik dilingo ezartzen den untzien pausa-lekua... españolez: criada loca" Larz GH 1959, 88.
    Esku batean zaukala makhil koxkor bat eta bertzean... suko neskatoa. Larz GH 1959, 88.
    azpisarrera-113
    SU-KOSKOR. "Sukoskor, brasa (B)" A Apend.
    azpisarrera-114
    SU-KOTIZA. "Fogage, tributo" Lar.
    azpisarrera-115
    SU-LABE. Horno.
    Irur mutikogáien librátzea Babiloniako sulábe andigártaik. LE Urt ms., 132r. Bere su-labe guztiak garretan, ola oro ikara, tximista, ortziri, ke ta burrunba egiña zagon. Lh Yol 11. Gaiztakeri-egille guziak bildu ta su-labera egotziko dituzte. (Mt 13, 42). Ir YKBiz 181 (Ol, Leon, BiblE su-labe, Ker su-laba; He, Ip süzko labe, TB labe sustatu, Dv labe khaldatu). Su-labe gorritu batetarat aurdiki zituzten beraz. Zerb IxtS 69.
    azpisarrera-116
    SU-LAMA (BN-baig ap. Satr VocP; Dv (L), H); SU-FLAMA. Llama. "Etxea su-lametan zen, la maison était en flammes" Dv (s.v. lambo). "Ifernuko su-lamak, les flammes ardentes de l'enfer" H (s.v. suhalama).
    Eta aingeruéz den bezenbatean dio, zeinek bere aingeruak egiten baititu haize eta bere ministreak su flama. Lç He 1, 7 (He su lamez; TB su gar, Dv garrak, Ol sugarrak). Purgatzeko leze ilhunak, [...] / ikhusirik ene arimak / hire su-lama gorriak. Gç 159. Erretzen hari zen su lametan. Lg II 189. [Bihotzetatik] altxatzen ziren su lama batzu osoki zerutikakoak. Mih 86. Eritarzün higüngarrien Mündü huntan, eta Ifernüko sülamen berzian ükenaaztia. CatLan 94. Haien lekia beita / eternalekoz ifernia / sü flama batetan / sekülakoz eratzia. Xarlem 162. Jauna otoi urrikalmendu / su-lametan daudezen arimez. Monho 128. Bethiko su lametarat erorzeko hirriskurik handienean. CerBid 8. Hil ditzagün sü ttipiak oro, eztükegü sülamarik. Arch Gram 34. Nola behar den egon / hango su-lametan! Bordel 200. Egiten da orduan azpitik su lama bat. ECocin 48. Ofizio sainduko edozoin hitz su lama bat zen. Laph 192. Ifernuko su lamen erdian. Jnn SBi 46. Zohazte ene begietarik urrun, madarikatuak, bethiko su lametarat. Lap 399 (V 182). Lurra arraildu zen hirur aintzindari errebelen azpian eta su lama batzuetan suntsitu ziren. Zerb IxtS 41.
    azpisarrerakoSense-116.1
    Ardor, fervor, pasión, entusiasmo.
    Zure arima erretzen zuten amodioaren su lamak. Mih 44. Aditu nuieneko / Montebiden fama / herriaren uzteko / lotzen zaut su lama. Balad 232.
    azpisarrerakoSense-116.2
    (Fig.). "Su-lamak arthikitzea, jeter feu et flammes" H (s.v. I lama).
    azpisarrera-117
    SU-LANBO. "(L, BN, S; Hb), flambeau" Lh (pero no lo encontramos en Hb ).
    Su lanboko oñhazetik sarri libra daitentzat. EZ Man I 126. Miñ gabe sar oi dan sulanboa. Gazt MusIx 195.
    azpisarrera-118
    SU-LARATZ. Llar.
    Su-lahatzetik dilindan zagon panderu alimale batetik. GH 1954, 277.
    azpisarrera-119
    SU-LEIZE (su-leze G, AN, L, BN, S; Izt 63r, VocCB, Dv; su-leiza VocCB; suleza V?, G?; VocCB). Ref.: A (suleza); Lh. Pozo de fuego (referido al Infierno o al Purgatorio).
