Tr. Documentado desde principios del s.XVI (con el sdo. de 'sudando'). La forma izardi se documenta en textos meridionales desde el s. XVII, época en que aparece en unos versos alto-navarros (UrrizK 51); se encuentra en Añibarro (EL 1 192), Oteiza, Arrese Beitia, Urruzuno, Apaolaza, D. Agirre (Serrm 483), Iraola, Inza (Azalp 61), Orixe, J.A. Irazusta, San Martin, Anabitarte (Poli 81), M. Atxaga (Gazt 92), T. Etxebarria, Tx. Garmendia, Gerrikagoitia (123), Insausti (33), Albeniz (158) y el septentrional Mattin (150). Usan ixerdi autores vizcaínos del s. XX, como Kirikiño (Ab I 36), Altuna (64), Enbeita (51), Otxolua (68), Arriandiaga o Akesolo (Ipiñ 22). Hay además un ej. de inzerdi en UskLiB 57 (cf. intzerka "esfuerzo" en Azkue). En DFrec hay 42 ejs. de izerdi y 3 de izardi.
sense-1
1.
(gral.; Lcc <iser->, Mic 9r, SP, Urt II 485, Ht VocGr , Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H),
izardi (V, G-goi-azp-to),
ixerdi (V-arr),
inzerdi.
Ref.:
Bon-Ond 139; VocPir 205; A (izerdi, izardi); Lrq; Iz ArOñ y To (izardi), Als , Ulz; Etxba Eib (izardixa); Elexp Berg (izardi); Gte Erd 67, 174; ZestErret (izardi). (Frec. fig.).Sudor; esfuerzo, pena, afán.
"Udane atea zittun izardi earrak bizikleta astun harekin Lapatx alden gora"ZestErret.
Tr. De uso general.
Zuhamuiek dakartela odolezko izerdi. E 61 (cf. infra (2)).
Eta zen haren izerdia odol xorta gatzatu lurrera erorten diradenak bezala. LçLc 22, 44 (Dv izerdi lekak; en las demas versiones izerdi (izardi en Oteiza e IBe, ixerdi en Arriandiaga)).
Ari begira nengoala / ondo disimuladurik, / izerdi batek artu ninduan, / penadu ninduan bizirik. Lazarraga (B), 1199rb.
Bere izerdias eta trabajuas. BerDoc 108r.
Eta saindu dohatsuen neke eta izerdiak. EZMan II 77.
Izerdiz balziturik. EgiaK 89.
Bere kopetako izerditik bizitzera. CatLav 77.
(V 46)Edozeñ gauza biziro egitera, izerdiak ematera. CbEg III 287.
Langiñaren nekea, trabajua edo izardia [...] ez pagatzea. Gco II 7.
Gurasuak ondreetako, izerdi andirik zetan bota ez daukagu. fBIc I 25.
Izerdi batzuak ateraaz. CartAnd 377.
Kopetako izerdiarekin ogia jango zuela. Lard 5.
Izerdi hanitz et irabazi guti. HbGH 1929, 84.
Haren akhidurak eta izerdiak. Laph 107.
Para zuan bere tokian neke ta izerdi gabe. BvAsL 188.
Izerdi tantorik gabe. AgG 10.
Artetan izerdia xukatzen zutelarik. JEBur 80.
Lurra beltz gizen, izerdia dariola. Ib. 84.
Izerdi bat baino gehiago gosta zitzaion. BarbSup 37.
Izerdi ederrak atera ditu. LdiIL 25.
Arek irabazi zun / izardi-bidez janari. OrEus 194.
Izerdia ateratzen digun eguzkia. NEtxAntz 108.
Hortaratzen ahal zela bere izerdiaren gostuz. JEtchep 53.
Bizi guzi-guzian / izerdi botatzen, / jubilatu ondoren / miseri pasatzen.Ayesta 117.
Danbolina jo eta izerdia atera. MEIG I 59.
sense-2
2.
