Etim. De nahi + suf. instr. -z (cf. lat. quamuis y uel).
1.
(
V-gip, G, AN, L, BN, S; Ht VocGr,
Aq (AN),
Lecl,
Dv,
H)
Ref.:
A;
Etxba Eib
.
Aunque, a pesar de que. "Quoique", "nonobstant" Ht VocGr. "Cuando se puede sufrir la cosa, pero el modo o otros adjuntos se hacen muy pesados, se suele decir: Naiz bero bego, goibel balego (AN)" Aq p. 63. "Nahiz ez den mintzatzen, ageri da zer duen gogoan, bien qu'il ne parle pas, on voit ce qu'il pense. Nahiz ez diodan ongirik baizen egin, malgré que je ne lui ai fait que du bien" Dv (s.v. nahi). "Egin behar diat alor hau landatu, nahiz gostako zaidan anitz (BN-ciz), [...] aunque me cueste mucho. Naiz gal, ariko nauk (L-côte), aunque pierda, me ocuparé. [...] Nahiz zahar eta jakintsu, zuhurrak hartzen du abisu (S), aunque sea viejo y sabio, el prudente toma consejo" A. "Nahiz ez den gaztelua, encore que ce ne soit pas un château" Lf Gram 747. "Nahiz supporte fort bien l'ellipse du verbe. Ex.: nahiz haur hutsa, orori ohartu zen, quoique tout enfant, il s'était rendu compte de tout" Ib. 747. v. 1 arren.
Tr. Documentado al Norte desde Dechepare; al Sur aparece en
Refranes y Sentencias, en Larramendi, Mendiburu y en autores de los ss. XIX y XX. El vb. de la subordinada introducida por
nahiz es generalmente un participio en textos meridionales (tbn. algún ej. aislado en Duvoisin, J.B. Elissamburu, Mattin y Xalbador), y una forma vbal. con suf.
-(e)n en los septentrionales (tbn. en algunos ejs. de F. Irigaray (141), Orixe o Albeniz). Hay tbn. ejs. de formas de indicativo o subjuntivo con suf.
-(e)la en Etcheberri de Ziburu, Axular, Argaignarats, Mendiburu, Iturriaga, Aguirre de Asteasu, Arrese Beitia, JanEd y Orixe (
in Gazt
MusIx 46). Se documentan además cinco ejs. de imperativo en
Refranes y Sentencias , Etcheberri de Ziburu, Oihenart, Iturriaga y Orixe respectivamente; de vb. precedido de
ba-, en Etcheberri de Sara, Bilintx y
Noe ; de radical verbal, en Lizarraga de Elcano y Orixe, y de sust. vbal. con suf. ines., en Lizardi. En
DFrec hay 646 ejs.
Zuganako hutseginez nahi banuzu punitu / errege eta berze oro ene kontra armatu [...]. Nahiz heben pena nadin arima den salbatu.
E 238.
Egin zaarraren esana, naiz urak berama.
"Siquiera lo lleve el agua"
.
RS
465.
Hartarakotz pazientki sofritzen tu nekeak, / nahiz lirela sofritzen dituenen dobleak.
EZ Man I 118.
Ezen nahiz dezatela argal gorputz gizena / [...] Guztiarekin etzaizte gauza hauk probetxatzen.
Ib. 113.
Nahiz biz hala lizela, erran duken guztia, / eskribuen borratzeko nigar bat duk askia.
Ib. 56.
Konberti bedi, onera bihur bedi, nahiz dela arimak egiterakoan.
'Aún cuando sea al expirar'
.
Ax 196 (V 131; 510 (V 328) nahiz hari dadilla dostetan).
Nahiz ezpegi / Gauaz ilhargi, / Ni zure begi / Ederrek argi.
O Po 46.
Harritzen tu ifernuak, / hillak eta biziak, / nahiz direla iustuak, / beldur dire guziak.
Arg DevB 12 (v. tbn. 115).
Nahiz edo-zeinek nahi balu ere egin guzietarik hoberentzat bere herriko hitzkuntza.
ES 388 (v. tbn. 103).
Ezen nahiz iendeak zutaz mintzat ditezen ungi edo gaizki, etzare hargatik zarenetik bertze bat.
Ch III 28, 2.
Naiz eztanda dagiela, baita ere il dedilla dolorez ta miñez Birjiña guziz santea.
Lar SermAzc 56.
Naiz arazo ta naspilla ta eragotzi naiak sortu dituela etsai gaistoak.
Lar SermAnd 88.
Eta sarzen badiote [...] polbor gañean bere bonba, naiz dela laur edo bost kintalekoa, polborari sua eman horduko tiratzen du [...] agitz urruti.
Mb IArg I 255.
Han dea Sakramendia, nahiz aphez gaixto batek administra dezan?
CatLan 121.
Ezlezáke átra naiz jaiegúnean?
LE Urt (ms.) 20r (ed. 1846, 54 naiz jaia izan?
).
Naiz ez izán beár andirík.
LE Ong 21v.
Aski duzuláik, géldi, naiz ténta.
'Concluye, aunque te sientas tentado'
.
LE Prog 112.
Naiz asma al ditezkean okerrak egiñ edo egiteko perillean jarri, gordeko du ta edertuko bere antustea.
AA III 609.
Erabaki zuan lizunkeriari lekurik ez ematea, naiz kosta zekiola bere onra eta bizitza.