    Sulezeko etsai amurratu guziak. Mb IArg I 97. Sartuko gaitute infernúko sulétze ándi ito gártan. LE (in BOEanm 1669). Edo Zeruan edo beko su-leizean. Ub 155. Suleze gartako iluntasunak. (182). LE-Ir. [Purgatoriua] da su leza bat. CrIc 39. Infernuko su-lezara. Mg CC 115. Deadar egiten due zure kontra su-lize edo infernutik. AA II 125. Sulizean edo infernuan daudela. Ib. 123. Jainkoak infernuko su-leizean, Luzifer buru zutela, ondatu zituen. Lard 2. Infernuko su-leize ikaragarrian. Bv AsL 195. Su-leize artan erorteratzen bazera. Arr May 51. Dante idazlariak sumatu zuan su-leiz (inpernu) itxura. J.B. Ayerbe EEs 1912, 57. Zure gorputza urpera joango da, zure gogo edo anima betiko suleize edo inpernura. EEs 1918, 159. Suleiza (inpernua) edo zerua. ArgiD 40. Emen gagoz su-lexa sakonian, / geure orbanen garbitokijan. Enb 107. Gorputz osoa sulezera ondatzea baño obe duzu zere gorputz-alde bat galtzea. Ir YKBiz 122s. Su-leize ortan gori dezala / mingaiñean dun erdoia. Or Eus 255. Jaunak ez ditzan hasarrez bota su-leizeeri behera. Iratz 126. Inpernuko suleizea. SMitx Aranz 72. Suleze, zeru ta jende ditula urezta. Gazt MusIx 221.
    v. tbn. ArgiDL 76. Su-leze: Inza Azalp 115.
    azpisarrera-120
    SU-LEIZEKO (sulezeko Hb; A, que cita a Mb). Demonio.
    Aienatzen du Jesusek sulezekoa ongi komuniatzen dena gandik. Mb OtGai III 185. Sulezeko galgarriekin arkitzen zen. Ib. 219.
    azpisarrera-121
    SU-LERRO. Línea de fuego.
    Dana dala gudaria sulerrotik urruti edo sulerroan zegok. EgutTo 22-8-1919 (ap. DRA ).
    azpisarrera-122
    SU-LOKAI. "Pararrayos (Donostia, 1880)" JFlor.
    azpisarrera-123
    SU LOTU (L, BN, S ap. Lh; Hb); SUA LOTU (Izt 97r). Prender el fuego, encenderse (sentidos prop. y fig.). "Prende el fuego, se les agarra, pega, sua lotuten yake" Izt 97r.
    Batzuei den okhasinorik ttipienean, sua lotzen zaie: zeren sukhoi baitira, ihar baitira. Ax 286 (V 191). Iduri du, su lotzekotz, belharra izan behar dela barnean. Dv Lab 126. Zure bihotz barnetik / salta bekit phindar bat nitara / zure amodiotik, / han su lothuz geroztik, / erretzetik ez nadien bara. Zby RIEV 1908, 287. Beleari sua lotu. Etcham 205. Sua lotzen ez bada sugai idorrari. Ardoy SFran 296. Su lotu bazitzaion bezala, jauzi zen Iñaki. Ib. 138. Zeren sua han hurbil lotua baitzen. Etchebarne 50. Supazterrean zagolarik, sua espartin muturretarik lotu zitzaiola. Larre ArtzainE 55.
    azpisarrerakoSense-123.1
    (Trans.).
    Urdanibitarrak Bella Amberesari sua lotu ziotenean. Lh Yol 47.
    azpisarrera-124
    SU-MAILA. "Su-maillia, (la) grada o tarima más alta que el piso de la cocina, sobre la cual está el fogón de los caseríos" Iz ArOñ.
    azpisarrera-125
    SU-MALKO. "Llamaradas de fuego, su-malkoak (G-to)" A DBols .
    azpisarrera-126
    SU-MINGAIN. Pequeña llama, lengua de fuego.
    Sutondoko zizaillu zarrean jarrita, arbasten gar biziari edo enporra miazkatzen zuan urrezko su-mingañari begira. Ag G 204. Ega ariñak, / jira-bira, / su-mingain gori artan / galdu dira. NEtx LBB 219.
    azpisarrera-127
    SU-MINTZALDI. Arenga.
    Itz batez nolabait esan su-mintzaldi esan bearko, biotzak su ta gar biurtzen baititu. Or EG 1955 (5-12), 102.
    azpisarrera-128
    SU-MOKOR. Tizón.