(B, Sal, R; Dv, H),
izardi (V-gip, G-goi-to).
Ref.:
A; Iz ArOñ, To y Elexp Berg (izardi). Savia."Mahastiak izerdi betean dira, les vignes sont en pleine sève"H.
Trunkuala biltzen düten izerdia. ArchGram 93.
Izerdia haritz kapetaraino igan denean. DvLab 375.
Zugatzen izardia noiz leiarazten noiz geldiarazten duen. OrMi 90.
Nundik ukaiten du iratzeak izerdia [...]?SoEgHerr 17-12-1959, 1.
[Udaberrian] zugaitz-barruan izerdi berri bat sortzen da. MAtxGazt 37.
Eihar zorian zen landarea izerdi berriz freskatu. XaOdol 198.
Belarri-belarran izarditik lau tantan belarriin sartu. (G-goi). ArinAEF 1980, 65.
Zugaitz osoak dauka beure balioa sendagarri bezela: loreak, pruitua -ezkurra-, ostoak, azala, zaiñak ta izerdia.Ostolaiz 21.
sense-3
3.
(L, BN-baig, Sal, S, R; SP, Dv, H).
Ref.:
A;
Lrq. Sudando."Izerdi naiz, je sue"SP.
"Izerdi izan, être en sueur, suant"Dv.
"Paretak izerdi ditugu, les murs sont humides"H.
v. IZERDITAN. Olloa lumaz estari, / ni amorez izerdi. AzkPo II.
Aberia berotürik bada edo izerdi. "En transpiration".IpDial 75s (It izerditua, Ur izerditurik, Dv izerditan).
[Aziendak] izerdi edo nekhatuak direnean. DvLab 229.
Biamonez ikusiko odol-izerdi dena. OrPoem 543.
Eztugu ortzak izerdi ta esteak igeri egon nai. ZaitPlat 1.
azpisarrera-1
IZERDI-ANPULU(V-m; izertanpulu V-ple-arr-oroz). "Gruesas gotas de sudor" A.
azpisarrera-2
IZERDIAREN IZERDI.
Intens. de izerdi. --Ogija kendu eutzuben? --Ez, emon eusten; baña lortuteko ixerdijaren ixerdija bota, ta nekiaren nekia jasan biar-ixan neban.BAizkIpuin 19.
azpisarrera-3
IZERDIAREN IZERDIZ.
De puro sudar, con gran esfuerzo. Izerdiaren izerdiz irabaziriko diruz. ErkiagBatB 124.
Bertan auts biurtu itun izerdiaren izerdiz bilduta geneuzkan uzta pixarrak. AtañoTxanKan 50.
azpisarrera-4
IZERDI-ARRAKA(AN-gip ap. Gte Erd 175). Sudando en abundancia.
azpisarrera-5
IZERDI-HATS.
"(R), vaho del sudor" A.
azpisarrera-6
IZERDI-BAHE(AN-5vill ap. A). Sudor copioso.
azpisarrera-7
IZERDI BASA (V-m ap. A).
Sudor copioso.
azpisarrera-8
IZERDI BASATAN(V-m ap. A; Zam Man 50). Sudando en abundancia.
azpisarrera-9
IZERDI BATEAN(V-m ap. A Apend; Zam Man 50). "Izerdi batean dabil, anda en sudor continuado" A Apend. Ankiari gora ta bera eragiñaz, izardi batian. SMZirik 107.
IZERDI-BITS.
Sudor copioso. Izerdi bitsa darijola dator ona gizon bat eskopetiaz. MgPAb 189.
azpisarrera-12
IZERDI BITSETAN (V-ple-arr, G-goi).
Ref.: A EY III 338; Gte Erd 174. Sudando en abundancia. Izerdi bitsetan, alkarren leijan. MgPAb 151.