Ib. 332s.
Nahiz hainitz gaizki den tratatua, ororengatik ere, barkhatzen du egiazki.
Jaur 193 (v. tbn. 172).
Naiz betor Luzifer deaurrua, / utzirik infernua.
It Fab 201.
Gaitza egingo du berriz, / naiz bere itza eman dezala / milla eta milla aldiz.
Ib. 141.
Batezere bear du eleak garbitasun andia, naiz jaten gutxiago eman dakiola.
It Dial 46 (Dv nahiz gutixago yaterat eman).
Oro akhabo dire hekientzat, nahiz adimenduak adirazten duen badirela oraino eremuak.
Hb Egia 42.
Naiz bada're gariztiya, / izango da erosiya, / gustatzen zaizun guziya.
Bil 87.
Iñazioren ganbarako pareta, nahiz arras lodia arrailatzen da.
Laph 23 (v. tbn. 239).
Betoz orduan, naiz datozala / Mauruak gure lurrera, / baña joango ez direala / orriz jantzirik atzera.
AB AmaE 70.
Erantzun zendun: Naiz ill naiela / ni illgo nabe Egian.
Ib. 189.
Ez ziteian haurrik nahiz aspaldi esposatuak ziren.
Elzb PAd 58.
Nahiz izan, aberatsek, bizi-modu hobea, / ez dute nik baino lehen akhabatzen urthea!
Ib. 14.
Naiz bada ezitzen, / ez naiz ni fiatzen.
Noe 56.
Gutxi izana dute, / batzuek damua, / naiz egin dezatela, / nun-nai alderoa.
JanEd I 41 (v. tbn. II 118).
[Sen Thomasek] galthatü zian Ama Birjinaren begithartiaren, nahiz hilik, ikhusteko siratsa. Zabaltü zien hobia [...].
Ip Hil 206 (v. tbn. 126).
Emaztea etzen baitezpada gaixtoa, nahiz adin batetaraz geroz, emazte gehienak gaixtatzen diren.
HU Zez 53.
(s. XX)
Eta guk esaten duguna, naiz aiek uste etzutena izan, ontzat artuko dutela.
Goñi 83.
Naiz bizia galdu ere, emen dago gure egitekoa.
FIr 143.
Naiz eri-handi, ez daude azkenetara eltzeko.
Ib. 187.
Zerua bera ilhun da, nahiz ez den lanhorik.
JE Ber 90.
Etxe bat dena leiho, biziki luzea, nahiz askitto apala.
Ib. 41.
Geren utsak berriz ezin ikusi, naiz aundiak izan.
Ir YKBiz 136n.
Yo genezake gure aberatsak, naiz ala ematen ez azaletik, urritasunik gorrienean daudela.
Ldi IL 106s.
Gutxi, naiz berak onak.
Ib. 106.
Belarritatik eldu, naiz dedin muturdun.
"Aunque tiene el morro fiero"
.
Or Eus 136.
Naiz ekar beza / esanak itsustasuna.
"Aunque el dicho encierre desdoro"
.
Ib. 414.
Etxeak bere baitu, naiz alda / esku batetik bestera.
Ib. 408.
Mutillak ere, naiz astirogo / usu jaten du bidea.
Ib. 314.
Nork ausi zezakean, naiz arrantzalerik oituena izan, ariek egin zuen marka?
TAg Uzt 234.
Emaztiak egin zian harek manhatü bezala, nahiz aitari ez zitzaion hori sobera laket.
Mde Pr 123.
Nahiz aski hiri ederra den Gan eta laket-leku iduri, etzuen laketu gure Pettanek.
Zerb Azk 80.
Orai, arpegi huni azken hunki baten emaiteko, nahiz balitaken bertze hainitz erraiteko, dugun aipa [...].
Lf (
in
Zait Plat XXII
).
Pentsamentu loitsuak gogoan erabilli al dituzu naiz ez egin edo egiteko asmorik ez eduki?
MAtx Gazt 84.
Trenean danok kantari ta bullan, naiz barrendik triste egon.
Salav 77.
Iru egun pozik pasa giñuzen / naiz diru gutxi ekarri.
Uzt Sas 174 (v. tbn. 178).
Izen horietaz jauntzi zituzten, nahiz antzerki mota horietarik biziki urrun izaki.
Lf (
in
Casve SGrazi 10
).
Naiz askok ez uste, / or zar eta gazte / danak dagoz naste.
FEtxeb 120.
Hau beti mundu huntako dugu, nahiz gutarik urrun den.
Larre ArtzainE 257.
Artean ezkondu gabe bainengoan, naiz andregaia neukan.
Albeniz 89.
Eta hori da uste duguna nahiz aitor ez dezagun.
MIH 222.
Hizkuntza nolarebait batua da, nahiz batasun hori herri batekoa izan.