    Kixkorrari atheratu su mokorra ahurrean. SoEg Herr 22-12-1960, 3.
    azpisarrera-129
    SU MOTEL (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Fuego lento. Su-motelian eiñ biarra dau lapikuak, ondo izateko" Etxba Eib. "Su motelegixan prejidu dot arrautzia" Elexp Berg.
    azpisarrera-130
    SU-MURU. "Sumuru (V-ger), pieza de piedra o de hierro que se pone en el fogón arrimada a a la pared" A.
    azpisarrera-131
    SU-MUTUR. "(L), tisons mis bout à bout" Lh.
    azpisarrera-132
    SU-NEGAR (V-gip, AN-araq ap. A; -nigar L ap. Lh). "(FSeg), agua que da la leña verde al fuego" A. "Pleurs des bûches" Lh.
    azpisarrera-133
    SU-ONDO. v. sutondo.
    azpisarrera-134
    SU-ONTZI. (Lar, Hb; -untzi Hb, Dv). a) Brasero; incensario. "Copa, brasero de metal, kopa, menastezko suontzia" Lar.
    Eta haren zerbitzuko eginen dituzu untziak hautsen altxatzeko, eta trukesak, eta suhatsak, eta su-untziak. Dv Ex 27, 3 (Ol y Ker sutontzi; Ur brasaontzi, Bibl isentsuntzi). Intsentsatzen zien besua lüzatüz, eliza bobedala huillan hel-erazten zielarik sü untzia. Const 35. Ba omen zeuden [...] intzentsua-ta erretzeko su-ontziak. AZavala in Goñi 14.
    b) (Lar H; su untzi H). Barco incendiado usado como arma. "Brulote" Lar.
    azpisarrera-135
    SU-OPIL. v. sutopil.
    azpisarrera-136
    SU-OSTE-HARRI (V-gip ap. A Apend). Piedra que se coloca en la parte trasera del fogón.
    azpisarrera-137
    SU-OSTEKO. v. sutosteko.
    azpisarrera-138
    SU-PALA (Lar, Añ, Dv, H, A; su-phala L, BN ap. A; Urt, Arch VocGr, Dv, H; supalha Ht VocGr 399, Lecl). "Batillus foculi" Urt III 276. "Paleta de cocina" Lar y Añ. "Una supara de fierro" (1733) GoiBur 282. "Una supala" (1796) Ib. 282. "Su-phala, pelle à feu" H (s.v. phala). "Pala de horneros" A.
    azpisarrera-139
    SU-PARETA (Urt Gram 26, Ht VocGr, Arch VocGr, H). "Plaque à feu" Urt Gram 26. "Foyer" Ht VocGr. "(L, BN), la partie de derrière le mur du foyer, de l'âtre" H.
    Sukalde bat bere su pareta batekin harrizkua. (1763). SenperEus 56.
    azpisarrera-140
    SUPE. v. supe.
    azpisarrera-141
    SU-PINDA (-pinta L ap. Lh; Urt, Hb). Chispa. "Ardere [oculi], su pintak aurthikitzea, [...]. Ardent oculi, begiek supintak aurthikitzen dituzte" Urt II 272.
    Hautsean estalia dagoen su pinta bezala da. Arbill 153 (III 55).
    azpisarrera-142
    SU-PINDAR (-ph- L, BN, S; -pinttar B; -pinter B). Ref.: Lh; Inza Eusk 1928 (II), 106; Izeta BHizt2 (pinter). Chispa (sentidos prop. y fig.). "Su-pinttarra dariola dago ikatz ori (B), ese carbón está chisporroteando" Inza Eusk 1928 (II), 106. "Su-pinterrak sartu ziren nere etxean" Izeta BHizt2 (s.v. pinter).
    Su pindar bat lastora erorten denian, [...] su handi bat pitzten baitu. AR 359. Ostatutik yohan ziren, [...] khaldan kasik su phindarrak atheratzen zeztela sudur puntatik. Elsb Fram 148. Dena boztua beraz, eta begietarik su pindarra zariola. Jnn SBi 137. Eder da Eskualdun lerdena, / su pindarrak begian, zalurik dohana. (In Arb Igand 44). Su pindar, iguzki su-azau ikaragarrien bortuan. SoEg Herr 19-12-1957, 1. Iguzki horren su pindarra. JEtchep 64. Harri gresak bere sabeletik su pindarrak jauzarazten dituen bezala. Ardoy SFran 63.
    azpisarrerakoSense-142.1
    Haize burrunba, ortzi karraska, Larrungo gaina su-pindar... Iratz 132.Begia su-pindar. Ib. 113.
    azpisarrerakoSense-142.2
    Goizeko argia su-pindarretan. Iratz 50.
    azpisarrera-143
    SU-PINDARKA. Lanzando destellos.