Eldu gara azkenean izerdi bitzetan Stazione esaten deutsen tokira. AgIoan 268.
azpisarrera-13
IZERDI BIZI (izardi b.G-azp ap. ZestErret). Sudor frío.
v. IZERDI LARRI.
azpisarrera-14
IZERDI-BURBUL.
v. IZERDI-PURPUILA.
azpisarrera-15
IZERDI ERAGIN.
"Assudare, izerdiarazi, izerdieragin" Urt II 484.
azpisarrera-16
IZERDI ETA PATS.
Sudando abundantemente. Badijoaz izardi ta pats erbiaren ondoren. TxGarmBordaB 122.
IZERDI-IXURI.
Sudor, sudada. Amaika izerdi-ixuri ta kataska egiña zeok gorputz xar au geroztik.AtañoTxanKan 115.
azpisarrera-19
IZERDI-JARIO.
a) (Sust.). Emanación de sudor. Bekokiko izerdi-jarioa txukatu. TAg Uzt 81. v. tbn. Gazt MusIx 101. b) (Adv.). Sudando. Borontzea izerdi-iario. Ibiñ Virgil 79.
azpisarrera-20
IZERDI KOIPETAN.
Sudando abundantemente. Zuri ta beste onako izerdi koipetan dagoan oni. AgKr 144.
azpisarrera-21
IZERDI-KOIPETSU.
Lustroso de sudor. Gaurko modarik ez uan oraindik sartu. Gaur, suangillen gisa, erdi larru bizirik, or zeudek, izerdi-koipetsu, eguzki berotan kiskaltzen.AtañoTxanKan 115.
azpisarrera-22
IZERDI-LAINO(-lano L-ain, B ap. A). Vaho del sudor.
azpisarrera-23
IZERDI LAMATAN.
Sudando copiosamente. Lina jailla gaixuak / izerdi lamatan. MgPAb 144.
Da non ikusten doten izerdi lamatan, mutille albuen dauela. OrtOroig 73.
azpisarrera-24
IZERDI-LAPA.
(AN-5vill ap. Gte Erd; H; izerlapa Lh). a) Gota gorda de sudor. "Izerdi lapa atera dut (AN-5vill)" Gte Erd 174. b) "(Loc. adj.), inondé de sueur" Lrq. "Izerdi lapa niz (S)" Gte Erd 67.
"Izerdi lapa egin da (oso izerditurik) (AN-5vill), izerdi lapa egin du (AN-5vill)" Gte Erd 174.
IZERDI-LAPATS(B, BN-mix, Sal ap. A; Foix ap. Lh). Sudor copioso.
azpisarrera-27
IZERDI LAPATSEAN (L, BN-mix, Sal ap. A).
a) Sudando en abundancia. b) Sudando ligeramente. "Izerdi lapatsetan dago (pixkat) (G-azp)" Gte Erd 174.
azpisarrera-28
IZERDI LAPETAN(AN-5vill (-patan), B ap. Gte Erd 174; H). "Izerdi lapetan da, il est trempé de sueur" H. Izerdi-lapetan emaiten nu xapa horrek. LfMurtuts 11.
azpisarrera-29
IZERDI LARRI(izardi- V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. Sudor frío. "Elizan nobedadia intzaio ta izardi larriyare atea zaio"ZestErret.
Bereala larritzen naiz, izerdi larri batek irtetzen dit. MgCC 181.
Izardi larriz egoan izoztua. ABAmaE 453.
Ikustiagaz Zaldunan izardi larrixak. EtxbaIbilt 482.
v. tbn. Ag G 357. Kk Ab II 58. Erkiag Arran 173. Bilbao IpuiB 106. BEnb NereA 236. Izardi l.: Apaol 40.
azpisarrerakoSense-29.1
Izerdi larri otzak.AB AmaE 319. v. tbn. Ag AL 92.
azpisarrera-30
IZERDI LARRITAN,
IZERDI LARRIAN.
Sudando sudor frío. Ikara gorrian da izerdi larritan. ABeinB 76.