Ib. 218.
v. tbn. Harb 137bis. Monho 30. Prot 68. JesBih 462. CatLuz 39. MarIl 125. Etch 618. Bordel 34. Gy VI. Dv Lab 244. Zby RIEV 1908, 206. Zab Gabon 95. Xe 411. Apaol 29. Lap 412 (V 188). Elsb Fram 103. Arb Igand 103. Jnn SBi 158. ChantP 262. Bv AsL 163. Alz STFer 114. Ag AL 5. Iraola 38. Barb Sup 134. Ill Pill 4. A Ardi 100. EusJok 143. Arrantz 156. KIkG 59. Inza Azalp 108. Const 31. Ox 93. Jaukol Biozk 30. Tx B II 66. Zub 122. Etcham 77. Alz Ram 68. ABar Goi 43. Zait Sof 64. JAIraz Bizia 119. Munita 127. Txill Let 69. Basarri 147. JEtchep 24. Izeta DirG 55. Anab Aprika 57. Gazt MusIx 163. BEnb NereA 27. Ibiñ Virgil 43. NEtx LBB 364. Etxba Ibilt 479. Mattin 89. Xa Odol 257. Berron Kijote 160. Ataño TxanKan 63.
(Con arren
).
Senperen izena da eskaraz Helbarren, / nahiz alderdi batek orai duen arren.
Hb Esk 119.
Alaz guztiyaz ere jaten, / gogotikan saia, / naiz atea egon arren, / izugarri zalla.
JanEd II 123.
Naiz aunditu eta gaur kale-etxe bezela jarria dagoan arren, garai artan etxe koxkor bat zan.
Salav 36.
2.
O (conjunción no disyuntiva).
v. NAHIZ... NAHIZ..., NAHIZ... EDO..., NAHIZ (DELA)... NAHIZ (DELA)..., NAHIZ DEN... NAHIZ DEN..., 2 nahi.
Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos desde finales del s. XVI.
Oski osoa naiz etena, eskuan baño oñean obea.
"Zapato roto o sano"
.
RS
288.
Egsaminadorea, egsaminatu, naiz esaminatu s batekin ondo esaten ta eskribitzen da.
Cb EBO 23.
Ipuietan ateratzen diran abere naiz egaztiak.
VMg XII.
Gloria, zuri, Erri ugari, / dozuna mendi naiz atxa.
AB AmaE 50.
Zer deusku guri, gura badabe, / naiz ezpadabe.
Ib. 368.
Gau eta egun begira dagokizu, bakarrik naiz lagunakiñ zaudela.
Arr May 83s.
Uda ta negu, euri naiz eguzki, lanean.
A Ardi 6.
Besteren senar naiz emazterik ez gura izatea.
KIkV 72.
Txiro naiz aberatsai negar eragittian.
Otx 72.
Bazkari naiz afari bat egiten duzunean [...].
Ir YKBiz 295.
Mendian dabillan, naiz Irurtzuna doan, / Irutasun Aundia beti du gogoan.
Or Eus 250 (v. tbn. 130).
Gerka-lerro zuriz, naiz beltzez, berdez, oriz eta gorriz apainduak.
JMB ELG 99.
Erritar naiz atzerritar dala, gu ikustean [...].
Zait Sof 37.
Uste ahal duzu Legeak, Elizarenak nahiz Erregerenak, utziko ziola hori egiten?
Mde Pr 178.
Ta kape beltxa kea dariola ta miztela naiz pattarra gañean. Nor da triste gau ontan?
NEtx Antz 122 (v. tbn. LBB 55).
Zar ta gazte, atso naiz agure, lirain zein lodi.
Erkiag Arran 33.
Zuzenbidea baltzuan naiz bakarrean onuragarrien daite.
Zait Plat 94.
Urliari naiz sandiari galdetuaz eztugu auzi au garbituko.
Vill Jaink 141 (v. tbn. 142).
Oker naiz zuzen, agertuko da / munduko jaun eta jabe.
BEnb NereA 241.
Aundi naiz txiki, erortzen dan arria lurrean gelditzen da.
EZBB I 50.
Neuk, naiz beste edonok, iñoz pekaturik eztabela egin esatia.
Gerrika 198.
Geurok ere, etsai nahiz aldeko, haren ume eta iloba baikara.
MIH 61s.
v. tbn. Mg CC 201. Echag 260. Ag AL 31. Urruz Zer 85. KIkG 72. Enb 150. Ldi IL 116. Kk Ab II 125. SMitx Aranz 93. Munita 128. Bilbao IpuiB 76. Matx Gazt 68. Ibiñ Virgil 75. Berron Kijote 57. 126.
Piztietatik dala / naiz lapurretatik / zuk gordeko dituzu / or zautzan lekutik.
GavS 24.
(Precedido de eta
).
Asko lizake arbola onen fruta ta naiz ostorik txikiena probatzea [...] eriotza bera aienatzeko.
AA III 352.
Edozein gauzetan asteko, ta naiz bizitzeko bakarrik, bi gauza bear dira: [...].
JAIraz Bizia 84.
Eta aietatik ederki ikusi leike ezkerretik edo eskubitik eta naiz itxasotik arrotzen bat ote datorren.
Ib. 13.
Aritz ta naiz pagoak lur leor eta soillik ez du nai.
Munita 106.
(Precedido de edo
).
Dabiltza nekean / indio tartean / edo naiz kortean.
It Fab 202.
Mendi sikuren batian edo naiz desiertuan bertan basamortuak ziar ebillen.
SM Zirik 18.
(
Nahiz dela
).
v. NAHIZ (DELA)... NAHIZ (DELA).
Iñork nai badu belar onikan / naiz dala lore aziya, / gure baratzan arkituko du.
Echag 60.
(Precedido de ala
).
Aundiki, ala, nahiz erregin izanik / indarrak ongi neurtu.
"Sea noble, sea reina, sea lo que fuere"
.
Or Eus 133.
DELA... ETA NAHIZ,
DELA... NAHIZ.