    Izarrak su-pindarka, haitz eta errekak / atsegin marrumaka. Iratz 131.
    azpisarrera-144
    SU-PIZGARRI. Estímulo.
    Gogoeta hura bera da su pitzgarri. Ax 401 (V 261). Aragiaren su-biztugarrien billa. Añ LoraS 173.
    azpisarrera-145
    SU-PIZLE ( -ph- L, BN; Dv; supitzle H); SUPIZTALE (Hb); SUPITZALE (Hb ap. Lh; supitzaile H; subistzailla V-gip). Ref.: A (suphizle); Iz ArOñ (subístzailla). (El, lo) que enciende, prende; incendiario. "Incendiario" A. "Encendedor del fuego" Iz ArOñ.

    Izkillu luzeak, lerkorrak, gai supizleak. "Materias incendiarias". EAEg 16-5-1937, 1664. Rusian bizi ziren Tartaroak, ohoin, supizle, hiltzale basak. Herr 5-7-1962, 4.
    (-ph- L, BN; supitzle H; supitzaile H; su piztaile G-azp; supiztale Hb). Ref.: A; Gte Erd 263. "Provocador de riñas" A. "Su piztaile bat da (G-azp)" Gte Erd 263 (junto a lizkar xekatzaile, erronkoso, etc., de otras zonas).
    Gezurtiari darraizko gezurtiak, ohoinari ohoinak, bendekariari supiztaleak, bazkoz trufatzailei arloteak. Hb Egia 136.
    "Su-phizle, au fig., excitateur d'émotion" Dv.
    Animador, promotor.
    Zer su-piztalea izan den jaun hori, Xalbador eta Mattin hain batean plazaratu zituena, eta beste mail batean heiekilako batzu ere harrotu. Larre ArtzainE 246.
    azpisarrera-146
    SU-PIZTU (H (+ -ph-)). Encender(se) (sentidos prop. y fig.).
    Beragan supizten ziran griñak. Etxde JJ 39. Bi anaien arteko gorroto txingarra su-piztu zen. Ib. 27. Nire aitaren eneganako erra elburu makurrez ene aurka su-piztea laidogarri da izan gizon batentzat. Ib. 14. Kristok ikusaldi atsegingarriekin alaitzen eta su-piztutzen du arimea. Onaind (in Gazt MusIx 152). Ta oneik dagien lana, alkar subiztuta! Onaind MEOE 619.
    azpisarrera-147
    SUTAKO HAUTS (V-gip, G-azp; sutako autx V-gip; surtako auts G-nav-goi-azp-to-bet); SUKO HAUTS (AN-larr); SUKAUTS (G-nav). Ref.: Iz Als; Asp Leiz2 (sukoauts); EAEL 125; Elexp Berg; ZestErret (sutako hauts/sirtako hauts). Ceniza. "Surtako autsa, la ceniza" Iz Als. v. SU-HAUTS.
    Garbi diteke edozein urekin eta ondarra edo surteko autsarekin. BerastAzer 130. Zergaitik arrotuten az lurreko eta sutako autsa? Ur MarIl 36. Sutako autsa bituaz. Ag G 214. Beren buruak suko autsez estaltzen zituzten. Ir YKBiz 263. Suko autsaren azpian badaude txinar batzuk. Or QA 144. Goian utzi toki piska bat surtako autsa jartzeko. BAyerbe 153.
    azpisarrera-148
    SUTAKO BURDINA. "En plural, los hierros del fuego de cuando el hogar bajo. Lagaizuz baketan sutako burdiñok, erre biar gaittuzuz ba!" Etxba Eib. v. SU-BURDINA.
    azpisarrera-149
    SUTAKO GANTXO.
    "Sutako gantxo/surtako gantzo, beheko suak eta su-ekonomikak suari eragiteko eta laguntzeko duten burnia. Sutako gantxuakin sutako egurrak moittu ta iteia" ZestErret.
    azpisarrera-150
    SUTAN (Ae ap. A Aezk 298; Urt, Izt 21v, H). a) Ardiendo (tbn. fig.). "Accendere, [...] sutan eman" Urt I 71. "Gisu labea sutan da, [...]. Oihana, etxea sutan da, [...]. Begithartea sutan, phindarrak egozten dituela, le visaje en feu, lançant des étincelles" H. "Ori oindiño be sutan dago" Zam Man 67. Tr. Hasta el s. XX es menos frecuente al Sur. Sólo hay un ej. de surtan (junto a sutan ) en Ibiñagabeitia. Cf. supra (1) ejs. de sutan con valor inesivo ('en el fuego').