Arnasa estuagaz eta izardi larritan dagola. AgIoan 117.
Arnasa estua dauka gaixoak, izardi larretan [sic] dago. UrruzZer 21.
Azkenetan eguan, ixerdi larritan, zotinka ta bildurturik. KkAb I 43.
Dardarka ta izerdi larrian nengoan. BilbaoIpuiB 107.
v. tbn. Zait Sof 167.
azpisarrera-31
IZERDI-LATS.
a) (Sust.). "(V), sudor copioso" A. b) (Adv.). "Izerdi lats nüzü (Sc), estoy sudando copiosamente" A (s.v. izerdi).
azpisarrera-32
IZERDI-LEKA,
IZERDI-LIKA.
v. izerleka.
azpisarrera-33
IZERDI LIKIN(V-ger-m, izerlikin V-ger-m). Ref.: A (izerleka, izerdi-likin); Etxabu Ond 106. Sudor pegajoso. Egunean eguneango izerdi likin onek. ErkiagBatB 198.
IZERDI MARA-MARATAN ( (V-m ap. A)).
Sudando en abundancia.
azpisarrera-37
IZERDI-NEKE(Fig.). Esfuerzo. v. NEKE-IZERDI. Lenagoko bizibideko izerdi-nekeen gomutaz. OrTormes 123.
v. tbn. Vill Jaink 101. Erkiag BatB 130.
azpisarrera-38
IZERDI-OLIO.
Sudor. Cf. IZERDI-KOIPETAN. Askotan estu oi bearko dau / errelleagaz goldea; / izerdi-orio franko bear dau / oi bere bular artean. Lazarraga 1196r.
azpisarrera-39
IZERDI ONDOAN.
"Après avoir sué" SP.
azpisarrera-40
IZERDI HOTZ(AN-gip ap. Gte Erd 276; Urt). Sudor frío; (fig.) miedo, angustia. "Assudat, izialduraren podorez izerdia dario, izerdi hotz bat dário" Urt II 485. Eriotzako izerdi otzak ematen dit. CbEg II 90.
Izerdi hotzaz bustatzen. Egiat 249.
Ikaraz ta izerdi otza erijola gorputzeti. MgCO 180.
Odolezko izerdi otzak eman zion lurra bustitzeraño. Lard 443.
Aiek larritasunak, aiek izerdi otzak!LdiIL 29.
Izerdi otzak artzen nau. NEtxLBB 352.
v. tbn. Ur MarIl 66. Dv LEd 165. EE 1885b, 234. Elzb PAd 42. Arr May 78. Iraola 130. Ill Pill 8. Or Poem 543. Txill Let 141. Bilbao IpuiB 49. Ugalde Iltz 52. Balad 235. Izardi otz: Apaol 112.
IZERDI PATSETAN(G-goi-azp, AN-gip-larr; T-L (s.v. sueur); izardi-patzetan V-gip). Ref.: Iz ArOñ (patz); Asp Gehi; Gte Erd 175; ZestErret. Sudando en abundancia. Yuiea bere foteillan / zagon izerdi-patsetan. Gy 325.
Larri-larri esnatu zan, izerdi-patzetan. AgAL 41.
Batari, izardi patsetan dala, / bizkarra busti nai urez. OrEus 305.
Estatutu onen alde almen guztiak egiten izerdi patsetan. Gerrika 273.
v. tbn. Arr Bearg 302 (ap. DRA). Ag G 155. A Ardi 94. Ldi IL 145. A EY IV 146. Zait Sof 150. Loidi 212. NEtx LBB 74. Lab SuEm 197. Izerdi-patzetan.: Iraola 132 (25 izardi-p.). Izardi-p.: Anab EEs 1919, 86. JAIraz Bizia 28. SM Zirik 117.
azpisarrera-44
IZERDIPEAN.