Dala arranoa ta naiz txantxangorria, / lurrera izango da plostetz eroria.
Izt C 201.
Kaletarrak maite ta zaitu [bear du zuaitza], dala aritza naiz pagoa edo piñua.
Munita 55.
NAHIZ BAI.
Sí, efectivamente.
Bainan gizona deus guti da munduzko oihanean? Nahiz ba. Gauza handiak bezala, xumeak ere Yainkoak egin ditu.
Hb Egia 40.
Nahiz bai; lehenago hilen naiz, ezen eginen baitut gaizkia.
Ib. 26.
NAHIZ... BERDIN,
NAHIZ DELA... ETA BERDIN,
NAHIZ DELA... BERDIN,
NAHIZ... IGUAL,
NAHIZ... OROBAT.
Bien... bien..., sea... sea...; tanto... como...
Naiz itxasuan eta / igual legorrian / asko arkitzen gera / orren biarrian.
Arrantz 128.
Naiz dala zesto eta / orobat ballesta, / ez da, nere jendeak, / umeen josteta.
JanEd I 107.
Naiz aberatsa izan, / igual dala pobre, / kaka egiñ bearko degu / egoteko libre.
Ib. 100.
Naiz dela apezan serbitzari, / berdiñ seroria.
Yanzi 43.
Nahiz telepatian (metagnomian), berdin aurretiko ezagutzan ere.
Mde Pr 329.
Naiz jarri arri zilindroa ta, / berdiñ zaio kubikoa, / jostallu gisan erabiltzeko / indarra dauka naikoa.
Basarri 84.
Naiz [urte] aberatsetan, / bardin txiroetan, / jan-edanen paltarik, / ez da etxietan.
BEnb NereA 25.
Naiz basarrian izan / da berdin kalian / gu pake billa beti / egiñalian.
Uzt Sas 50.
Ez nuen uste zanik / olako jatuna; / naiz dala bixiua / berdin da atuna.
Zepai (
in
Uzt LEG I 216
).
NAHIZ DENA,
NAHIZ DENA DELA.
Sea lo que sea. "Sea lo que fuere. Naiz dana: guazen gu beintzat" Etxba Eib.
Zeren nahiz dena dela, erregla jeneral bat da, etzaiela sekulan afekzionei athea hersi behar.
SP Phil 112 (He 114 gaiñerakoan).
Gurekin dela / ez gera ezerren bildur / naiz dena dela.
GavS 16.
NAHIZ DEN... NAHIZ...,
NAHIZ DEN... NAHIZ DEN...
Sea... sea...; tanto... como...
Debotak, aithor dezagun, / hilzeko bat bederak, / nahiz den gau, nahiz egun, / ditugula Bezperak.
Arg DevB 149.
Nahiz den noblea nahiz ez; nahiz aberatsa, nahiz probea.
ES 399.
Nahiz den galdetzaillea zure aitzindaria, nahiz den zure azpikoa edo zure kidea.
Ch III 49, 7.
NAHIZ... EDO... (H, que cita a EZ).
Bien... bien..., sea... sea...
Batbederak (diuskuzu) begira du hilltzea, / nahiz kristau ezaguna edo arrotz ustea.
EZ Man I 13.
Ene hitzak sinhets etzak nahiz eskribatuak / edo ezperen tradizione eskuz esku hartuak.
Ib. 31.
Nahiz uda dela eder, edo aspre negua [...].
Ib. 9.
Zuhaitza norat ere erortzen baita, nahiz iguzki haizerat edo mendebalerat [...].
Ax 604 (V 388).
Nahiz istriborretik edo aborretik.
INav 12.
Eta gero hirur egunen buruan presenta diozozue zenbait belhar fresko nahiz planturik edo zamari bustana deitzen den belharra.
Mong 588.
Haren konduita ez da gutiago miragarria, nahiz athera detzan bere beharretarik edo han utz detzan; nahiz mendeka detzan [...] edo konsenti dezan [...].
Mih 108.
Edozer gauza, naiz loretxo edo arrik txikiena ikusteak ere [...].
Aran SIgn 45.
Naiz kamiyora edo plazara / Azkue juaten danian [...].
EusJok 165.
Naiz il edo bizi, / giputzak! Ez etsi.
SMitx Aranz 212.
Larregi ekian berak, naiz tximiño jantzi edo odoloste jantzi [...] ezautuko ebena.
SM Zirik 103.
Naiz ostoa edo pruitua, itzalean sekatuak izan bear dute.
Ostolaiz 102.
(Con nahiz o edo seguidos inmediatamente de forma vbal.).
Nahiz dela artzaiñaren etxolatxo xumea, / edo ezperen erregeren etxe dorrez bethea / biak berdin hik ostikoz egotzten tuk lurrera.
EZ Man I 44s.
Zeinetan garbiki ageri baita nahiz perpausean edo dela kopletan trebea [dela]
.
ES 192.
Nahiz dohan Franziara edo Espainiara edo Indietako zein-nahi-den partetara.
Ib. 399.
Baiñan nahiz diren handiak edo xumeak esaia zaite hekien eztiki pairatzerat.
Ch III 19, 1 (SP direla xipiak, direla handiak).
Naiz dala lenagotik elizakoak artzen dituztela, edo oiek ezin arturik biotz damu egizkoa egiten duela [...].
ArgiDL 105.