    Zien arimak eta zien gorpitzak sutan eta odoletan ezarriko ditut. Tt Onsa 59. Hesia sutan zegoen, eta hesia etzen kontsumitzen. Urt Ex 3, 2 (Dv, Ol, Ker, BiblE sutan; Ur garretan). Sütan jarten direlakoz, karitate ezin hiltzen denaren süiaz gorthürik. Mst III 58, 5. Sutan ematerat hekin hiria. Lg II 236. Narniko Jaun Apezpiku Jinkoaren zerbitxari handiak naturalki bertaitia net gorri eta sutan ziela. AR 423. Infernua da leize bat / beti sutan dagoena. Monho 102. Edo bestela sütan / oro ezariko zütieigü. Xarlem 561. Espiritu Santu Yainkoa bera sutan zerurik etorren. Añ EL2 237. Heretiko manduel heiek oro sutan eta odol sarraskitan ezartzen ziuzten. MarIl 120. Haren bihotza bethi sutan izan da karitaterik suharrenaz. Jaur 370. Biltzen soldadu onik herritar gaztetan, / bazter oro ematen bere alde sutan. Hb Esk 161. Erria sutan eta kea zeriola ikusi zutenean. Lard 114. Lopezen arropak sutan dire, Lopez bera sutan da. Laph 91. Espaiñia sutan zen; odola bazarioen zurruxtan. Atheka 14. Labiak sutan daude. JanEd I 55. Bihotza sutan Jesus Jaunaren amodioz. Jnn SBi 172. Phozu azkar bat iretsi zian, eta harek sütan ezari zeion barnia. Ip Hil 150. Auñamendi guztia sutan dago. Ag AL 123.
    ( s. XX) Sasia sutan delarik. CatJauf 50. Ximinea iduri zuen haren ahoak: egun guzia sutan. Barb Sup 63. Begiak sutan. Ox 161. Dirdiska, berriz, sutan bezela / dago itxasoa. Jaukol Biozk 36. Zure bijotza sutan imiñi Jel-maitasun illintijak. Enb 61. Labea bezela sutan jarri zioten buru-barnea. TAg Uzt 56. Hirur ehun basa-xakhur sutan igorririk heien uzta zohituen erdirat. Zerb IxtS 48. Txondarrak sutan. Or QA 63. Gorputza sutan sukarrarekin. JEtchep 25. Iru edo lau automobil sutan jarri, gasoliñaz igurtzirik. Erkiag BatB 147 (v. tbn. Arran 103). Beresi osoa surtan iarzen du. Ibiñ Virgil 88 (116 sutan). Sutan badot miña, Ebanjelixoko Aberats gaiztuak infarnuan bezela! Etxba Ibilt 488. Biharamonean etxea sutan. Lab SuEm 172. Arimen maitez sutan joan zare. (In Ardoy SFran 357). Orri berdez jantzite egozan arbolak be sutan. Gerrika 72. Bihotz bat bere herriarentzat sutan zagoena. Larre ArtzainE 165. Barrua sutan dagoala, lur tartetik kea bakarrik ikusten dezu. Albeniz 16. Sutan daukazun etxean. MEIG IX 65. Lehenbiziko karlista gerratea sutan zegoelarik. MEIG VI 53. Jainkozko ezin-egonak sutan daukan gizona. MEIG III 117.
    v. tbn. CatLan 127. Dh 163. JesBih 439. Bv AsL 169. Elsb Fam 77. Zby RIEV 1908, 605. StPierre 27. Lh Yol 46. Alz Ram 100. JE Bur 170. Ir YKBiz 529. Iratz 12. Lf Murtuts 49. Zait Sof 163. Munita 26. Mde Po 31. Anab Poli 121. Bilbao IpuiB 130. Arti MaldanB 202. NEtx LBB 279. Mattin 62. Uzt Sas 295. Ataño TxanKan 253.
    azpisarrerakoSense-150.1
    (Precedido de tema nominal nudo).
    Urhe sutan den izarrak. Ox 71. Maite sutan ondatua bizi zan. Onaind STeresa 15.
    azpisarrerakoSense-150.2
    Ardiendo de cólera.