Bajo el sudor. Zeinen ilean / izerdipean / batuten dira gariak. AzcPB 288.
azpisarrera-45
IZERDI PELETAN ( (B ap. A)).
Sudando en abundancia.
azpisarrera-46
IZERDI-PURPUILA(L; -burbul Sal; izerpulpul R). "Gota de sudor" A.
azpisarrera-47
IZERDI-SARTU.
Enfriamiento del sudor. Banu bederen su ttipi bat idortzeko, izerdi-sartu bat hemen atxeman gabe!ZerbBahnar 80.
azpisarrera-48
IZERDI-SARTZE.
Enfriamiento del sudor. Izerdi sartze bat egin zitzaioen bidean, eta egun laburrik artean eri handi gerthatu zen. Prop 1896, 251.
azpisarrera-49
IZERDITAN(V, G, B, BN-arb; Dv; izarditan V-gip). Ref.: A; Iz Als (urrengo), R 309; Elexp Berg (izardittan); Gte Erd 67, 175, 276. Sudando, en sudor. Cf. SP Imit IV 4, 5: Ni segur trabaillatzen naiz ene kopetaren izerditan. Burua minberatzen dio, iragaiten dio, izerditan ibentzen dio. Ax 582 (V 374).
Lan ta lan ta izerditan haritzea. MbIArg I 108.
Izerditan añ urtu edo desegiña. CbEg II 199.
Izerditan denean aberea estali behar da. DvDial 75.
Izerditan da lurrunetan egoten dira. AgKr 47.
Dena izerditan, umatua. BarbSup 143.
Kolkoa zabalik eta izarditan. OrMi 49 (QA 48 izerditan).
Or dabiltz izerditan blai. Basarri 190.
Pelota tokitik izerditan irteten ikusita.EtxabuKontu 180.
[Gaixoa] izerditan as ita bagenduke!BBarand 29.
v. tbn. Gç 90. JJMg BasEsc 172. Zav Fab RIEV 1907, 97. Hb Egia 133. A BeinB 90. Ox 56. Iratz 51. SMitx Aranz 54. Mde Pr 159. Ugalde Iltz 33. Erkiag BatB 120. Lab SuEm 196. Xa Odol 147. Berron Kijote 179. Ataño TxanKan 182. Albeniz 147. MIH 310. Izarditan: Iraola 58. Urruz Zer 143.
azpisarrerakoSense-49.1
Odol izerditan.Harb 292. Jartzen da odolezko izerditan. AA I 520. Ikusi zazute Jaungoikoa odolezko izerditan. Ag Serm 350.
azpisarrerakoSense-49.2
(Ref. a plantas).Rezumando savia. Gaztaina on bat izerditan denean. DvLab 386.
Landara izarditan astean. EEs 1917, 53.
azpisarrerakoSense-49.3
"Arrautzak izerditan, huevos calentados en baño María o sobre el rescoldo"DRA, que cita a Lh, pero no lo encontramos en su dicc.
azpisarrera-50
IZERDI-TANTA (V ap. A),
IZERDI-TANTO.
Gota de sudor. "Izár(di) tantanak" Iz ArOñ. Ez izerdi tanta ta bero asko botabaga. MgPAb 127.
Ainbeste negar eta izerdi tanta gu gaiti emon ezkero. AñNekeA 238.
Begi-belarraan izardi-tantanak bota begiko miñe sendatzeko . (G-goi). ArinAEF 1980, 65.
Ara kopetan bera izerdi tantoak!BBarand 29.
v. tbn.
CrIc 44. Or Mi 95. TAg Uzt 274. AZink 35. I.-tanto: Ag G 10.
azpisarrera-51
IZERDI-TANTAKA.
Sudando abundantemente. "Izerdi-tantaka dago (AN-5vill)" Gte Erd 175.
IZERDI-TZIRRAKA.
"Izerdi tzirraka, izerdi-tzurraka (Sal), sudando en abundancia" A.
azpisarrera-55
IZERDI-UHAR.
"Izerdi-uar (R), izerdi-uhar (Lc, BN), sudor copioso; litm. torrente de sudor" A.
azpisarrera-56
IZERDI UHARRETAN ( (BN-mix-lab)).
Ref.: A; Gte Erd 175. Sudando en abundancia. Ene gorphutza izerdi uharretan da. Laph 219.
Izerdi uharretan izigarri bero zen labeteian. JEtchep 21.
v. tbn. Elsb Fram 138. Barb Sup 74.
azpisarrera-57
IZERDI-UHARREZ (R ap. A).
Sudando en abundancia.
azpisarrera-58
azpisarrera-58.1
IZERDI-UR EGIN. Sudar copìosamente.
Izerdi ur eginak, horra nun [...] agertzen diren bi muthil gazte koxkorrak. ZerbIpuinak 284.
IZERDI-URETAN (AN-larr, B).
Ref.: Asp Gehi; Izeta BHizt. Sudando en abundancia. Jo harat eta jo hunat, izerdi-uretan. ArbBok 344.
Hatsik ere ez nuen gehiago, izerdi uretan. BarbSup 20.
Eta kopeta izerdi uretan, predika-alkitik aldarerat jausten da. ZerbIpuinak 665.
azpisarrera-59
IZERDI-UR-UREAN (R ap. A).
Sudando en abundancia.
azpisarrera-60
IZERDI-XORTA(-txorta L, B, BN, S, R ap. A). Gota de sudor. Ez baitute oraino kopetan izerdi xortik ezagun. JEBur 29.
azpisarrera-61
IZERDI-XURRUPITA(H s.v. xurrupita). Chorro, gran cantidad de sudor.
azpisarrera-62
IZERDIZ.
Sudando; con mucho esfuerzo. "Bai, baña hau dana izardiz irabazita ziok e!"ZestErret.
Eta segura izerdiz moian irabazia. EZMan II 129.
Ageri da gizon bat athorras izerdiz. Egiat 205.
Ibili behar zuten haintzurra izerdiz. HbEsk 100.
Ixerdiz uioldurik / goi ta be gorputze. Enb 168.
Euren ondasuna nekez eta izerdiz irabazi dabe. EguzkGizAuz 120.
Arnaska, izerdiz, aurrera, alare, / gure bidazti leiala. SMitxAranz 129.
Nekez eta izerdiz bakarrik hurbil gakizkiokeen eredutzat. MEIG VI 98.
v. tbn. Arch Fab 99. Bordel 59. Ag G 276. ABar Goi 49. Or Eus 298. Iratz 124.
azpisarrera-63
IZERDI-ZAPI (izardi-z.G-azp ap. ZestErret),
IZERZAPI.
Sudario. v. izerkari. Arpegia izerdi-zapi batekin estali zioten. Lard 464.
Maindirea eta izerzapi tolestua bakarrik obian aurkitu zituzten. ArrBearg 217 (ap. DRA).
v. tbn. Arr Orac 378 (ap. DRA). Or Aitork 224.
azpisarrerakoSense-63.1
Pañuelo para el sudor. Izerdi-zapiak kapelapean ebezala. AEzale 1899, 14a.
azpisarrera-64
IZERDIZ GEROZTIK.
"Izerdiz geroztik, depuis avoir sué" SP.
azpisarrera-65
IZERDIZKO(Fig.). Trabajoso. Zabiltze idi bat legez lan bear izerdizkoetan. AñMisE 136.
Gizonaren neke izerdizkoari ondo erantzuten dakien lur leial maitagarria. IztC 180.
v. tbn. Ldi IL 47.
azpisarrerakoSense-65.1
San Isidrok, bere izerdizko pobrea bazan ere, [...].Cb Eg III 336.
azpisarrera-66
IZERDI ZURI (izardi z.G-azp ap. ZestErret). Sudor frío.
v. IZERDI LARRI.