(
edo nahiz... edo...
).
Edo nahiz zerbait galdetzen dela, edo izatuaz eskerrak itzultzen.
EZ Man II 178.
Begira adi bekhatu / bi aktualetarik, / edo nahiz biz benial / edo mortaletarik.
EZ
Eliç
93s.
NAHIZ ETA.
a)
(naiz da V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Aunque, a pesar de que. "Naiz da arrixa, ez dot galduko nik gaurko erromerixia, aunque caigan piedras" Etxba Eib. "Or beiñ betiko esanda: ezetzian nago naiz da ill! [...] estoy en mi negativa aunque me maten" Ib.
Tr. Documentado en autores meridionales desde finales del s. XIX. Si va seguido de vb., éste es por lo gral. un participio, salvo algunos ejs. de forma vbal. con suf.
-(e)n o prefijo
ba-, en
EusJok, Orixe, N. Etxaniz, Basarri, B. Enbeita, Aresti (
MaldanB 215
naiz ta), Uztapide y Berrondo. En
DFrec hay un ej. de
nahiz eta, 9 de
na(h)iz-ta y 8 de
na(h)izta.
Euki dot eskuetan sarritan txoria, / naiz da ez izan neuk nai besteko andia.
AB AmaE 278.
Egia, egia da beti, naiz ta edozeiñek esan.
Etxeg (
in
Ag AL 5 (49 naiz da; G 54 naiz ta
)
).
Naiz-ta gizon batzuek / ezpadute ikusi, / arek bezela jotzen / guk eziñ ikasi.
EusJok II 162.
Eurak be negarrez asi, naiz-ta gogo barik.
Otx 170.
Naiz eta, noiz-bein [...] arnasez ziteken ari [...].
Or Eus 194 (v. tbn. Aitork 219).
Naiz-eta eskale zarrastakoa izan, etzan biotz txarreko gizona.
TAg
uzt
211.
Arratsalde on guztioi, naiz ta egualdiak lagundu ez digun.
NEtx Antz 13 (v. tbn. 78).
Naiz ta gelditzen bazerate ere / zillar da urrez beterik, / an ez dezute iñoiz izango / emengo lagun arterik.
Basarri 137 (v. tbn. 20).
Onela gertatu oi zaigu geienetan, naiz eta askok eta askok ez oartu.
Zait Plat 85 (105 naiz eta
).
Naiz-ta gorputzez osasuntsu, etzan luzaro bizi izan.
Onaind (
in
aGzt
MusIx
146
).
Naiz-ta baldin banego / urrez gañezturik, / zure babesik gabe / ez daukat bizirik.
BEnb NereA 265 (v. tbn. 164).
Etxe abek, naiz-eta kaletik aparte xamar egon, etzuten terrenorik.
Salav 18.
Nunbaiten asi bear lanian, / jornal ona irabazten, / ura bizitza zoriontsua, / naiz-ta ez dan aberasten!
Uzt Sas 189 (291 naiz-eta
).
Ez zuala erantzun-bearrik izango, naiz-ta danak iltzen bazituan ere.
Berron Kijote 54.
Ori bera egin zuan bentariak ere, naiz-ta beste asmo batekin.
Ib. 180.
Gu ere ezin tira gabe egon, naiz-eta askotan nora tiratzen genduan ez jakin.
Alkain 129.
Naiz ta goseaz egon / ez andik urtengo [azeriak]
.
Ayesta 114.
Lur landuan, nahiz eta erdizka eta exkax landuan, aisago ereingo dugu.
MIH 288.
Hango apak eta laztanak, elkarri oratuta, nahiz eta igande eguerdian herriko plaza nagusian aurkitu!
Ib. 310s.
v. tbn.
EusJok 121. Gand Elorri 170. Anab Aprika 34. Lab SuEm 174. Lasa Poem 90. Naiz ta: Urruz Urz 12. KIkV 72. Enb 51. Laux AB 89. Kk Ab II 98. EA OlBe 53. Zait Sof 25. Munita 154. Erkiag Arran 26. Bilbao IpuiB 43. Etxde AlosT 43. Ugalde Iltz 57. Osk Kurl 144 (-h-). SM Zirik 105 (23 naiz da). Ibiñ Virgil 34. Onaind STeresa 12. Naiz da: JanEd I 69. And AUzta 143. Etxba Ibilt 456.
(Con arren
).
Zugatz zar bati naiz-ta adarrak / asi arren igartuten, / ekaitz artian ibilia da / bere frutuak emoten.
BEnb NereA 238 (v. tbn. 170).
b)
(Conj. no disyuntiva).
O.
Zirgillo eta esku-kateak, / naizta beste agiriak / eliz-barruko ormetan zintzil, / uzten zituzten guziak.
SMitx Aranz 92.
Motoa naiz-ta automobilla.
MAtx Gazt 65.
Motoa naiz-ta automobilla.
Ib. 16.
c)
v. nahi izan.
NAHIZ... ETA...,
NAHIZ DELA... ETA...
Tanto... como...
Idiari edan araziko diozue [...] irakiturikako huretik, nahiz goizetan eta arratsetan.
Mong 591.
Logratutzia, errex alare, / naiz ori ta beste zernai gauza're.
Bil 78.
Doña Iñesek eta haren lagunek, nahiz batzuek eta bertzek segeretua agindu zioten Iñaziori.
Laph 39.