    Bena nahi eztien bezala heltzen badira, berahala sütan jarten dira. Mst I 14, 2. Zenbat aide, aiskide paratzen dire sutan diskordias. (228). LE-Ir. Eskarnio eta irainak erauntsiaka jausten dira zure gainera, oi Jesus amultsua, eta zu etzare sutan jartzen. Dv LEd 7. Dena sutan, erranak izatu zitzaizkon solhasen gatik. Jnn SBi 144. Nire biotza sutan dago, Ermoken, jazoera onekaz! Echta Jos 74. Gogoratu utsarekin sutan jartzen naiz. Alz Burr 19. Pako sutan jarri zan aldaketa ori irakurri zuanean. NEtx LBB 45. Elkarri gaizki-esaka asi-ta, itz batak bestea duanez, sutan jartzen dirala. Berron Kijote 147.
    azpiadiera-2.1
    (Precedido de tema nominal nudo).
    Bere bizitzako azken urteak [...] onein biotzak aberatsen aurka gorroto sutan ipinten igaro ebazan. Eguzk GizAuz 66s.
    "Proximus ardet paries, [...] kontrako etxe, pareta erretzen da, [...] sutan eta lametan da" Urt II 271.
    Da suzko etse bat, zein beti dagoan sutan ta garretan. Añ EL2 57. Behar zuela hainitz grazia Jainkoaren ganik, eta sutan eta garretan zitekela haren bihotza. Jnn SBi 81.
    b) Rápidamente; precipitadamente.
    Belharrak handiarazten ditu sutan bezala [igeltsuak]. Dv Lab 196. Bainan, [Gobernadoreak] bere ihes lekhuraino gibeletik sutanegi jazarririk, hantxe bera bere gizonekin zafratu zuten. Prop 1906, 73. Nekhearengatik sutan iragaiten ditugu gure hogoi eta hamabortz kilometrak. Prop 1910, 93 (ap. DRA).
    c) Luchando (en una batalla).
    Orain aditu det Ataun alden zazpi orduban sutan aritu dirala. CartAnd 389. Bein bakarrik dute / sutan parte artu, / bañan biziro ongi / ziraden portatu. Afrika 155. Sartzen danian zure jendea / aurrera sutan, zergatik / egundañoko aziyuetan / ikusi zaitut atzetik? SBaroj in KarlBB 561. Ango etsiyak artu zituzten, / Verduna berriz urrena; / sei illabete sutan pasa ta / etzian sartu barrena. Tx B I 104. Osta onen anaia koronela Usurbilen illa zan, Santa Kruzen kontra sutan ari zala. Or SCruz 102.
    azpisarrera-151
    SUTAN HARTU. Prender, encender.
    Zer esan, arako jaijegunak karobija sutan artuten dabenian, laguntzeko atxakijagaz juan oi diranak gaitik. JJMg BasEsc 119. Baita ere paper aundia sutan artu ta larruaren ondoan biraka ibilli gorputzean. Anab Aprika 32. Emaztegaiaren amak zuzi bat sutan artu ta etxe-berriko sua irazeki oi zuenez. Zait Plat 58 (quizá 'tomar una tea encencida').
    azpisarrera-152
    SUTATIK HARAKO. "Sutatik arako saiaskia (Vc), chuleta recién sacada del fuego" A s.v. arako.
    azpisarrera-153
    SU-TXAKUR. (V-gip ap. Iz ArOñ; A Apend). a) "Fuegos fatuos" A Apend. "Sutxákur, ciertas luces que se veían de noche" Iz ArOñ. v. ARGI-TXAKUR.
    Gabian agerketan zian argi batzuk. Orrek ziran sutxakurrak (aotik sua botate eben txakur batzuk) (V-gip). Gand Eusk 1956, 221. Entzun duzue zer den Jainkoa oientzat: gure yoranek, lurreko zerekin asetu ezinda, zerurontz aurtikitzen duten hasbeherapena, intziria, su-txakurra, argi gezurrezkoa besterik ez. Vill Jaink 148.
    b) "(V, B), morillos de hierro que se emplean en el hogar" A. v. SU-BURDINA.
    azpisarrera-154
    SU TXARRA EMAN. "Orrek ematen dio su txaarra, eso le encoleriza (G-azp)" Iz IzG (s.v. orrek).
    azpisarrera-155
    SU-TXATAR. "(V), centella de fuego" Añ.
    Gizon ta emakume delikaduak sentikorrak, ta su-txatar bat eskura jausirik, negar-anpulluak begietara ateretan deutsuezanak. Añ LoraS 117.
    azpisarrera-156
    SU-TXINGAR. (Añ (G)). a) Chispa (tbn. fig.). "Centella de fuego" Añ.
    Doblaturik ta erredoblaturik milla millón áldis, estiréla Jangoikoaren miserikordiain aurkintzean yágo ezi su txinarbát itsasoain érdian. LE in BOEanm 1674 (voc.). Bere onbiurtze zorionekoaren su txingar biziyak sentitzen asi zan. 'Centellas'. Aran SIgn 12. Ots aundi bat entzuten zan labearen erraietan : burni zamaren erori astuna ta ke-zuloaren buruan su-txingarren txirria. Lh Yol 11.
    b) (su-txinkar R-uzt ap. Iz R 293). Brasa (tbn. fig.).
    Birbiztu egitten jakezala egunaro alkarren biotzetako su-txingarrak. Echta Jos 239s. Iakite sendoaren su-txingarrek auspean zirauten. Zait Plat 42. Su-txingarrak estali ta urez busti ditu amak. NEtx LBB 155. Marsellesaren doiñu zoliaz / pizten du [Iparragirrek] Frantzin su-txingar. Ib. 286.
    azpisarrera-157
    SU-TXINKA. Brasa.
    Ezi indar aphür baratü zaiona, sü txinkha hauts pian gorderik daguena bezala düzü. Mst III 55, 2 (SP su inhar, Ip txinka, Ol txingar, Leon pindarño).
    azpisarrera-158
    SU-TXINPARTA. Chispa.
    Suarritik arrataren takadaz ateratako su-txinpartak dunda irazeki oi dunez [...]. Zait EG 1950 (7-8), 42.
    azpisarrera-159
    SU URTEN. "(V-arr-oroz-och-m-gip), barro, erupciones del calor en la piel" A. "Su urtenak, granillos de la piel" A Apend.
    azpisarrera-160
    SU-ZAFLA. Llama.
    Su zafla berri batek agertu eta argitu zuen [...] begitarte on eta eztia. GH 1926, 97.
    azpisarrera-161
    SU-ZEINU. "Suzeinia [tañido de campana] de fuego (BN-baig)" Satr VocP.
    azpisarrera-162
    SUZ ETA ERRUZ (Lar H, Añ). "(A) fuego y sangre" Lar y Añ.
    azpisarrera-163
    SU-ZEZEN. Toro de fuego.
    Bezperak ondoan dantza. Gauaz: toro de fuego (su-zezena). Herr 25-1-1962, 2.
    azpisarrera-164
    SU-ZIRIMOLA. Ráfaga de fuego.
    Hartan berean ezin erranezko karraska batean su zirimola gorri batek sutan ezarri zuen bidearen bertze aldean zagon gazten ondoan. Egan 1972 (4-6), 45s.
    azpisarrera-165
    SU-ZIRRISTA. "(S; Eskual 1436), fusée" Lh.
    azpisarrera-166
    SUZKO. (Lcc, Urt II 269, Añ, A Apend). a) (Adnom.). De fuego; ardiente (sentidos prop. y fig.). "Botón de fuego, suzko botoia" Lcc. "Igneo" Añ. "Egarri suzkoa, sed abrasadora" A Apend.
    Suzko gehennaz punitu izateko digne datela. Lç Mt 5, 22. Haren oinak suzko habeak bezala. Lç Apoc 10, 1 (He, TB, Dv, Ip, Ur (V y G), Echn, Ol, Ker, IBk, IBe suzko). Suzko etxe, suzko tromenta, / suzko burreu krueletan. Gç 158. Süzko mihi elibaten üdürian. Bp I 85. Marteren suzko eta kharrezko jokho eta habarrots izigarrietara. ES 175. Khar bizi eta suzko bat bezala. Ch III 5, 5. Han herabeztiak süzko akhüllü elibatez akhüllatü izanen dira. Mst I 24, 3. Bere suzko infernura geiago eraman naiez. Mb IArg I 177. Suzko botoi edo lanzetada bat eman bear bazat. Cb Eg II 121. Suzko itsaso ondorik gabeko hartan. Lg II 190. Suzko eta sufrezko uri batez erre. Brtc 98. Suzko leze hartara. Monho 126. Pasatu baizio Serafin bátek biótza súsko saeta bátes. LE Doc 203. Burnia surtan goritzen danean aiñ dago suzkoa egiñik. Gco I 337. Jatsiko da Zerutik suzko ibai bat. Añ EL1 39. Zezenak plazan suzko banderillakin beiñ baño geiagotan egiñ izan duana. AA III 423. Irriturik zure kontra suzko begijakaz zu erre eta kiskilduteko. Astar II 237. Izpiritu Sainduaren jaustea Apostoluen gainera izan zen suzko batheio bat. Jaur 200. Suzko kastigu au emateko eskubidea [...] bazuten. Lard 51. Suzko galdeak zituzten bihotzek, eta bero ziren herriak. Hb Egia 81. Suzko errekak. AB AmaE 166. Suzko gurdi arren argi biziyak. Bv AsL 78. Leze ikharagarri bat suzko itsaso batez dena hartua. Jnn SBi 56. Süzko mihi batzien itxüran. Ip Hil 189. Suzko laba batera. Itz Azald 85.