Obeditua nai det nik izan / naiz dala orain ta gero.
Ill Testim 17.
Uda ta negu abesten zendun, / naiz lorak eta edurra.
BEnb NereA 79.
Naiz oker eta zuzen ibilli / askoi ez dausku ardura.
Ib. 89.
[Euriak] aurrean artu duan guztia badarama, naiz etxe, zubi, bide ta baratz.
Munita 20.
NAHIZIK,
NAHIZIK ETA.
v. nahi izan.
NAHIZ... NAHIZ... (G, AN... ap. A; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Dv, H).
Bien... bien..., sea... sea...; tanto... como... "Nahiz aitzinean, nahiz gibelean, soit devant, soit derrière" SP. "Soit, ou" Ht VocGr. "Sea ésto, sea esotro, naiz au, naiz hori" Lar. "(A) diestro y a siniestro, [...] naiz eskui, naiz esker" Ib. "(En lo) mucho y en lo poco, naiz asko, naiz gitxi danean" Ib. "Atrochemoche, [...] naiz oker, naiz zuzen" Ib. (tbn. en Añ). "Hora sea ésto, hora esotro, naiz au dala, naiz hori" Ib. (tbn. en Añ). "Nahiz bata, nahiz bertzea, soit l'un, soit l'autre" Dv. "Nahiz hotz, nahiz bero, soit chaud, soit froid. Nahiz egin dezazun irri, nahiz nigar, [...]" H. "Comme conjonctions disjonctives, les anciens employaient biz... biz..., soit... soit; nahiz... nahiz..., soit... soit..., qui correspondent à edo... edo..." Lf Gram 396.
Tr. Documentado al Sur desde Lazarraga y al Norte en autores septentrionales (no suletinos) de los ss. XVII y XVIII y en Elizanburu (PAd 59). En los textos meridionales (tbn. en Etcheberri de Sara), cuando va seguido de vb. (sin tener en cuenta los ejs. del tipo nahiz dela..., nahiz den... recogidos en sus correspondientes apartados), éste puede ser un participio o una forma vbal. (bien de indicativo o de subjuntivo) provista de suf. -(e)la; cf. sin embargo naiz . begit en Lazarraga. En textos septentrionales hay tanto formas de subjuntivo (tbn. en Zaitegi (Sof 186)), como de indicativo con suf. -(e)n. Se documentan tbn. algunos ejs. de imperativo en Leiçarraga, Etcheberri de Sara y Bilintx, y de forma vbal. con prefijo ba- en Guerrico y Zaitegi.
Zeruetan eta lurrean diraden gauza guziak, bisibleak eta inbisibleak, nahiz biz tronoak, nahiz dominazioneak, nahiz prinzipaltasunak, nahiz puisanzák.
Lç Col 1, 16.
Nik eztot galduko esperanzea; / alferrik izango da kurelago, / naiz beaza begit, naiz alago.
Lazarraga B3, 1153v.
Daminda sabela betez betez, naiz batsez, naiz satsez.
RS 99.
Daminda sabela betez betez, naiz batsez, naiz satsez.
EZ Man I 28.
Eztezazula behin ere nihor utz [...] zure ukitzera deskorteski, nahiz trufakeriaz, nahiz begitarte onez bezala.
SP Phil 258 (He 260 ez dostailluz, ez lausenguz
).
Egiten tugun urratsak, / ttipi eta handiak / nahiz ungi, nahiz hutsak, / hara doaz guziak.
Arg DevB 26.
Obraz bertze zer nahi den / daiteke lurrarenzat. / Nahiz bizi, nahiz hil den, / obrak gizonarenzat.
Ib. 162.
Nahiz joan den, nahiz heldu den.
Gç 176.
Nahiz doala manatzera, nahiz zerbitzatzera.
ES 399.
Zeren nahiz biz gizona, nahiz emaztekia, nahiz noblea, enperadorea edo erregeren umea edo haren leinukoa; nahiz ethorkirik aphalenetik.
Ib. 391.
Naiz beztu ta itxuzkitu dezatela, naiz darabiltela oñen azpian.
Lar DT CCXIV.
Gerthakari guzietan, nahiz onetan, nahiz gaxtoetan.
He Gudu 34.
Bentzutuko ditugula; nahiz nonbre ttipian, nahiz handian izan deitezen.
Ib. 54.
Nahiz bere graziaz ekhar zaitzan bekhatuari ihes egiterat, nahiz berthutean ainziñatzerat.
Mih 122 (v. tbn. 59).
Nahiz bere graziaz ekhar zaitzan bekhatuari ihes egiterat, nahiz berthutean ainziñatzerat.
Ub 194.
Naiz justuak, naiz pekatariak gerala.
Gco I 424 (v. tbn. II 22).
Naiz sinistu, naiz ez, esan bear det [...].
VMg IX.
Naiz bakarrik daudela, naiz norbaitekin itzegiten jarri ditezela.
AA II 141 (v. tbn. I 575).
Naiz kolpea izan andia, naiz txikia.
Ib. 64.
Iñor mugan sartzen bazan, naiz gizona, naiz aberea, ilda geratuko zala.
Lard 77.
Edozein artzen duela, naiz judua izan naiz jentilla.
Ib. 499.
Gisua berriago eta hobeago, nahiz esku-lanetako, nahiz laborantzako.
Dv Lab 186.
Naiz plazara juan bedi / naiz juan iturrira, / nork ez du arreta jartzen, / aren ibillira.
Bil 47.
Naiz Barcelonan, Alcalan da Salamancan, naiz Venecian eta Erroman.
Aran SIgn 114.
Naiz erre naiela garretan / naiz zurrau, naiz untzez josi.
AB AmaE 153.
(s. XX)
Danak dira onak, naiz erreta naiz gordiñik jateko.
Ag G 85 (v. tbn. Kr 176).
Naiz landerrentzat dala naiz aberatsentzat ixan.
Otx 100.
Naiz arrantzale, naiz baserritar, naiz aberats, naiz txiro izan.
TAg Uzt 220.
Naiz nere arrebaren alaba izan, naiz [...] berbera baño aide urrenagoak balira ere.
Zait Sof 174 (v. tbn. 63).
Naiz batera naiz bestera eztute lanerako gogorik ekarriko.
Etxde JJ 29.
Agur eta irri ona [...] Naiz ipar otza dala, / naiz dala sargori.
Gand Elorri 65.
Naiz zutik, naiz buruz beera goazela, burubidez iokatzen gira.
Or (
in
Gazt MusIx 26
).
Naiz feria batera andra barri billa juan, naiz beste feriara bei barri billa juan, eztozu faltako gairik.
Gerrika 145.
Bi-bitako apustuak, naiz korrika, naiz aizkoran, ikusteko grazi geiago izaten du.
Albeniz 171.
Nahiz zaharrak diren, nahiz berriak.
MIH 384.
Nahiz trenean, nahiz estazioetan nahiz beste edozein jendarteko lekutan.
Ib. 184.
v. tbn. Mong 588. Ch III 22, 2. Mb IArg I 142. Cb Eg III 384. LE Prog 110. Mg CC 108. It Fab 120 y 113. Ur Gen 8, 17. Arr May 36. Elsb Fram 121. Kk Ab I 90. A Ardi 37. KIkV 74. KIkG 61. ArgiDL 120. Inza Azalp 102. Enb 150. Ldi IL 74. JMB ELG 50. Eguzk GizAuz 39. EA OlBe 102. SMitx Aranz 188. Or Aitork 293. Mde Pr 331 y Po 67. NEtx Nola 10. Munita 49. Lek SClar 119. JAIraz Bizia 62. Akes Ipiñ 14. Anab Aprika 65. Vill Jaink 128. Osk Kurl 119. MAtx Gazt 106. Zait Plat 137. And AUzta 107. Ibiñ Virgil 33. Berron Kijote 165. Onaind STeresa 54.
(Con edo delante del último nahiz
).
Nahiz elizan dezala entzun meza saindua / edo nahiz eztezala.
EZ Man II 58.
Berze othoitz guztien nahiz aitziñean, edo nahiz gibelean.
EZ
Eliç
7.
Eta naiz pekataria lenago izan bada edo naiz inozentea gai onetan oraindaño izan bada [...].
Gco II 42.
Gero naiz onekin / edo naiz arekin, / nai degunarekin.
It Fab 212.
Naiz lukainka mutur edo naiz txokolate goxoa artu nai badute. Munita 70. Naiz laguna edo naiz ostiantzekua, arentzat bardin zan.
SM Zirik 33.
Naiz lukainka mutur edo naiz txokolate goxoa artu nai badute.
Munita 70.
Naiz laguna edo naiz ostiantzekua, arentzat bardin zan.
SM Zirik 33.
Naiz ardau txarra ibilli edo naiz ona, bere bezerueri aitzen emoten zekiana zan.
Ib. 69.
(Con eta delante del último nahiz
).
"Rocín y manzanas, naiz ongi ta naiz gaizki" Lar. "Naiz bata ta naiz bestea (G-azp), ongi daude naiz bat eta naiz bertzea (AN-gip-5vill)" Gte Erd 201.
Ezen nola nahi den dela, nahiz mendekaturik eta nahiz mendekatu gabe, nahiz bere gogoak histurik eta nahiz histu gabe.
Ax 280 (V 187).
Eta berretuz zihoan Jauna baitan sinhesten zutenen nonbrea, nahiz gizonena eta nahiz emastekiena.
He Act 5, 14.
Esaten zioten guzia naiz andia izan naiz txikia, naiz latza ta naiz gogorra egiten zuela.
Mb IArg I 151.
Baña edozeñek, naiz ezkondua izan ta naiz ez, erdits dezake [...].
Ib. 132.
Edazu kontuz ardua, / naiz zarra ta naiz gozua.
JanEd I 134.
Naiz uda ta naiz negu, geienetan gabaz.
Ag Kr 70.
Naiz andi ta naiz txiki, / begiak ondo iriki.
JanEd II 26.
Naiz lortzen dala ta naiz eztala.
Enb 201.
Aurra egizak lo ta lo / moruak loak artzezaño. / Moruak loak artu ezkeroz / naiz izak eta naiz ago.
Balad 69.
Naiz naste ta naiz bakanka.
Munita 80.
Tirorik egin gabe naiz alde batetik eta naiz bestetik.
Salav 81.
Naiz udal-etxearen eta naiz norbere lurretan.
Otolaiz 20.
v. tbn. Gco II 88. AB AmaE 110. Goñi 80. EusJok II 65. Inza in Jaukol Biozk VIII. JMB ELG 47. JAIraz Bizia 45. MAtx Gazt 78. SM Zirik 64. NEtx LBB 365.
(Con edo delante del último miembro).
Naiz aurkez, naiz atzez, goitik, betik, zearka edo zuzenka.
Lar DT CCXIV.
Naiz jatea naiz edatea dala edo beste edozeñ bear.
Cb Eg III 384.
Naiz ezkonduarekin, naiz ezkongaiarekin, naiz Santo Kristoarekin edo Ama Birjiñarekin berarekin.
AA II 141.
Naiz jaten dezuela, naiz edaten edo beste edozeñ gauza egiten.
AA III 362.
Nahiz zorhoan, nahiz ogian, arthoan edo bertzeetan.
Dv Lab 167.
(Con eta delante del último miembro).
Badago iñor Ganbelu anaien kontra aterako danik, naiz jan-edanian, naiz borroka, naiz karga jasotzen [...] eta beste onelako kirtenkerietan.
Urruz Urz 12s.
(Con eta tras el último nahiz
).
Ez zala gizon motarik, naiz basatietan, naiz grezitarretan, naiz ta beste edozein izenetakoetan [...].
Inza Azalp 89.
Naiz juduen artean, [...] naiz ta Greziatarren artean.
Ib. 90.
Naiz aundi, naiz kozko / betor, naiz ta dedilla Labaiendar Antxo!
Or Eus 33.
Euren Parroko Jauna ezaguna eben erritarrek naiz kantuan naiz ta pulpitoan.
Bilbao IpuiB 237.
(Con ala delante del último miembro).
Gero, beti dituzu, ta asko, naiz txiro naiz aberats, epel, otz ala gori.
Ldi IL 74.
(Con eta tras el primer nahiz
).
Bera bai eroango ebala erriak beingo baten, naiz ta alkatea bera naiz Parroko Jauna izan.
Bilbao IpuiB 158.
(Con arren
).
Baña naiz asko, naiz gutxi eman arren, gogo onarekin [...] eman bear degu.
Gco II 37.
NAHIZ... NAHIZ DELA...,
NAHIZ DELA... NAHIZ...
(Con dos o más miembros y dela encabezando al menos uno de ellos). Bien... bien..., sea... sea...; tanto... como... "Nahiz dela soit" SP.
Tr. Documentado al Sur en Capanaga y a partir de mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplean Etcheberri de Ziburu y Axular.
Nahiz etxe barrenean, nahiz dela athean, / jendeek izanen dute gerla bere artean.
EZ Man I 63.
Zelan egin daben pekatu mortale bat, naiz aragiagazkoa, naiz dala benganzakoa.
Cap 93s.
Iñor ere eztaukala ezertan, naiz dala aundi, naiz txiki.
Lar DT CCXIV.
Edozein eri agitz urrikalgarri da, naiz dela gaztea, naiz ondasunduna.
Mb IArg I 185.
Guziaren kontua ematera, naiz dala ona, naiz gaiztoa.
Ub 155.
Naiz dala [...] bekatu orijinala [...], naiz dirala batek bere borondatez egin dituanak.
Ib. 152.
Naiz dala aberien ari topeka [...] naiz dala gizasemien zama jasotze, [...].
Ag G 80.
(Con eta delante del último nahiz
).
"Que venga, que no venga, naiz datorrela, ta naiz ez
"
Lar (tbn. en Añ).
Begiratu behar da [...] etsaiaren akometatzetik, nahiz dela etsai hura zure berdin, nahiz handiago, eta nahiz ttipiago.
Ax 332 (V 220).
Sortzetik dakarrela, / nork bere patua, / naiz dala zakurra, ta / naiz dala katua.
It Fab 24.
Gizona beti trabenan dago / naiz dala aste ta naiz jai.
Urruz Urz 46.
Naiz dala alan agindu izan dogulako eta naiz dala jakin dogulako [...] edo guk jakiteko aleginak eginagaz.
Itz Azald 111.
Naiz dala itxasoz ta naiz dala leorrez.
Enb 80.
(Con eta tras el último nahiz
).
Naiz dala zerpait egittekoan naiz ta zerpait erakustekoan.
Inza Azalp 101.
NAHIZ... NOLA...
Tanto... como...
Bai eiki hi aiz eguna, / nahiz den bizitzea, / orobat darokukena, / nola heriotzea.
Arg DevB 28.
Ezaitezila asper o neka uni kontu egitetik naiz gaubaz nola egunaz.
FamInst
807.
NAHIZ... NON...
Tanto... como...
Gañerakuan, guri ez digu ezeren ajolik naiz beriala ezkondu non bizi guziyan ezkongai egon.
Iraola 126.
NAHIZ... ZEIN...,
NAHIZ DELA... ZEIN...,
NAHIZ... ZEIN ETA...
Bien... bien..., sea... sea...
Gerrarietan barriz inor ez lakuak / naiz dala liorreko, zeiñ itxasokuak.
AB AmaE 95.
Naiz zaldizkoak zeiñ oñezkoak.
Ib. 449.
Doa arri artetik, / naiz sastraketatik, / zeñ bide ertzetik.
Ib. 341.
Gañera nik nekusan beti errezetan / ordu erdiak naiz jo, zeiñ da osuetan.
Ib. 252.
Naiz izan gaiztua, zein otsan mansua, / edo zelakua.
AB AmaE 351.
Naiz soldaduen, zein jeneralen, / bardin juezen aurrean.
Ib. 189.