    (s. XX). Oñaztarraren suzko lerroak. Ag G 152. Basaateak, bizkar dirdaitsuz eta suzko egoz, aintziraren ertzera zoazin. Or Mi 60. Zer zorijonek zakaz urira suzko bidiotatik [...] eguzki gori-gorittan? Otx 161. Suzko ezpata bat eskuan. Zerb IxtS 10. Suzko errekan. Mde Po 61. Nikanor-en zanetan suzko odola dabil. Erkiag BatB 190. Izadi osoa suzko erestun batek inguratzen omen du. Zait Plat 58. Jupiter ari da bere suzko azkonak jaurtikitzen. Vill Jaink 31. Suzko txoria zan. Alzola Atalak 47. Aren maite sastadak eta suzko oldarrak berak itxitako liburuetako idatzietan agertzen yakuz. Onaind STeresa 16.
    v. tbn. Dh 148. fB Ic I 67. It Fab 222. Dv LEd 116. Laph 217. CatS 31. Ud 107. Arr May 142. Lap 317 (V 143). Azc PB 30. CatJauf 63. Iraola 37. Urruz Zer 140. ArgiDL 31. Inza Azalp 115. Altuna 78. Enb 176. Ldi BB 124. Ir YKBiz 233. Laux AB 21. TAg Uzt 131. Iratz 117. SMitx Aranz 19. NEtx Antz 13. Etxde JJ 183. Arti Ipuin 28. Gazt MusIx 213. Ibiñ Virgil 116. Azurm HitzB 42. Berron Kijote 194. FamInst 746.
    b) (Sust.). Automóvil.
    Bet-betan hor gelditzen zaigu gure "suzkoa" hatsak-hantua. Herr 25-9-1958, 3.
    azpisarrera-167
    SUZKO ERROBERA (V-gip, G-azp; suzkurrubera V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (suzkurrubera). (Pl.). Fuegos artificiales.
    Gero izan ziran egun artan eta urrengoan dantzak, suzko erruedak edo ibilkariak eta gaiñerako erriko festak. Ezale 1897, 322a. Bolandera, suzko erruera, lora, apaingarri, kanpotik ekarritako ereslari ta abarretarako eman zuan diru mordoa. AEmil AndreM 191.
    azpisarrera-168
    SUZKO GURDI. "Suzko-burdixa, neologismo ensayado para significar la locomotora, que comúnmente se dice makiñia" Etxba Eib.
    azpisarrera-169
    SUZKO IDISKO. "Suzko-izkua, toro de fuego" Etxba Eib.
    azpisarrera-170
    SUZKO ONTZI. Barco de vapor.
    Gure untzia ez zen, ikhusten duzun bezala, suzko untzietarik. Prop 1880b, 134.
    azpisarrera-171
    SUZKO SAGAR. Granada (bomba de mano).
    Laguntza guri ere lasterrez ethorririk, etsai hori suzko-sagarrekin, mitralleuzekin, erhautsi zuten hantxet Piarresek eta haren lagunek. Barb Piar II 179.
    azpisarrera-172
    SUZKO ZEZEN (V-gip). Ref.: Etxba Eib (suzko-izkua); Elexp Ber.
    Suzko zezenak izango dira / Zurriolan ta kayian. Tx B 88.
    azpisarrera-173
    SUZKO ZIRI. Cohete. v. suziri.
    Eliz ezkilla ta suzko-ziriak burrundara ta zalaparta gañetik. JBDei 1919, 246.
    azpisarrera-174
    XU (BN-mix ap. EAEL 122; Hb). "Petit feu, dim. de su" Hb.

    su

    su
    << soinulari 0 / 0 sudur >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper