Harremana

    OEH - Bilaketa

    376 emaitza hotz bilaketarentzat

    Sarrera buruan (54)


    Sarrera osoan (322)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    izan.
    tradizioa
    Tr. Junto con izan, se documenta izandu en varios autores guipuzcoanos y alto-navarros desde finales del s. XVI. Hay izatu en autores labortanos de todas las épocas, aunque son escasos los ejs. del s. XX. En textos vizcaínos encontramos izen desde finales del s. XVII en VJ (16), ZBulda (18), CatArrig (68), Azkue (BGuzur 129, menos frec. que ixan), Kirikiño, EusJok (II 118), Oskillaso (Kurl 213), y Alzola (Atalak 44); las formas con palatal se documentan desde finales del s. XIX: ixan en Azkue (BGuzur 135), Kirikiño, Altuna, Lauaxeta (BBa 48), Enbeita y Otxolua; ixen en Noe (46), Kirikiño (Ab II 139, menos frec. que ixan) y Akesolo, e ixin en una balada vizcaína del s. XX recogida en Dima (Balad 140). Se encuentra tbn. izen en CatUlz (5, junto con el menos frec. izendu (18)), y en versos guipuzcoanos recogidos en EusJok 140 y Noe 87. En CatCeg (29) hay además la forma itzan (que podría tratarse de una mera variante gráfica), junto con la menos frec. izan y, si no se trata de errata, hay izain en un ej. de Tartas (Onsa 2). En Lazarraga, que emplea siempre izan-, hay ejs. de izaate- (1147r, 1158v, 1145v; cf. izate- 1186r, 1142v). La forma de futuro es izango para autores occidentales e izanen para orientales. Además de éstas, se encuentra en menor proporción la variante disimilada izaren en algunos pocos autores labortanos de los ss. XVII y XVIII: INav (23), CartUrruñ 132, Gasteluçar (167) y Chourio (III 41, 1); izain en Mendiburu (IArg I 97), en los alto-navarros Lizarraga de Elcano (Prog 118), Legaz (17), F. Irigaray (149) y en una balada recogida en Baztán (Balad 178), en los bajo-navarros Zubiri (41) y Xalbador (EzinB 59), y tbn. en algunos autores guipuzcoanos (cf. tbn. Lar: "No hay secreto que tarde o temprano no sea descubierto, oraingo isilla aurki izain da iskanbilla), como Udarregi (109), Xenpelar (233 <izani>), Emeterio Arrese (OlBe 102) y S. Mitxelena (Aranz 35), e izein en el catecismo aezcoano (CatAe 68ss.). Hay tbn. un ej. de izaturen en Duvoisin (LEd 85) y otro de izanduko en unos versos transcritos por San Martín (Zirik 100). En cuanto al sust. vbal., izate es la forma más documentada al Sur (izete en CatUlz (50)), aunque hay izaite en textos vizcaínos, principalmente antiguos (RS 375, Capanaga 74, Micoleta 14v, EgiaK 86, Nicolas de Zubia 148, Arzadun 37, Urquizu 40, el Astete vizcaíno de Cardaberaz (v. izate), CatLlo, Uriarte (BulaAL 34, pero izate ib. 2); izeite en CatArrig junto con izete (v. izate)), en escritores roncaleses y en CatSal (junto con izate (v. izate); izate en Samper y ZMoso). Hay tbn. algunos ejs. de izaite en Moguel (CC 108) y V. Moguel (75), que por lo demás emplean izate, así como en Orixe (Aitork). Al Norte se documenta izate en autores suletinos (aunque izaite en algunos ejs. de Tartas (Onsa 142), Eguiateguy (184) y AstLas (65)). En autores labortanos y bajo-navarros de los ss. XVI, XVII y XVIII, hay tanto izate como izaite, alternando ambas formas en algunos de ellos a partir del s. XVIII. Sin embargo, el uso de izaite se hace cada vez más frecuente, hasta ser en el s. XX, prácticamente la única forma documentada. En Uztapide hay algunos ejs. de izandutze: (Noiz 50, Auspoa 43, 113).
    Las formas sintéticas son de uso general en todas las épocas y dialectos. En lo que respecta a las formas fuertes de imperativo, las formas de pl. bira, bire, sustituidas por las perifrásticas izan bite(z), se documentan sólo en algunos pocos autores antiguos: Lç 1 Cor 14, 34: Emazteak Elizetan ixilik beude [...], baina bire suiet, Legeak-ere erraiten duen bezala (v. tbn. He 13, 5 bire); Lç Lc 12, 35: Bira zuen gerrunzeak gerrikatuak (He den zuen gerria, TB izan bite, Arriand bizatez); Ax 126 (V 83): Eta hala bira iraganak iragan; O Pr 647: Minza bite guzaz zeihar, eta bira gure behar. "Qu'ils ayent besoin de nous"; Mst III 37, 3: Hortan bira zure iseiak, zure othoitziak, zure desirak. Para el sing. biz encontramos ejs. desde Leiçarraga, tanto al Norte como al Sur, en autores de todas las épocas (casi todos corresponden a la fórmula hala biz, biz hala), aunque son muy escasos los ejs. del s. XX: Inza (Azalp 112), Iraizoz (YKBiz 293), Zaitegi (Sof 143) y Lafitte (Murtuts 12). Cf. Azkue: "El verbo izan ha perdido la conjugación del imperativo y subjuntivo en esta significación de 'ser', conservándola tan sólo en su calidad de auxiliar. 'Ven, estate, anda', tienen conjugación propia; 'sé, sed, seamos', no la tienen, sino que se indican con perífrasis como las ideas de cualquier verbo no conjugable: izan ai, izan zaitez, izan gaitezen. Un tiempo se usaba la conjugación del sustantivo en estos modos. Bira zuen gerrunzeak gerrikatuak, 'sean ceñidos vuestros lomos' (Lç Lc 12, 35), Garen bada beldur, 'tengamos pues miedo' (Lç He 4, 1). [...] Micoleta, al exponer la conjugación de este verbo dice: gu garea, en vez de garean, 'nosotros seamos', zara zuek 'vosotros seáis'; aek bira 'aquellos sean' (Mic 3v [coincidente en forma con la forma de indicativo con ba, v. infra]). Hoy en vez de bira, garen o garean, biz y zara, se usan las perífrasis izan bitez, izan gaitezen, izan adi, izan zaiz...".
    En textos vizcaínos antiguos, se documentan formas contractas del tipo bira, ba (todos ellos en contextos interrogativos salvo el ej. de BBizk), resultado de la unión de ba + dira, da: --Bira gure auzo ederrenean? --Bai Jauna. "Son de nuestra vecina la hermosa?". Mic 13v. --Ostia konsagradua ausitzen danean Kristoren gorputza ausitzen ba? --Ez Jauna [...] --Arima purgatoriokoak parte bira guk eginiko obra onetan [...]? --Bai Jauna, dira. CatAnz 6. Guztiak ez arren, batzuk / bira agaz onbre a onbre. BBizk 21. Aitea Jaungoikoa ba? [...] Semea Jaungoikoa ba? Arz 31.
    Del contacto de ba con el aux. trans. surgen formas como bok, bozu, bozue, bozuz... (ba + dok, dozu, dozuez, dozu...) que se documentan en textos vizcaínos ya desde finales del s. XVI: RS (296 gatx egiten bok / ainbesteri itxadok), CatAnz (6 --Sinistzen bozu Espiritua Jaungoikoa dana? --Bai Jauna, sinistzen dot), Cardaberaz (CatV 106 bedeinketea gurago bozu, modu onetan esazu), Añibarro (EL1 18 asmetan bozu [...]), Zavala (Fab RIEV 1909, 38 gura bozu), EusJok II (97 galdutako diruek bozuez pagatu), Azkue (BGuzur 121 nai bozu), Echeita (Jos 335 ordaindduten bozuz), Kirikiño (Ab II 133 nai bozu), Enbeita (58 jarraitzen bozu), B. Enbeita (NereA 103 nai ez bozu).
    etimologikoa
    Etim. De *e-iza-n; v. FHV 105.
    sense-1
    I. (Vb. intrans.).
    azpiadiera-1.1
    1. (izaite V-oroz, BN, S, R; Volt 51, SP, Urt I 359, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr ); izandu (G-bet, AN-sept-olza, L, B; SP, Lar, Añ (G), H); izatu (L; SP, Lar, H); itzan; izen (V, G-azp-to, AN-araq-ulz-erro-olza-gulina, B; Dv); izendu (AN-ulz-olza); ixan (V-ger-arrig-m-gip); ixen (V-occ (no arr)); ixin (V-arr); isan (V-ger-gip); isen (V-occ (no och); Dv (V)); isin (V-arr-oroz); esen (V-ger); exen (V-arrig); ezan (V-ger, G-azp, AN-5vill, L-ain); ijan(du) (AN-ilzarb) Ref.: Bon-Ond 156 y 158; A (ezan, izan, izandu, izatu); Lh (izandu, izatu); EI 80 y 259; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 51; Elexp Berg (izan, izen).
    Ser, existir. "Sean los que fueren, bira diranak" Lar. "Es quien es, dana da" Ib. "Sea lo que fuere: [...] (V) izan bedi gura dabena" Añ. "Todo lo que existe: (c.) dan guztia, dana" Ib. "Existentes: (c.) diranak" Ib. "Behin ere izatekotz, orai duzu ordua, laguntzarik egin nahi badiozu, [...] c'est ici le moment ou jamais" Dv. "Naizeno maithatuko zaitut, je vous aimerai tant que j'existerai, serai" H. "Bira [...] (V-arc, L, S; Mic), sean" Ib. "Le verbe izan sert à traduire les verbes français 'exister, y avoir, y être'. Dans ce sens, au positif on joint à la forme personnelle le préfixe affirmatif ba. Ex.: Jainko bat bada, il y a un Dieu; bahiza y es-tu?; ni ere banaiz, moi aussi j'existe, je compte, je suis une valeur" Lf Gram 540. "On da izaitea, hobe bizitzea, hoberena ongi bizitzea, il est bon d'exister [...]" Ib. 327. Cf. Lar: "Existente, dana, dena"; "existentes, diranak, direnak". v. existitu.
    Hartzaz bizitzen eta higitzen eta izaten gara. Lç Act 17, 28 (He, TB izatea). [Iainkoak] hilei bizitze emaiten baitraue eta deitzen baititu eztiraden gauzák balirade bezala. Lç Rom 4, 17. Dana danegino. "Lo que es hasta lo que es". RS 310. Hau duk Aita Handiaren Seme bethi izan dena. Gç 64. [Jangoikoak] badu prinzipiorik edo finik? --Ez jauna: beti izan ze eta izanen da. El 29s. Zu gabe ez izan ta ez ezer egin dezakedala. Cb Eg II 37. Bere amaren sabelean izaten hasi zen mement berean. Dh 263. Bethidanik izan dena eta bethi izanen dena. Ip Hil 226. --Zein da Jaungoikoaren izatea? --Bere berez izatea, izatez izatea, orregaitik da betikoa. Itz Azald 22. Yainkori zor bizitza. / Berak itz eder au: Zadi! EA OlBe 35. Emen aipatutako aldareak ez dizkizut nik asmatu. Egiazki izanak dituzu. SMitx Aranz 143n. Ez-dana ezagutzerik ezin diteke. [...]. Berberaxe baita oldoztea ta izatea. Zait Plat 44.
    azpiadiera-1.1.1
    (izanago).
    Astiro-astiro, ordea, oituz lioake, eta txotxongiloak ikusi eta ezagutu egingo lituzke, ta itzalak baino izanago dirala balekuske. Zait Plat 49.
    azpiadiera-1.1.2
    (3.a pers.). Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos.
    Gogo dizit, garizuma denian egiazki egiteko neure konfesionia. E 43. Negua zen. Lç Io 10, 22. Gaua denean iguriki bear diogu argiari. SP Phil 497. Alaba ezkont ezak nahi-denean, semea ordu-denean. O Pr 16. Alba denean. INav 162. Zer beti udia edo beti neguba balitz? fB Ic I 64. Ez dire ohartzen [...] berandu denean baizik. Gy 57. Mendekoste eguna zen. Hb Egia 97. Ordu zen lekhu egin zezaten. Elsb Fram 96. Arratsaldeko hiru orenak ziren. Jnn SBi 31. An izaten da negua emen udea danean. Echta Jos 94. Barau eguna da. Urruz Urz 25. Eguerdia izan arren, illunaurrea dala dirudi. TAg Uzt 131. Gaua zan. Ir YKBiz 443. Bosteterdiak noiz ziran begira egoten nintzen beti. Lab EEguna 111. Eguerdia da. Izeta DirG 92. Udazkeneko eguna da. Basarri 163. Berandu da. NEtx LBB 15. Mareak, ur-bera denean, txalupak berakin eramaten dituan bezalaxe. Vill Jaink 44. Garaia denean. Ibiñ Virgil 109. Goiz da oraindik. Berron Kijote 175.
    azpiadiera-1.2
    2. (Vb. copulativo). "On da gu hemen izaitea, [...]. Xipia izanez, pour être petit, parce qu'il est petit" SP. "No es ya el que solía, ezta oi zana" Lar. "Si yo fuera como tú, zu bezala baninz" Ib. "Avec le verbe intransitif il a le sens de être. Ez da zuhurra izan, il n'a pas été sage. [...] Biz hola, qu'il en soit ainsi" Dv. "Être, joignant l'attribut au sujet. [...] Nizan guzia zurea naiz, je suis à vous tout ce que je suis. [...] Zaren bezalako zoroa! fou que vous êtes!. Zarelakotz zarena, zeralako zerana, parce que vous êtes ce que vous êtes" H. "faire (terme d'arith[métique]). Biga eta biga lau dira, 2 et 2 font 4. [...] 13.º avec le gén. poss., appartenir, être à. Liburu hau enea da, ce livre est à moi" Lh. "Ez niz bixkotxekoa, je n'aime pas la pàtisserie" Ib. "Signifier. !Etoile" izarra da, izarra signifie 'etoile'" Ib. "Il sert de verbe attributif, comme le verbe " être" français. Ex. : ona da, il est bon; soldado zen, il était soldat" Lf Gram 540. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
    Amoria itsu da. E 140. Zu balza izanagaiti. Lazarraga 1201r. Aberats izaitea baño ospe ona obeago. RS 2. Gogoeta hartan atsegin hartzea, bekhatu da. Ax 369 (V 243). Segur da ez litezkela hek guziak denbora luzetako. ES 192. Biz aski erratea obe dela. LE Prog 122. Nai zintzua izan, nai alperra izan, nai burugina izan, dan modukua dala. fB Ic III 372. Asko ziran sinisten etziotenak. Lard 402. Apostoluak yuduetarik ziren. Hb Egia 144. Juramentua onela austea, on eta bidezko ez litzake. Arr GB 65. Ai ori egiya balitz! Sor Gabon 454. Nor zera zu? Bv AsL 86. Oro eijer, oro pollit zü zira, ene maitia. ChantP 76. Adierazteko nolakoak zitezken zeruan behar zituen atseginak. Jnn SBi 151. Danok gara bardiñak. Ag G 353. Baldin zerori durunlaria ezpazera, dan batek oiuka bezaizu. A Ardi X. Txori banintz, bele banintz / joan nindaite airean. (Canc. pop. in Or Eus 26). Atsegiñago litzaiguke gerizpeko egona. TAg Uzt 82. Gazte da oraino. JEtchep 73. Ezta arritzekoa. Vill Jaink 120. Etxe ederra zan benetan. NEtx LBB 39. Baliteke ni deskuidatuta egotea. Uzt Sas 20.
    azpiadiera-1.2.1
    (Izanenago).
    Zenbatenaz [...] garbikiago horrela iarriko baitzare, hanbatenaz izanenago zara ene gogorakoa. SP Imit III 37, 1.
    azpiadiera-1.2.2
    (Part. en función de adj.). Ex; (el, lo) que fuera. "Le part. izan 'qui a été' peut signifier 'ex'. Gure auzaphez izana, notre ancien maire, ex-maire" Lh. "Gure alkate izana, nuestro ex-alcalde" DRA . "Alkate izana sasoi baten. Nausi izana gu mutikuak giñala" Etxba Eib. v. IZANDAKO.
    Dei zezaten bada bigarren aldian gizon itsu izana. Lç Io 9, 24 (LE, Ol, IBk itsu izana; Ker itsu izandakoa; v. tbn. en contexto similar Lg II 139, Inza Azalp 49 itsu / itxu izana, Jnn SBi 25 itsu izatuak). Eta Dabid regeak enjendra zezan Salomon, Uriasen emazte izanaganik. Lç Mt 1, 6 (v. tbn. Echn, Ir YKBiz 17, Ol, Or, IBk, IBe emazte izana). Fernando seigarren gure erregeren konfesor izanduak. Mb IArg II 313. D. Pedro de Leiza Obispo Tripoliko izandua. Izt C 459. Mediku zelebre baten dizipulu izatua. Gy 73. Yoan da Goienetxe, koronel izana / hala hulako yuie, baldar-aphez ona. Hb Esk 120. Nere lagun eta adiskide izana. Dv LEd 269. Huna zure oinetan zure etsai izana. Laph 75. Oñaz-koen etxe izana dago mendiaren erpiñean. 'La que fué casa de los Oñaces'. Aran SIgn 4. Ez haiz hi beattar...izana? Elzb PAd 7. Ule ta bixar zuriduna, koronel zana edo ixana. Kk Ab I 19. Calahorrako apezpikoa izanak eta gaur Valladolidko Len-apezpikoa danak. Itz Azald 54. Seme bat, barriz, Bilbon ziñegotzi ixana. Enb 86. Jendia frankok maite zuena, / erriyan juez izana. Tx B I 170. Diputado izana, [...] ta idazle aipatua zeran aldetik. Lab EEguna 116. Engrazi [...] erne zegokion bere adiskide izanaren bizimoduari. Etxde JJ 200. Santiago eleizea, gizaldietan parroki izana. Akes Ipiñ 3. Pepe Schmitz boxelaria izana. Lab SuEm 165. Aristeu, Arkadiko errege izana. Ibiñ Virgil 119. Nicolas Bobadilla, Frantsesen eskolier izana. "Ancien éléve de François". Ardoy SFran 111. Zut-zut jausten eguzkia; ori dana, garitza izanak eta bide ertzak. Onaind STeresa 84s. Agur ogetamar urtez lendakari izanari! Gerrika 194. Henri Gavel [...] Tolosako Unibertsitateko irakasle izana eta [...]. MEIG VIII 79.
    v. tbn. HU Aurp 169. CatJauf III. Zait Sof 55. Alkain 75. Ataño TxanKan 164. AZink 101.
    azpiadiera-1.2.2.1
    "Izana izen gaiztoa (Sal), lo (que ha) sido es mal nombre" A.
    Izana izen gaitza. "C'est un mauvais nom que celui d'avoir été et ne l'être plus". O Pr 282 (v. tbn. Or QA 69).
    azpiadiera-1.2.2.2
    Bizkai izanak itxiriko iaraunsi. "Herencia dejada por la difunta Bizkaia". A Gram VI (v. ZENA).
    azpiadiera-1.3
    3. (gral.; H); izatu (SP, H); izandu (AN-larr) Ref.: A; Asp Leiz (buruzpide); Elexp Berg (izan).
     Estar. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos, aunque menos frecuente al Sur, donde va siendo desplazado progresivamente por egon en determinados contextos, especialmente en autores vizcaínos.
    azpiadiera-1.3.1
    (Con ines. o adv. de lugar). "Egundaino han ez izatua dirudizu, vous semblez n'y avoir jamais été là" SP. "Avec l'intransitif, il peut signifier 'allé, venu. Ez da hemen izan, han izan da, il n'a pas été ici, il a été là (il n'est pas venu ici, il est allé là)" Dv. "Eztakit non nizan ere, xoratua bezala niz. [...] Atzo izan, izatu, izandu da zure etxean, il a été hier chez vous" H. "Significando 'estar', se diferencia de 'egon' en que éste indica la idea de 'estar p. ej. quieto, en reposo', mientras que izan es 'estar, existir, hallarse, asistir'. Elizan egon naiz 'he estado en la iglesia', indica la idea de estar bien o mal, a gusto o a disgusto, etc., mientras que elizan izan naiz, 'he estado en la iglesia', denota la idea de asistencia" A. "5.º [...] Hirian da zazpi urthe huntan, il habite en ville depuis sept ans. [...] 9.º valoir, coûter. Hamar sosetan dira sagarrak, les pommes sont à dix sous. [...] 19.º Hortan da guzia, tout ce résume à cela" Lh. "Il signifie aussi 'se trouver'. Ex.: etxean da, il est à la maison" Lf Gram 540. "Au passé peut avoir le sens du verbe 'aller', comme d'ailleurs le verbe 'être' français. Ex.: Baionan izana da, il a été à Bayonne" Ib. 540n. "Iruñen izandu naiz" Asp Leiz (s.v. buruzpide). "Gaur aberats au, izan izan zan eskian aterik ate baten baño geixagotan" Etxba Eib. v. egon (I, 1) . Tr. De uso general. Con adverbios o sustantivos que indican lugar, la proporción es similar tanto al Norte como al Sur. En contextos que indican estado o situación (v.g. bakean, arriskuan, perilean, bekatu(t)an...), su empleo es notablemente mayor al Norte, siendo al Sur más frecuentes los ejs. con egon.
    Alaan izango zara paradisuan. fJZ 98. Amoria, nor izan da gure bion artian? E 163. Non dirate egun hartan hebengo iaun erregiak? Ib. 57. Eta Iesus Bethanian, Simon sorhaioaren etxean zela [...]. Lç Mt 26, 6 (He, TB, Dv, SalabBN, Ip, Ol, Leon izan; Ur, Samper, Hual, Or, Ker, IBk, IBe egon). Herstura handitan izan dela. Lç Ins C, 5r. Ukaondoa hur da, baia mun egiten eskerga. "Cerca está el codo". RS 250. Perilletan garenean. Mat 44. Non da zure anaia? Ax 524 (V 337). Alegera da, bake handian da halakoa. Ib. 452 (V 295). Urrun gara zureganik. Arg DevB 108. Orhituz Jinkoaren aitzinian girela. Bp I 106. Bazter guziak bakean ziren. Lg I 346. Arriskutan zirenen abertitzea. Brtc 208. Non da gure fedea? Mg CC 248. Gaztelan izan garianok. Mg PAb 81. Non dira zure irabaziak! AA III 575. Jainkoaren grazian zelarik. Dh 59. Nun izan dan [...] itandu baga. Astar II 96. Eta izan zenean okasionean, pairatu zuen pazientziarekin. Jaur 404. Iseia zite ber disposizionekila mezan izatera. UskLiB 34. Bat izan da Tolosan, bertzea Bordelen. Hb Egia 134. Ejiptora joan eta Herodes il artean an izan zan. Lard 369. Izerditan denean. Dv Lab 75. Non izan zera? Arr GB 66. Ni Españan izan naizan denboran. Bv AsL 139. Goizian izan da Inazio Bergaran. Apaol 46. Pasiuan izan dira. Ib. 88. Arbola azpian zen atsoak [...]. Elzb PAd 44. Haurra, non zinen? Jnn SBi 20. Koleraz sutan zelarik. Ib. 132. Bezperan oraino, Baionan izana zen. HU Aurp 86. Nun izan zara gero? Ag Kr 80. Non da edukaziyua! Iraola 21. Ameriketan izana, Bilbon, Barzelonan, ta Madrillen pelotari egona. Ag G 166. An jaio ziñaden eta / an izatea ongi da. Ill Pill 21. Tolosan izan gera ori ikusten. EusJok 125. Izerditan zen. Barb Sup 143. Amaika bider izana naiz antxe. TAg Uzt 206. Jauzi batez haren gainean izan zen. Mde HaurB 42. Leentxuago zeuenean izan naiz. Erkiag Arran 123. Lasaitasunean noiz izan zera gizon? Txill Let 41. Izan gara lantegian. Izeta DirG 105. Galtzeko zorian izan gera. Ibiñ Virgil 59. Gazte-sasoian izan giñan indarrean. Uzt Sas 298. Zertan giñan? A, bai. NEtx Antz 103. Ez dakit iñoiz Tudelan izan zeraten. Izan bazerate [...]. Lek SClar 133. Atsalde on. Berriz emen gara. Izeta DirG 96. Jakiña, bistan da. Vill Jaink 61. Behin, Ameriketan mezan izan nintzan. Xa Odol 242. Parisen izana naiz. MIH 125.
    azpiadiera-1.3.2
    (Con adv. o expresión de valor adverbial). "Ongi da, il va bien" Lh. Tr. Documentado ya desde el s. XVI. Parece algo más frecuente en textos septentrionales. En autores meridionales la expr. ongi / ondo da manifiesta cierto grado de fosilización y es más frec. que ongi / ondo dago , fenómeno que no ocurre fuera de la 3.a pers. sing.
    Beti penaz izatia gaitz da, ene amore. E 159. Guzia prest da: zatozte ezteietara. Lç Mt 22, 4 (He, TB, Ip, SalabBN, Leon izan; Ur, Hual, Dv, Ol, Or, Ker, IBk, IBe egon). Iainkoaren hitzarekin konforme baitirade. Lç Ins G, 1v. Etzara behin ere bakharrik. Ax 495 (V 320). Ondo da infernuko bildurra edugitea. Cap 62 (cf. Mic 12v ondo dago). Manatuko nauzuna egitera prest naiz. Volt 264. Jünto izatia. Mst I 17, 1. Ederki izango litzake. AA II 119 (v. tbn. I 458). Osoki kontent dire. Ch III 58, 8 (Mst, Ip kontent (kunt-) dira; SP kontentik daude, Ol isituta daude, Pi asetuta dagoz). Ez da ondo gizona bakarrik izatia. fB Ic III 311. Behar düzü barurik izan. UskLiB 94. Bekhaturik gabe denak, aurdik bezo harri. Jaur 132. Ongi litzake, baño ez da obligaziorik. CatB 58. Gezurra beti gaizki da. Hb Egia 128. Xutik dire. Ib. 142. Zuri beha gira heben. CatS 131. Ez da gaizki esana. Sor Bar 101 (v. tbn. en contexto similar Ag AL 139, Erkiag Arran 111). Orain kontentu gera. Ud 104. Bazkaria prest zen. ChantP 236. Gorphutza ongi denean arima boz. Arb Igand 149. Ohartu zen gaizki zela eta hatsa bazohakola. Jnn SBi 94. Batasunaren alde ziren. Ox 175. Ni konforme naiz zerorri ala bazera. Tx B I 209 (v. tbn. 188). Arrebaren bila izan naizelarik. Mde HaurB 71. Bizikide izango baziñate, laister mutur-joka ziñakete. Etxde JJ 142. Udan ongi naiz, bainan gaizkixko / [...] neguko otzetan. Mattin 112. Igande batez, bakarrik zirelarik [...]. JEtchep 61. Ados gituk. Larz Iru 40. Igotekotan izan gara. Alzola Atalak 89.
    v. tbn. LE Prog 108. Mg PAb 108. CatLlo 75. PE 42. Urruz Urz 52. Itz Azald 63. Ag AL 91. Echta Jos 215. JanEd II 98. Ldi IL 90. Eguzk GizAuz 128.
    azpiadiera-1.3.3
    (Con adj. o part.). "Gaizo da, il est malade" SP. "Izan 'être', se rencontre avec [...] des adjectifs exprimant l'état: eri da, il est malade; preso da, il est en prison" Lf Gram 648. "Segur nintzen jinen zela, j'étais sûr qu'il viendrait" Ib. 739. Tr. Documentado con más frecuencia en autores septentrionales.
    Eso[k] amor[e]ari / gaxo naxala. Perucho 9s. [Gizona] eri denian. E 119. Eri diradenék. Lç Mt 9, 12 (TB, Dv, Ip izan; Hual, Ur, Or, IBk egon). Zeren dirua ezta segur ohoinak diren lekhuan. Ax 401 (V 261). Hain bethe dira ene [...] amudioz [...] non [...]. SP Imit III 58, 8. Eri denian edo beste hil beldürretan. Bp I 109. Bihotza lohi denean, kanpoko garbitasuna sepultura xuritu baten pare dela. Lg II 182. Osagarri okerra ematen badio gaixo danari. Mg CC 161 (v. tbn. CO 239). Projimua asarre dala geugaz. fB Ic I 104. [Ihaurkina] metatzen du ustelduxe denean. Dv Lab 152. Triste da kapitaina, iloba galdurik. Laph 224. Jainkoak egin gauzak / xuxen dire denak. Zby RIEV 1908, 761. Behakotik ezagun baitute haserre direla. JE Bur 148. Gaixo izan ziñanian. Urruz Zer 70. Larri izan dira. EusJok 107. [Moltsa] diruz betherik, amiñi bat alegera zen. Barb Sup 129. Jentia asarre zan. Kk Ab II 43. Aserre-miñez ero nintzala. Zait Sof 118. Ikaratuxe zen. Mde Pr 97. Haurrak trixte ziren. JEtchep 21.
    azpiadiera-1.3.4
    (Con participio en forma determinada). Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional; los ejs. meridionales son escasos.
    Satsutasun oroz betheak dirade. Lç Mt 23, 27 (He, TB, SalabBN, Leon izan; Dv, Ur, IBk egon, Samper, Hual, Ol beterik egon, Ker beteta egon). Bere bekhatuen kausaz izitua [...] bada. Lç Ins B, 7v. Hagitz idekiak gare tentazionetara. SP Phil 317. Guzia arrokaz bethea da. INav 83. Jainkoa baithan boztuak garenean. Ch I 19, 5. Bertutean fiñkatuak eta ahituak direla. He Gudu 30. Athe guziak hertsiak zirelarik. Lg II 291. Kondizione guzietan debekatua da. Brtc 221. Hordituak zirela. Dh 122. Ziren saindu batzu munduari batere estekatuak etzirenak. Jaur 202. Murru lodirekin itxia zan. Lard 541. Hortaz mintzatzeaz unhatua naiz ni. Gy 290. [Athe guziak] hertsiak dire [...] niretzat. Dv LEd 211. Luzerna idortua denean da hobeenik. Dv Lab 98. Bai, bai hila da; usaindua ere da! Laph 206. Gauzak ezin gehiago gaizkonduak ziren. Prop 1893, 61. Hainitzak ziren nardatuak zirenak. Jnn SBi 72. Emen dira! Galduak gara! Ag AL 64. [Eskolak] bethe betheak direla. Prop 1909, 262. Arras akitua naiz. Ox 163. Zorionez hain dira betheak non [...]. Leon Imit III 58, 8 (Ch betheak dire, Ol okituak diralarik; Pi beterik dagozala). Sobera izituak ziren hortako! Barb Leg 148. Aspertuba naiz neskazar-musu lizunez. Tx B I 68. Hotela bethea zen. JE Ber 86. Erotua da bozkarioz. Zub 22. Debekatua dalako aitzakiaz. Ir YKBiz 221. Poxi bat harritua nintzan. JEtchep 110. Lan berari lotuak direla. Ardoy SFran 273. Hiru aldetarik idekia da. Lf (in Casve SGrazi 11). Ikusleak ere arduratuak ziren. Ib. 9.
    azpiadiera-1.3.5
    (Con sociativo). Tr. Más documentado al Norte. Apenas se encuentran ejs. meridionales modernos; con todo, en el pasaje inicial del Ave María es general la expr. Jauna da zurekin / zugaz, salvo en CatUlz 3, Inza Azalp 54 e Ir YKBiz 5, que emplean dago.
    Ezen Aita enekin da. Lç Io 16, 32 (He, TB, Dv da; LE, Ol, Ker, IBe dago). Abe Maria graziaz betea, Iauna da zugaz. Bet 5. Orretan daukat neure konfianza eta ala eginen duzula eneki zaradenak bezala. Ber Trat 88r. Jesus Ma[ria] dirala gurekin. CartAzp 125. Zurekin da Iainkoa, laguntzen zaitzu. Ax 459 (V 320). Iesus nere Iauna izan dila nigaz. "Sea conmigo". Cap 125. Elkharrekin direnean. SP Phil 256. Zu enekiñ zarenean. Gç 169. O nuiz nizateke zureki. Mst III 48, 3 (SP, Ch, Ip izan; Ol, Pi egon). Ni zurekin izango naiz. Cb Just 73. Gurekin dela ez gera ezerren bildur. GavS 16. Hark eta harekin ziren guziek. Lg I 315. Senarrarekin ez danean, aldare nagusia bezala apaindurik badijoa kanpora. AA I 581. Nerekin dira. Lard 404. Elkharrekin zirenean, ez zirela kontent. Elzb PAd 69. Eztik beste güdiziarik zurekin izatia baizik. Ip Hil 188. Bai-bai! Zuekin naiz berehala. Jnn SBi 173. Milesker gurekin diren guziei. HU Aurp 214. Enekiñ ziñan eta ez nintzan Zurekin. Or Aitork 276. Segur zirea [...] zurekin zela Anton? Larz Senper 84.
    azpiadiera-1.3.6
    (Con part. + -(r)ik). Tr. Documentado principalmente en autores suletinos.
    Superior baten manuaren azpian humilki iarririk baizen. SP Imit I 9, 1. Jinkuaren argiaz argitürik direnek. Mst III 58, 6. Lürra estalirik da. Mercy 14. Berarentzat gizon güziak hilik ziradiala. Egiat 218. Renautek trunpeta eragin / jarririk delarik. "Renaud, assis, [...]". Xarlem 365. Gaxua jarririk niz ihun lurrik gabe. Etch 126. Han gorderik dira hontarzunak / eztakit zoin lekutan. Arch Fab 171. Ikharatürik girate. UskLiB 216. Sakramentü hartan gorderik denian. CatS 73. Bazka bustirik bada utzi behar da idor artio. Ip Dial 75 (Dv bustia balin bada; It y Ur busti(j)a badago). Zelia eta lürra betherik dira haren gloriaz. Ip Hil 232. Egüberrien jitiaz / izan gitian boztürik. UNLilia 13. Ba bainan ihiztaria / gorderik da hurbil / urtsoa nahiz hil! Ox 102. Ekintza bati loturik gerala. Ldi IL 87. Illik da. Zait Sof 35. Gure aiten fedea beti pizturik da. Mde Pr 291.
    azpiadiera-1.3.7
    (Con ines.; 3.a pers. sing.). Estar en manos (de), ser posible (para).
    Geugan dana egin ezkero, salbauko gara edozein estadutan. fB Ic III 369. Eskintzen deutsut, egitia onetarako neugan dana [...] borondate osuagaz. Ur MarIl 121. Zu, pekatari eskandalosua [...]. Beraugaitik, zeugan danez, kenduten deutsazuz Zerubai bere garaitzaak. Ib. 54.
    azpiadiera-1.4
    4. (3.a pers.). Haber. "Gari gutxi izandu da aurten" VP 33v. "Paz sea en esta casa, [...] biz pakea, izan bidi pakea, pakea izan dedilla etxe onetan" Lar. "Y avoir (sens local). Hanxet bi gizon badira, il y a là bas deux hommes (remarquer que dans l'affirmative le verbe est accompagné de la particule ba)" Lh. "Izar-bikixak badira zeruan" Etxba Eib. v. egon (I, 4), e infra DEN (a). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En autores meridionales (principalmente vizcaínos) su empleo convive con el de egon ya desde el s. XVI.
    Egundano ezta izan, / ez izanen iagoitik, / iudizio hain handirik. E 53. Ezen ezta deus sekreturik agerturen eztenik. Lç Mc 4, 22 (He, TB, Dv, IBk, Lard 394 izan; Ol, Ker, IBe egon). Danean dana. "Cuando hay, lo que hay". RS 97. Uste dut alakorik izandu baliz zerbait jakingo nuela. CartEsp 464. Erroman izandu zan / asko triunforik. CancVizc 368. Deusen ere zeruan ezta eskastasunik. EZ Man I 133. Ifernuan ezta elhurrik. Ax 585 (V 376). Ienkoa baithan zenbat presuna dire? Arg DevB 235 (Bp I 30, CatLan 36 dira, Añ CatAN 22, CatJauf 51 dire). Mundu-herri guztian izan zen lehenbiziko hitzkuntza. ES 390. Ezer gauza onik nigan bada, egiaz, Jauna, zurea da. Cb Eg II 57. Arima galduz geroz, ez da erremediorik. Brtc 138. Ez da izango lurrian opizijo onraubagorik. Mg PAb 150. Kalte andiaren perilla danean. AA II 52. Zumaiaren mugapean badira iturri onak eta asko. Izt C 108. Arbola hainitz den bazterrean, nekhazalea ongi da. Dv Lab 15. Izan zan Jakobo zeritzan gizon bat [...]. Arr May 93. Alabatxuak pianua jo zuben, ta sekulako dantzak izan ziran. Sor Bar 69. Gose onarentzat ez da ogi beltzik. Zab Gabon 53. Zenbat den bazterretan asto horren pare! Zby RIEV 1908, 760. Errian izan dan gertaera bategaitik. Ag Kr 98. Egün hartan etzela izan ehortzetarik Santa Grazian. Const 31. Eztala dirurik, e? Ez, izan gabe! Iraola 73. Ni bezain dohatsurik ez da bat munduan. Ox 127. Yainko bat bakarra dala ta artaz landara eztala besterik. Ir YKBiz 396. Ehiaralarre eta Doniane Garazi artean diren bideak. Zub 125. Etzan aize-txintarik ere. NEtx Antz 50. Italian ez baitzen gerla eta nahasmendurik baizik. Zerb IxtS 106. Eurite gaitzak izan ziren. Mde Pr 97. Egun batzuk leenago auzo-errian izan zan erromeriako kontuak. Erkiag Arran 140. Luzeruan itxain eben baña ez zan zaratarik. SM Zirik 78. Okerrak sarri izanak dira / euskaldunen probintzitan. Basarri 105. Fede hoberenean ari zela ez da dudarik. Ardoy SanFran 194. Bazkal ondoan gaur izan dira pertsu haitada beroak. Xa Odol 161. Zenbat nazio ondatu dira / gerra bat izan dalako. Uzt Sas 124.
    azpiadiera-1.4.1
    (Impers. neg.; 3.a sing.). "Avec la négation: il n'y a pas moyen. Ez da bizitzerik, il n'y a pas moyen de vivre" Lh. "Avec les auxiliaires izan et ukan, le partitif du gérondif donne lieu à des expressions négatives très particulières. Ex.: etxe huntan ez da bizitzerik, dans cette maison il n'ya a pas (moyen) de vivre, la vie est impossible" Lf Gram 475. "Horrenbeste zarata dela, izango al da lo egiterik? [...] Frontoian sartzerik baldin bada / badago, ikusi behar dugu partida" EGLU II 472. Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur; parece más frecuente en autores septentrionales.
    Heldu behar duien gauzan ezta eskapatzerik. E 229 (v. tbn. 51). Egin du eneak, ezta eskapatzerik. Ax 434 (V 282). Zeren behin ioanez gero, ezta bihurtzerik eta ez erdiesterik. Ib. 153 (V 101; v. tbn. 61 (V 40) y ss.). Neke gaberik, ezta bizitzerik. "Il n'y a point de vie sans peine". O Pr 327. Egia gabe ezta ezagutzerik, bizia gabe ezta bizitzerik. SP Imit III 56, 1 (v. tbn. Phil 369; v. tbn. Mst III 5, 7 ezpeita bizitzerik). Partida kolpu batez doa [...], ezta itzultzerik, ezta bihurtzerik, edo gal edo irabatz. Tt Onsa 66. Phena hetaraz geroz / ezta libratzerik / eternitatiak / eztü finitzerik. Etch 654 (v. tbn. Bordel 189). Ez zan iñolaz ere igesi joaterik. It Fab 257. Aitzinat yo zaldiak, ezda egoterik / lur handia oraino urrun da gutarik. Hb Esk 60. Ezda gehiago galdetzerik gauza ezagutzen ez dutenei. Hb Egia 129. Ez da enetzat sosegurik ez, ez da enetzat bizitzerik. Laph 209. Zützaz baizik ezpeita han sartzerik. Ip Hil 215. Errientak erran dauku eskolan ez dela otoitz egiterik, zeren ez baita Jainkorik. HU Zez 148. Aur arrentzat etzela sendatzerik. Goñi 69. Gaua han iragan nuen, ez baitzen ateratzerik kanoi suarekin. StPierre 14. Gauaz etzen lo egiterik. Ib. 23. Ez, ez, ez da hola gehiago bizitzerik. Barb Sup 97 (v. tbn. JE Bur 73). Eta futxo, ez zen gibelerat itzultzerik. Barb Leg 148. Ezkontza ordea etzan Deban egiterik izan Beltranen gogoa zanez. Etxde AlosT 58. Igeska, e igeska? Ez dona ba alde egiterik, ez orixe! Bilbao IpuiB 130. Ez baizan ezer egiterik ez-ikusi artan. Anab Aprika 96. Zalaparta-ots ontara etortzeagatik, ez zan jarraitzerik izan azterketan. "No se pasó adelante con el escrutinio". Berron Kijote 85. Etsai gaiztoa bailitzan menderatzen ninduen eta ez zen eskapatzerik. MEIG IX 93.
    azpiadiera-1.4.1.1
    (Seguido de subordinada, normalmente interrogativa indirecta). Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
    Ezta zertako nehork hemen deabruén [...] testimoniajerik allega dezán. Lç Adv ** 5r. Anarteraiño, ezta zer mintzaturik. Ax 51s (V 33). Esaten die irurei aingeruak: ez da zer izutu. Mb IArg I 276. Bada zer ikhusi heien lanetik gurera. Lg II 197. Orregatik ez da zer biotza galdu. AA III 398. Ez da Indietara joan bearrik seda izateko. It Dial 4 (Dv ez da, Ip ezta, Ur ez dago). Etzan Jaunari nork eskerrak eman. Lard 413. Bada zeri begiratu! Dv LEd 111. --Ahalketua ere nago zuen maina guziez. --Ez da zeren, ez da zeren! Barb Sup 22. Itzul eta inguru, bada zertaz arri. Or Eus 250. Au elizan kantatzeko ez dana ez bait da esan bearrik. Lek SClar 108. Ez bait zan [...] nork sendaturik izaten. Berron Kijote 50. Bere biziko harrera ona izan du [...] liburu honek. [...] Bada zergatik. MEIG II 55.
    v. tbn. EZ Man I 84. SP Phil 162. ES 147. Cb Eg III 249. Mg PAb 76. Añ LoraS 110. Izt C 17. Gy 312. Hb Esk 190. Bil 54. Arr GB 109. Aran SIgn 13. Echta Jos 289. Kk Ab I 13. EusJok 130. Anab Poli 138. Vill Jaink 165.
    azpiadiera-1.5
    5. (Lar, H) (3.a pers.). Ser, ocurrir. "¿Qué será de mí? Zer izango da nizaz? Zer izanen da, zer izain da? Lar. "Advenir, se produire, arriver. Ixtripu izigarriak izan dira, il s'est produit des accidents effroyables" Lh. "Bihar izango da afarixa" Elexp Berg. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
    Eztakizuelarik biharamunean zer izanen den. Lç Iac 4, 14 (Dv, IBe zer izan; He, TB, IBk zer gerthatuko den). Ezta iakiñen, noiz izanen den. EZ Man I 78. Eztakigu noiz izanen den gure azken eguna. Ax 65 (V 43). Zer izanen da bada orai gutzaz? Ib. 328 (V 218; v. tbn. en contexto similar con instr. -z: Gç 159, Tt Arima 101, ES 199, Lg I 374, Cb Eg III 319, Brtc 127, Mg CO 234, VMg 9, AA II 60, Dh 167, Astar II 224, Lard 113, Dv LEd 173, Arr May 18, Bv AsL 65, Mdg 121, Ir YKBiz 539, Eguzk GizAuz 22, JAIraz Bizia 87, Erkiag Arran 163; con -gaz: Añ EL1 54, Ur MarIl 79, AB AmaE 278, Ag AL 147 e Itz Azald 96). Noiz izango da juizio hau? Ub 139. Orai bada ezpazára egiten gauza onetará, zer izainda geró? LE Prog 118. Zer izango da guzurrian artuten bagaitu? JJMg BasEsc 58. Horra zer izanen den laster Napoleon handiaz! Hb Egia 95. Baña ori noiz izango da? Gaur bertan? Arr May 91. Lapurreta izan zanetikan zortzi illabetera. Apaol 75. Zer izanen zen legea onhartu balitz? HU Zez 156. --Baña zer da? --Ez al dezu irakurri periodikua? Iraola 127. Domeka baten izan zan au eta astelen biyaramonian [...]. Kk Ab II 122. Zer izango litzake gizonaren bizitza, ludian [...] eguzkirik ezpalitz? TAg Uzt 311. Nola bururatuko da mende hau? Oro har, zer izanen da? Jainkoak daki bakharrik. Zerb IxtS 112. Ez dakit [...] Gipuzkoan ala Naparroan izan zanik [...] baña ipuiña ondo gomutetan dot. Bilbao IpuiB 74. Noiz da partiada? Larz Iru 30.
    azpiadiera-1.6
    6. "'Il a froid' se traduit par hotz da; 'il a chaud', par bero da; 'il a soif' par egarri da; 'il a faim', par gose da; 'il est rassasié' par ase da; 'il a peur', par beldur da, beldurti da, lotsa da. [...] Egarri denak edan nahi du" Ith 393. "Sert à traduire les sensations physiques de faim, soif, etc. avec des adj. spéciaux: gose niz, j'ai faim; egarri niz, j'ai soif" Lh. "Izan 'être', se rencontre avec: a) des adjectifs marquant le sentiment. Ex.: beldur da, lotsa da, il a peur; ahalge da, il a honte; herabe da, il est intimidé; [...] kexu da, il est furieux; samur da, il est fâché; hasarre da, il es en colère. b) des adjectifs indiquant des sensations. Ex.: gose da, il a faim; egarri da, il a soif; ikara da, il tremble; izerdi da, il sue; kakile da, il a envie de déféquer; pixile da, il a besoin d'uriner; hotz da, il a froid; bero da, il a chaud" Lf Gram 648. v. AHALKE IZAN, BELDUR IZAN, GOSE IZAN, EGARRI IZAN. Tr. Empleado en todas las épocas y dialectos.
    Eta haren diszipuluak ziraden gose eta has zitezen [...] iaten. Lç Mt 12, 1 (He, TB, Dv, Ur (G), Echn, Ip, Samper, Ol, Ker, IBk gose izan). Edaten ematea egarri danari. Bet 14. Enaiz beldur izanen. SP Imit III 29, 1. Berez gura dau gose danak janarija, egarri danak edaatekua, lotuta daguanak askatutia, biloxik daguanak jantzija, otz danak berotutia. fB Ic II 251. Aberia berotürik bada edo izerdi. 'En transpiration'. Ip Dial 75. Bildur diranak animatzeko / badu abillidadia. Ud 144. Bero denak itzala batre ez du gaixto. Oxald (in AstLas 73). Ez dugu zeren ahalge izan gure mintzairaz. Arb Igand 17. Otz dala, eztagola ondo, larri be ba dala. Erkiag Arran 173. Zenbait urhats aski laster egin orduko bero nintzan. JEtchep 109. Fraideak etziren gose baina bai egarri. Jnn SBi 54.
    azpiadiera-1.7
    7. (3.a pers.). Hacer, haber transcurrido el tiempo que se expresa. v. infra (II, 2), DELA, DUELA. Tr. Propio de la tradición occidental; se documenta tbn. en Haramburu y Gasteluçar.
    Gargoro zenbat denbora da / tenpesta hautan naizela? Gç 179 (v. tbn. Harb 207 gargoro denbora da). Lau urte zan konfesatu etzala. Cb Eg II 186. Egun asko da alkar ekusi ez degula. VMg 51. Ez da urte asko [...] gaixotu zala. AA I 430. Ogei urte baziran il zala aren ama. It Fab 116. Iru egun dira nerekin daudela. Ur Mt 15, 32 (Or, Ker, IBk (ba)dira). Ogeita lau urte ziran [...] Samuel Juez zala. Lard 157 (v. tbn. 159). Ejiptotik irten zirala illabete zan. Ib. 74. Ogei bat urte badituk Don Josekin nagoala. Apaol 39. Ezta denbora asko esan diratela [...]. Xe 179. Denbora da alde ontara agertu ez dala! Sor Bar 99. Iru egun da [...] etxera agertu eztala. Ag AL 11. Aitona il zala bi urte badira. Ag G 364. Denbora asko da beren berririk ez detala. Muj PAm 44. Egun urte da il zala. Tx B I 50. Urte bi ziran [...] suntsitu zala. Etxde AlosT 68. O! Denbora da atera zala. NEtx Antz 96. Badira egun batzuek Parisen nagoela. Txill Let 113. Aspaldi da ikusi ez dedala. Or Aitork 326 (v. tbn. SCruz 97). [...] zala, aspaldi zan. Erkiag Arran 46. Badira 53 urte emen bizi naizela. Vill Jaink 19. Egun asko ziran gizon aiek [...] ilda zeudela. Salav 84. Amasei bat urte dira [...] argitaldu nuala. NEtx LBB 293. Horretan hasi nintzela badira 33 urte. PMuj (in MEIG I 90).
    v. tbn. Mg PAb 55. Añ LoraS 118. JJMg BasEsc 242. Izt C 52. Arr GB 122. AB AmaE 335. Zab Gabon 101. Bv AsL 140. Goñi 111. Iraola 96. Urruz Zer 56. Moc Damu 22. Enb 70. Lab EEguna 67. Alz Ram 64. Bilbao IpuiB 137. Zait Sof 77. Mde HaurB 85. Munita 64. Etxde JJ 252. Vill in Gand Elorri 9. Salav 15. Etxba Ibilt 483. Uzt Noiz 95. Alzola Atalak 121. Azurm HitzB 51.
    azpiadiera-1.8
    8. (Impers.; con aux. de 3.a pers. sing. o en forma no conjugada, en exprs. ref. a fenómenos atmosféricos). "'Faire' pour les phénomènes météorologiques. Hotz da, il fait froid; bero da, il fait chaud" Lh. v. tbn. Ith 393. v. ateri (2), BERO IZAN, EURI(A) IZAN... Tr. Empleado en todas las épocas y dialectos.
    Eta hala ifernuan ezta elhurrik eta ez bertze hotz suerterik, bethi da bero. Ax 585 (V 376). Dela bero, dela hotz zen, / bethi billuzgorria. Arg DevB 55. Jatsiko dira meza enzutera [...] eurra bada bere. Mg PAb 59. Meta barraiatuko da, atheri delarik. Dv Lab 126. Bero aundia zan. Bv AsL 215. Biziki maite zuten ihizirat yuatea, guziz elhurra edo horma izana gatik. Elsb Fram 141. Euria zan jausialean. Echta Jos 80. Baña otz andija da ta, ezin ezer egin. Altuna 19. Hotz denean, atherbean. Ox 123. Bero izanagatik bada aire. JE Ber 40. Ego-aizea da. Beorrak irrintzi. "Corre viento sur". Or Poem 552. Hotz aundia bada, zorroan gordeta egon oi dira. Munita 94. Ipar-aizea zanean. Salav 54. Euria delarikan beti / iruzkia du galdatzen. Mattin (in Xa EzinB 115). Euri danian estali eta / aize danian babestu. Uzt Sas 37.
    azpiadiera-1.9
    9. (Con dativo). Corresponder. v. egon (2). Tr. Documentado en autores septentrionales desde la segunda mitad del s. XVI.
    Hain Iaun onaren [...] dignitateari zaion bezala rezebi eta ohora eraziteko. Lç Adv 1r. Hari dela gloria sekula sekulakotz. Amen. Lç Gal 1, 5 (TB hari izan bedi loria, IBe beroni bekio aintza; He zeiñari bekio eman gloria, Ol, Ker bego arentzat aintza). Debozinotiak Birjinaren letharinak edo berari zaikan berze orazino erranen du. Harb 399. Bainan ene eskuinean edo ene ezkerrean yartzea, ez da niri emaitea. TB Mt 20, 23. Errientak, zuei da hedatzea argi / gehien dakitenei gidatzea ungi. Hb Esk 171. Nori berari zaio bere indarren neurtzea eta araberara lanak egitea. Dv Lab 134. Etzinakiten bada, niri dela nere Aita zerukoaren egitekoen joanaraztea? Jnn SBi 20. Badakit zuri dela, eta zuri bakharrik, eri direnen sendatzea. Ib. 106. Baina zeini zagokon ogiaren haustea? Batek ez nahi, etzela hari, bertzeak ere ez nahi. Ib. 117. Guri da aurten, guri, borrokan aitzea; / garraitzeko hor dugu [...] Artxiloko Gurutzea! Iratz 62. Zuri da zure semearen alde mintzatzea. Larz Senper 76. Berari da deliberamenduen hartzea bere geroari buruz. Ib. 46.
    azpiadiera-1.9.1
    (Con gen.).
    Baina ene eskuinean edo ezkerrean iartea, ezta ene emaiteko. Lç Mt 20, 23 (He ez da ene baitan zuei ematea, TB ez da niri).
    azpiadiera-1.10
    10. (Aux. intrans. bipersonal). Parecer. "Zer zaitzue hortaz? que pensez-vous de cela? Jainkoak gizonez egiten du berari zaion guzia (Lg), Dieu fait de l'homme tout ce qu'il juge à propos" Dv. "Egin beza berari zaion bezala, qu'il fasse comme bon lui semblera. Ba-othe zaitzu on dela? trouvez-vous qu'il soit bon de...?" Ib. Cf. EDER IZAN (b), ITSUSI IZAN (c). Tr. Propio de la tradición oriental.
    Zeptro eta tronu gorez / guzia billuzirik / zor zitzaizkon ohoreez, / ezedukan konturik. // Etzitzaion handi zela, / bere zuen korthean. Arg DevB 163. Ikhusi zen emazte haren baitan nor-nahi on dela guzietako, Jainkoari hala zaioenean. Lg I 202 (v. tbn. 204 y II 115). Jainkoak berari zaion gisa erregelatzen duela. Ib. 266. Zer zaitzue Mesiasez? Noren semea dela uste duzue? Lg II 242. Zer zaik Himnes, / eztük deüsere erraiten. 'Qu'en dis-tu Himnes?'. Xarlem 603. Hek bietarik zoiñ zena / adiskide hoberena? [...] / Zer zaik, nere leitzalea? / Eztuk errex yuyatzea. Gy 298. Huna gutiz gehieneri zer zaioten hoberenik: [...]. Zby RIEV 1908, 86. Zer zauzue gure solasez? Arb Igand 151. Burho hori ez omen da bekhatu. Gure yaun erretorari segurik ez zako hala. Elsb Fram 154. Zertako ibili dire [...] kontseilu guziei galdez ea zer zitzeien. HU Zez 106. Zer zautzu? Zaut, badela hogoi-ta bortz [...] gaizkiago deramatenik. Ib. 185. Guardondo errenta hogoi-ta hamabi urthez behar zuen gozatu. Zer zautzue? Ox 201. Ez da ez hain errex Bordaxurirat itzultzea. Ez zautzu, Xobadina? Barb Sup 118. --Eta zuri [...] zer zaizu? --Ni iduripen bereko nintake, gazteago banintz. JE Ber 81. --Liburu polit batzu dira, eskuara errex eta garbiz. --Hala zaizkit nihauri ere. Ib. 100. Esakera basak edo ala zitzaizkidan, non ta erderara ez netzazken biur. FIr 155. Zer zaik? "Qu'en penses tu?". Zav Fab, RIEV 1931, 233. Zer zautzu? Emazte hori, edo arras gutaz trufatzen da edo xoro eder bat da. Larz Senper 88.
    azpiadiera-1.11
    11. (Lar).
    (Aux. intrans. bipersonal). Importar. "Etzait, etzat ezer, deus, batere [...], no se me da nada; etzaik, etzan, etzatzu, no se te da nada [...]. Dársele algo, afirmativamente, son los mismos modos, a que más comunmente se antepone la afirmación ba, v.g.: bazait zerbait, bazatzu, bazaio, &c. algo se me da, se te da, se le da [...]. Cuando vienen con interrogación, dejan la afirmación: ¿Qué se me da a mí? Zer zait, zer dit niri? Zer deust? ¿Qué se te da a tí? Zer dizu, deutsu, zer zatzu zuri? [...] Para el subjuntivo tiene el mismo irregular el tiempo siguiente: Como si me diera algo, si te diera, si le diera, ezer balitzat, balitzazu, balitzaio bezala [...]. ¿A quién se le da nada? Nori zer zaio, zer zako, zer jaka? ¿Qué se te da a tí? Zuri zer zatzu? Que se me de lo que me diere, no te metas en eso, zatana zatala, zatadana zatadala, etzaiteala orretan sartu" Lar (s.v. dar). "¿A V. qué le importa? A esta contestación se dice orri zer zio y orri zer zau" Mdg 123. "Zer zait niri? (BN-lab)" Gte Erd 166. v. infra (II, 5). Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur.
    Naiz ondo, naiz gaizki nigatik diotela: zer zat? Cb Eg II 83 (Dv LEd 154 zer dohako ala erran dezaten). Zer zaik bada orai [...] atseginek [...] ditxetarat larga handin, gero eternitate guzian supean ehortzia egotekotan? Dh 201. Zer zait niri Amintas / zuk nai izatea [...] / bakarrik banaukazu / sareen aldean. It Fab 194. Zer zauzu, nahi badut egon dadin ni ethor arteraino? "Quid ad te?". TB Io 21, 22 (LE, Ir YKBiz 540 zuri zer zai(t)zu?, Lard 476 zer zatzu?). Baña Salomoni oiekgatik ezer etzitzaion, urruti zeudelako. Lard 215 (v. tbn. 502). Erromes bizitzea eta aipatu ditugun penitentzien egitea deusik etzitzaizkon Anselari. Jnn SBi 78. Jendeak hirri egin dezan? Zer zaut niri? Barb Sup 53. Baña iri zer zaik Esnezalearen iloba eskontzen dalako? Sabiag Y 1934, 26s. Biziagatik ez zait ezer, nere oiñaze [...] au, aren odolean itotzen badut. Goen Y 1934, 180. Guri zer zaiguk? Ortxe ikusi erorrek. Ir YKBiz 482. Ta zer zaigu gizon orren gorroto ta asmo txarragatik? ABar Goi 68. Enaizu maite, hala diozu. Zer zeit eni, haatik? Mde Po 48. Zer litzaizuke mundu osoa irabaztea, zure anima galtzen badezu? MAtx Gazt 44. Zer zaio nere soñekoagatik iñori? NEtx LBB 52. Zer zauku guri? "Que nous importe?". Ardoy SFran 327.
    azpiadiera-1.12
    12. (Aux. intrans. bipersonal). Llamar(se), tener por nombre.
    Oraiñ ordea, egon zan tokiko etxeari Venta-berri zaio. Aran SIgn 84. Elbarren zaion auzoan dago. "Que llaman". Or Eus 192. Kakao-ama zaion zugatza. "Llamado". Or Poem 553. Sortuera zaion liburu ortako bigarren atala. Or QA 105.
    azpiadiera-1.13
    13. "Être prêt. Bahiza? Banuk, y es-tu? J'y suis" Lh.
    --Bahiza to? --Ni ba, eta hi? --Ni ere ba. --Goazin haste. HU Zez 22.
    azpiadiera-1.14
    14. Comprender, darse cuenta.
    --Adizak ontsa, puttil, eta ez ahantz. Lehenbizikorik [...]. Bahiza? JE Ber 35. Horra zertako, hire paperak gehiago gostatzen diren [...]. Bahiza orai? Larz Iru 40 (Lek ikusten al dek?).
    azpiadiera-1.15
    15. (Como aux. de vb. intrans.). Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos.
    Igaiten naiz neure Aitagana. Lç Io 20, 17. Ni aren minez ilte ninzan. Lazarraga 1181v. Orhoituko gara fabore hunetzaz. Mat 361. Haren izena gal ez dadintzat. Lg I 248. Askotan Israeldarrak ere, besteak bezala, ibilli ziran idoloai zerraiztela. Ub 36. Ethor bedi zure erresuma. CatLuz 15. Noiz-nai joan zitezkean. Lard 541. Isilik egon balitz askoz obe. EusJok 78. Baliteke [...] gogorregi izan izatea, baña [...]. Or SCruz 10. Amerikarat jin nintzan. Etcham 44. Oldartu nintzaion aitoren seme hari. JE Ber 35. Batbatean zutitu zan. TAg Uzt 18. Esamesak ibili dira, nola ez? MEIG III 78.
    azpiadiera-1.15.1
    (Tras part.).
    Ethorri izan da gizonaren Semea galdu zenaren salbatzera. "Le Fils de l'homme est venu". Lç Mt 18, 11 (He, HeH ethorri izan da; TB, Echn, Ol, Ker (e)t(h)orri da, Ip jin da, Ur etorri zan, Leon ethorria da). Hil izan baitzen gugatik. Gç 217. Lekhu gehienetan galdu eta iraungi izan zen lehenagoko hitzkuntza. ES 401. Atrebitü izan da üskarazko librü gaxoñü hunen argiala ager erazitzera. Mst XVI. Egunero sakramentu dibinoaren amorioan geiago irazaki izan zan. Cb Just 33. Zoin agertü izan baitzitzakon süge baten figüraren pian. CatLan 32. Erori izan da nere Jesus maitea judu bihotz-gogorren eskuetarat. Dh 241. Han gerthatü izan da Etxahun gaizua. Etch 336. Eba andre egiña / gelditu izan zan. It Fab 217. Debako mugapean gertatu izan dala lanze bat adigarria txit. Izt C 250. Duela urthe guti, Baiona hegian, Hiriburun egotu izan da Huges deitzen zen jaun bat. Dv Lab 67. Yadanik yuiatu izan ditugu aise lehenbiziko biak, edo bere obra tristekin agertu izan dire gure begien aitzinean egiazki zer ziren. Elsb Fram 104. Hil izan da eta ehortzi. Ip Hil 205. Mandatari leial bat jin izan zaut aurten. Etcham 194. Gero, joan izan da bethiereko zorionaz [...] gozatzera. Barb Leg 140. Nik esten dizuet, Elia etorri izan dala. Ir YKBiz 245. Ezta askorik atzeko bide orretatik onerantza etorri izan dala. Estrata orretarantz ioialakoan nago. Bilbao IpuiB 96. Olarratz jaunari ganorabako zeren bat egin deutsazu, eta ia erbi-txakur gaztea bage gelditu izan da. Erkiag BatB 66.
    azpiadiera-1.15.2
    (Tras part., con valor habitual). Cf., acompañado de adv. de tiempo, agertu izan da iñoiz Jesus guzia zauriz betea (AA I 421), askotan gertatu izan da sendatzea barrunpeko gaitzak (Izt C 178); v. tbn. ejs. similares en Lard 158, JE Ber 33, Ir YKBiz 466, SM Zirik 102, Xa Odol 254, MEIG IV 56, etc. Tr. Sólo lo hallamos en textos meridionales.
    Ea mezatan zeure guraz egon izan bazara gogoa beste lekutan dozula. Añ EL2 138. Ondo portatu izan da / orain arte behintzat. Bil 119. Biyok gertatu izan geranez / teatruan da plazetan. Imaz Auspoa 24, 157. Etxe, karrera, ola, telleri / legorrak dauden tokira, / jeneralian gauetarako / [ijituak] erretiatutzen dira; / atentziyuan egon izan naiz / nola dabiltzan begira. Tx B II 67. Gertatu izan da gizagaiso aundi aek, untzia galdurik eta urez inguraturik [...], azkena emotea nekaldi izugarriari. Erkiag Arran 79. Alaxe gertatu izan da gerretan. Txill Let 126. Ez det uste egun artan ainbesteko arrisko aundia zanik. Baño gertatu izan da gizonak eta ganbeluak ondarraren azpian artuta danak galtzea. Anab Aprika 96. Neri ere gertatu izan zait, ametsetan torre-gaiñetik beeruntz erori ta bein-ere eziñ beeraiño eldu, eta esnatzen nintzanean erabat ebaindua arkitzen nintzan. Berron Kijote 174. Nere hasieratan, marrazkiginean aritu izan nintzen bero-bero. MEIG IX 136 (en colab. con NEtx).
    azpiadiera-1.15.3
    (Como aux. de construcciones pasivas). "Biz laudatu Jainkoa Jauna (Hm), loué soit le Dieu Seigneur" Dv. "Je suis aimé ou aimée, maithaturik niz" Arch Gram 132. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
    [S. Paul] Elizaren buru ordenatu izan dela eta prinzipaltasun guzien garaira altxatu izan dela. Lç Ins C, 6v. Zer finetako kreatu izan da gizona? Mat 50. Jauna biz bedeinkatu. 'El Señor sea bendito'. Mic 13r. Hiltzea gaitz da, gaitzago bana / mait'uken et'ez mait'izana. O Po 17. Absalonen gorphutza izan zen artikia zilho handi baterat. Lg I 316. Iñork esaten badu [...] izan didilla deskomulgatua. Mg CC 102. Au da zeruen eta lurran jatorria, egiñak izan ziranean. Ur Gen 2, 4. Niri zeruko atheak izan zaizkit hetsiak. Dv LEd 114. Saritua izan zan 1879an Elizondon. AB AmaE 3. Liburu xahar batetik hartua da kapitulu hau. Arb Igand 174. Madarikatua izan bedi. Jnn SBi 159. Beraugatik boteak izan ziran atseginezko ortutik. Itz Azald 28. Gurutzean josia, illa ta obiratua izan zala. KIkV 29. Ohorezko euskaltzain izendatua izan zen. MEIG VIII 79.
    azpiadiera-1.15.4
    (3.a pers., como aux. de verbos trans. en oraciones impersonales). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
    Esan da au, meza enzuten dagozana egon ditezan esaten direan eta egiten direan gauzai atenzioagaz. Cap (ed. 1893) 49. Hitz franzez haien pian, irakhurtzen dira hitz eder batzu. Tt Onsa 41. Exerzizio hau egin daiteke goizetan edo arratsetan. MarIl 16. Eskribi litezke papertxo batean. Arr May 13. Ostia kontsekratua hausten denean, Jesu-Kristo hausten da? CatJauf 111. Illundu dau oso, alboko laguna be ezta ikusten. Kk Ab II 88. Nere gorputza da, gaur salduko dana. Or Poem 536. Erraz ikasten da beharrezkoena. MEIG I 61.
    sense-2
    II. (Vb. trans.).
    azpiadiera-2.1
    1. (L ap. Lh ; SP, Lar, Añ, Dv, H); izandu (AN-sept-olza; SP, Lar, Añ (G, AN)); izatu (L-côte; SP, Lar, H); izen (B); izendu (AN-ulz); ixen (V-ger); ixin (V-arr) Ref.: Lh (izan); Holmer ApuntV; EAEL 51; Elexp Berg (izan).
     Tener. "Avoir. v. ukhaitea. [...] On da diru izaitea, il est bon d'avoir de l'argent. [...] Deus guti nik izana gatik, bien qu'on ait fort peu de choses" SP. "Haber <av->, tener algo, izan, [...] iduki, euki" Lar. "Usufrutuar, gozamena izan, iduki, euki" Ib. "Nausear, goragaleak izan" Ib. "Oler mal [...] usai gaistoa izan" Ib. "Doler, miñ, min izan" Lar, Añ. "Carecer, ez izan, ez euki" Añ. "Avec le verb transitif, izan a la sens d'avoir. Izan dut ene dirua, j'ai eu mon argent" Dv. "Izaitekoak ditut oraino haren berriak, je n'ai pas encore de ses nouvelles" Ib. "Izateko dituenak izanak balitu, aberats litake, s'il avait ce qu'il est en droit d'avoir, il serait riche. [...] Mila kontsolamendu izateko zaude (He), vous recevrez mille consolations" Ib. "Garhaitu zaitu bainan izatu du lanik asko, il vous a vaincu mais il (y) a eu assez de peine" H. "Eztet esateko gauzik izan, buruko miñ puzkatxo bat, besterik ez (G), no he tenido cosa que merezca mencionarse, un poco de dolor de cabeza, nada más" A. "Eremu handiak izan zituen, il avait possédé de grands biens" Lh. v. ukan. Tr. Las formas sintéticas son de uso general en todas las épocas y dialectos. Al Sur, parece que izan tiende a ser desplazado por eduki (q.v.) en los últimos años, especialmente en textos vizcaínos. En lo que respecta al participio, al Norte es casi general el empleo de izan, salvo en Dechepare, autores mixanos y suletinos (incluidos Leiçarraga y Oihenart; aunque hay algún ej. aislado de izan trans. en AstLas y Archu y en construcciones con verbo alocutivo del tipo: Eliza bat izanen düzü / hiri huntan fundatü. 'Une église [...] sera construite' (Xarlem 660), Praube bat izan düzü / Jaun haien plazan sarthü (Etch 474), etc.), que emplean ukan. Este part. (alternándolo con izan ) se documenta tbn. en algunos autores labortanos, principalmente desde finales del s. XIX (aunque ya en Duhalde y Goyhetche). En EAEL n.º 51, para la pregunta 'ha tenido un niño' se recoge part. izan en la mayoría de los puntos guipuzcoanos (junto con eduki ), en los labortanos, alto-navarros y en parte de los vizcaínos (aunque la mayoría de estos últimos emplea eduki ). Los bajo-navarros, suletinos y roncaleses emplean ukan. Para la pregunta 'ha poseído' (n.º 62), hay part. izan (junto con eduki ) en aproximadamente la mitad de los puntos guipuzcoanos y navarro-labortanos, en todos los labortanos y en BN-baig. Para los vizcaínos hay eduki, y ukan para el resto de los bajo-navarros, suletinos y roncaleses.
    Zuk bezanbat dignitate mundu orok eztuke. E 106. Nehork interesik balu [...]. Lç Ins B, 5r. Basoa ta ibaia auzo / au ez daben etsea gaxo. RS 6. Zure begi ederro[k], / ene lastana, / katibaturik nabe, / librea ninzana. LopeV 1ss. (esta construcción es totalmente inusual; cf. Cap 84: barruko pasiño guztiak ilik daukezanak; v. más ejs. s.v. eduki) Iainkoa bere alde dute. Ax 211 (V 142). Gure jenteak deboziño txito andia dabe. Cb CatV 101. Lurrean zituen onthasunez, karguez, izen handiez [...]. Brtc 123. Non dezu miñ? VMg 77. Mila bihotz eta mila bizi banintu ere [...]. Dv LEd 87. Eta onen kontra zer esanik bazuten. Lard 526. Arrazoin duzu. Laph 111. Nok litukean Andres, dituzun umeak. AB AmaE 263. Eztu gustorik gure / matrimoniyuak. Xe 253. 63 urte ditu. HU Zez 162. Nik aña atzamar dozuez eskuetan. Kk Ab II 170. Itxura hobea du. JE Ber 55. Ikuspegi zoragarri bat aurrean genuela. Vill Jaink 30. Nik eskola askorik ez nuan. Salav 71.
    azpiadiera-2.1.1
    (Ejs. de part.).
    Bein izango deu guziz andia / ene belarriak, Jauna, alegria. Miserere 333. Hurran izandu zuen jaunak. (Pamplona, 1596). ReinEusk 96. Bear du izan biotzean, dolore eta damu. Ber Trat 39v. Seme bat izanen duzu. EZ Noel 162 (Man I 69 izatu). Amadu dagigula izan al giñaian ondasunik andiena legez. Cap 24. Fidantzia izan zuen bitartean [...]. Ax 132 (V 87; v. tbn. 514 (V 331) izatu). Bere bizitze guzian izan duela pobrezia unhide. SP Phil 279. Obligaziorikan ez izan arren. OA 98. Izan egiozu bada debozioa. Iraz 28. Pozik daude zu bezelako Aita bat izateaz. Lar SAgust 16. Izandu zituen dam onek ezkonz andiak Erroman. Mb IArg I 131. Doi-doia izanen duzu [...] denbora. He Gudu 149. Salomonek izan zituen zazpi ehun emazte. Lg I 336. Aingeruaren bisita izan nuben. Mih 41 (v. tbn. 110; 88 izatu). Esperantza izan. Brtc 23 (v. tbn. 178; 120 izatu). Izan dozu iños [...] pensamentu ezainik? Mg CO 152. Izazu konpasione. (375). LE-Ir. Izazu, Jauna nitzaz miserikordia. Echve OngiB 72. [Illak biztu bear dute] izan zituzten gorputz eta arima berekin. CatB 31. (CatAe 13, Legaz 17 izan zituzten) Uda-azkenean amar bat ardi zar izango ditu saltzeko. Izt C 170. Indar gehiago izanen du. Dv Dial 116 (It izan, Ur euki; LEd 195 izatu). Apostoluen berriak izan zituen. Lard 506. Izaiozu amore andi bat. Arr GB 8. Izan didazun legeagatik eskerrak eman gabe ezin etsi. Ib. 28. Bertsolariyak eztu faltarik izandu / agindu diyotena kantuan esan du. Xe 291. Santutasunari beti izandu dio infernuak gorrotua. Bv AsL 40. Izan zituan bidean milla eta milla estrapuzu. Apaol 56. Izatu zituen gizonak izan detzazken ohore guziak. Jnn SBi 7. Lanak izan zituen irria ezin atxikiz. HU Zez 62. Ixate-ebazan buruko min itxelak. Kk Ab II 20. Eztot astirik izan. Ag Kr 134. Noiz izandu ditut nik onlako grano gorriyak? Iraola 138. Adrianen aideak izan genituen mai-lagun. A Ardi 78. Etxera-bearra izan zun. Or SCruz 136. Zuk dezun aña edukaziyo izango degu. Tx B I 267. Ganbera hartan ohe bat izanen zutela. Barb Leg 60. Yaz baino uzta eta mozkin ahulagoak izain dituztela. Zub 62. Pena handia izan zuten. Lf Murtuts 28. Danontzat izango geunke naikua arto ta ogi. BEnb NereA 53. Onek andrea aukeratzeko / izan du begi zorrotza. Mattin 140. Pake pixka bat izango diñagu. NEtx LBB 68. Betidanik izan ditugu apez euskalzale suharrak. Xa Odol 239. Eta badu negarbide oraingoan, inoiz izan badu. MIH 318.
    v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): Mat 149. Volt 195. Harb 336. Hm 79. Arg DevB 91. INav 17. Gç 135. Mong 593. Ch I 14, 3. AstLas 21. JesBih 407. MarIl 129. Arch Fab 231. Jaur 405. Bordel 173. Gy 32. Hb Egia 112. Elzb PAd 64. Arb Igand 179. Elsb Fram 92. HU Aurp 53. CatJauf 55. Etcham 236. Iratz 28. JEtchep 93. Larz Iru 28. Ardoy SFran 277. Izatu: Volt 203. Gç 43. ES 87. Ch I 18, 5. JesBih 453. Gy 236. Hb Esk 91. Zerb Azk 115. Mattin 77.
    azpiadiera-2.1.2
    (Equivalente a construcciones intransitivas con genitivo o destinativo, enfatizando la persona del sujeto). "En la frase Aita det gizon ori, 'ese hombre es mi padre', litm.: 'padre lo he yo ese hombre'. [...]. Estas locuciones, punto menos que intraducibles y difíciles de concebir en otra lengua, son muy usuales entre autores que al escribir piensan en vascuence. Beti izango dozu (zuk ori) makal ta gauza eza, 'siempre será ese débil e inútil (con relación a usted)' (Mg PAb 204). Nor dozu (zuk) lagun ori? '¿quién es (con relación a usted) esa persona?' (Ib. 153)" A. "Certains emplois du verbe ukan 'avoir', constituent des tournures enveloppantes plus polies que les formes directes du verbe izan 'être'. Ex.: nor zaitut, qui vous ai-je (au lieu de: qui êtes-vous?); nor zaitugu; [...] hor dut, hor dugu, il est là; hobe du, il vaut mieux pour lui; on duzu ikastea, il est bon que vous appreniez; [...] harri bat emana zuen gainean, on avait mis une pierre par-dessus; semea nun duzu, où est votre fils?" Lf Gram 691. "Nor zaitugu, qui êtes-vous? (litt.: qui vous avons-nous?); haurrak Baionan nituen, mes enfants étaient à Bayonne [...]. Bidarteko Joanes zaitut zu, vous êtes bien Joanes de Bidartea" Ib. 541. Tr. De uso general.
    Saira nozu, asper zakidaz. "En la buitrera me teneis, vengáosme". RS 361. Etsairik handiena geure burua dugu. Ax 563 (V 360). Nor izango ote dau Jaun onek ama? Acto 38. Nor duzue Dabit ura? Lg I 286. Etzinduen hura baizen maite. Zure ume bakharra zinduen. Mih 96. Nor dozu lagun ori? Mg PAb 153. Ez dot berbarik bere egingo pekatu lagun izan dodanaz. Mg CO 140. --Nor zaitut, Jauna? --Ni naiz Jesus. Lard 494. Huna gure bizia zoin laburra dugun. Oxald (in AstLas 74). Egoitea hobe dugu / beraz, garen lekhuan. Elzb Po 211. Nik Barthou adixkide dut. HU Aurp 81. Agur, Maripa, berandu dogu. A BeinB 44. Lankide iaioa izan det. Muj PAm 13. Baña, Pernando, non dezu semea? Ib. 50. Gaur Pazko dugu. Iratz 29. Fransa edo española / duzu andria? Franzesa dut baño da / guziz noblia. Balad 99. Ta noiz degu, ba, egun ori, Ana? NEtx Antz 19. Zu zaitut nere Iainko. Or QA 174. Orra ba, zein duzun aita: Hegiaphaliako Xalbat. Etxde JJ 242. Zein zaitugu? Lab SuEm 210. Aren asmorik beinena auxe zenuen: [...]. Zait Plat 60. Auxe ginuen ixtoria! Predikaria etzen [...] Frantses, bainan [...] Iñigo! Ardoy SFran 104. Aita nuen pixka bat pertsularia. Alzola Atalak 116. Alde huntan Xanpun dugu, izaitekotz, hortaz dohatua. Xa Odol 58. Aldameneko lankide izana dut luzaro urrutiko irakasle izan nuena inoiz. MEIG VI 186. Loidi, aspaldiko ezaguna dut. MIH 358.
    azpiadiera-2.1.2.1
    (Con compl. con el suf. -tzat). Tener por, tener como, tener a modo de.
    Arrantza zuen ofiziotzat. Lg II 93. Aitzingidaritzat duela Jesu-Kristo. Brtc 271. Iheslekhutzat izanen dut haren bihotza. JesBih 454. Saritzat izanen du bere aldian hauzoaren laguntza. Dv Lab 10. Txanton ikusitzen det / onuntz datorrela, / Matz-peko Martin jauna / jueztzat duela. Bil 119. Sehaskatzat duela othelako latza. Ox 65. Beso ta ukonduak ezarri, maia euskarritzat dabela [...], eta lo sumatxua egin dau. Erkiag BatB 112.
    azpiadiera-2.1.3
    "Nahi eta ere, ez du hara joaterik izan. [...] Gaur izan al duzu hara joaterik?" EGLU II 472.
    Bertzenaz etzukeien luze bizitzerik. Hb Esk 37. Zugaz itz egiterik eztot izan joan dan jaiegunerarte. Ag Kr 118. Etzuen huntan gobernamenduak sartzerik, presuneren buruzagien egitekoa zen. StPierre 30. Ez du igesi egiterik. Lab EEguna 88. Eztegu Kirikiño-sari artan eskua sartzerik. Ldi IL 147. Ez zuen, ez, atzera egiterik. Mde HaurB 7. Bederen, emakumeok, tabernetan sartzerik bagenu! Etxde JJ 202. Emen ez diagu nai degunean joaterik. Anab Poli 45. Orren kontra joaterik eztugu. Vill Jaink 76. Eta orregatik eztuzue neri aserre egiterik. Ib. 85. Or bai eztutela iges egiterik, or galduko dira. Osk Kurl 50. Ez zaiote ahantziko Platonkeria hori, "roi philosophe" eta "despote éclairé" baten galdez ez baitzuten ixiltzerik! Lf (in Zait Plat XVI). Guhauri ontsa behatzen badugu, ez dugu espantu egiterik. (Nous n'avons pas de quoi nous glorifier). Ardoy SFran 333. Hek ez dute sartzerik gerlako gauzetan. Xa Odol 250.
    azpiadiera-2.1.4
    Llevar cierto tiempo en la cosa que se expresa. Cf. infra (2).
    Irur egun ditu judatarren eskuz illik ta ez da oraindik ageri. Mb IArg I 275. Sei illabete badittuk nere mendean, baño oraindik ez aut ikusi [...]. Inza Azalp 122. Bortz urte bazituen ezkondurik eta bi semeen aita zen. FIr 131. Kirastu da onezkero, lau egun baditu or ta. Ir YKBiz 359.
    azpiadiera-2.2
    2. (G-nav, AN-gip, BN-arb-lab, S, R-vid; H) Ref.: A; Lh; Gte Erd 240.
     (Impers.; 3.a pers.). Hacer, haber transcurrido el tiempo que se expresa. "Badu bi urthe" H. "Badu (R-vid), hace (tiempo). Badu ogei egun elurpe andi batek pean gazkala, hace ya veinte días que una gran nevada nos tiene debajo" A. "Badü ehün urthe, uil y a cent ans" Lh. "Batitzü urthiak eztüdala ikhusi" Ib. "Badu lau egun hemen girela (BN-arb-lab, S), denbora asko du or dagoela (G-nav)" Gte Erd 240. "Aspaldian du hemen izan zela (BN-arb) [...]; eztu orano aspaldi (S); [...] eztü orano aspaldi jin zela (S), ez du aspaldi jina dela (BN-arb)" Ib. 241. "Urte asko dute esnea emendik eramaten dutela (AN-gip)" Ib. 241. v. supra (I, 7), infra DELA, DUELA. Tr. Propio de la tradición septentrional; se documenta tbn. en N. Etxaniz (junto a frecuentes ejs. de aux. intrans.).
    Ia hirur egun du enekin dagoela. Lç Mt 15, 32 (TB, SalabBN badu, Ip beitü; Samper irur egun egiten baitu). Noiz handik partitu ziñen? Badu zorzi egun inguruan. Volt 202. Iakin nahi baduzu illhargia zein den zahar edo zenbat egun dituen hasi dela [...]. EZ Eliç XXXI. Zenbat denbora du [...] pena horietan zaudela? Ax 602 (V 387). Aspaldi du haren [...] ezagutza dudala. O Po 39. Egia haur erran zian badu denbora luze Profeta Roialak. Tt Onsa 88. Badu zenbait ere denbora [...]. Mong 586. Badu lau egun ehortzia dela. Lg II 204. Aspaldi badü [...] / giradiela kanpaiñan. Xarlem 1006. Zenbeit urthe bazuen Donibanen zela. Hb Esk 125. Hamazazpi urthe badu ez dudala ikhusi. Laph 195. Orai duela bi mila urthe baino gehiago. Elsb Fram 166. Hemezortzi urte ditu [...] lanari lotu ginela. HU Aurp 157. Badu borz ilabete fan zitzaikugula maistroa. Mdg 122. Bi urthe badu hemen dela. Barb Sup 55. Aspaldi zuen jastatua nuela heien haragia. JE Bur 14. Sei urte bazittuan erri aren buru zala. Inza Azalp 67. Gure gazte denboran, baditu urteak, etzen garbitasuna batere edatua. Zub 90. Lau mila urthe bazuen Salbatzailearen beha zaudela gizonak. Zerb IxtS 81. Amazazpi urte ditu bidetan eskale dabillela. NEtx Antz 89. Gu biak esposatu ginela / baditu hamabortz urte. Mattin 99. Sei ilabete zuen hor zela. Ardoy SFran 241. Badu aspaldixko Gamizen euskal testuak berari esker ezagutzen ditudala. MEIG V 109.
    v. tbn. He Gudu 114. AstLas 20. Bordel 106. Dh 220. MarIl 76. Elzb PAd 82. Zby RIEV 1908, 609. Jnn SBi 159. Ip Hil 122. Balad 88. JE Ber 69. Ox 21. Etcham 172. FIr 136. Mde Po 48. JEtchep 72. Larz Iru 98. Ardoy SFran 23. Xa EzinB 91.
    azpiadiera-2.3
    3. (Precedido generalmente de zer). Pasar(le), ocurrir(le). Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur.
    Lagunak lurrean ekusi zutenean, zer duk? esan zioten. Mb IArg I 329. Orañ, zer izango dezun jakin bear dezu. Cb Eg II 104. Itandu eutseen zer eban. Eranzun eutseen: zer izango dot? Ez nakutsu danau moztuta, luma bat baga? Mg PAb 177. Zer dok, gizona, ain ilun ibilteko? Zav Fab, RIEV 1907, 531. Ene ikhustiaz jentiak direia izitzen! Zer dute animale hoiek? Arch Fab 111. Eta negarrez zeudenai esan zien: Orrela zer dezute? Lard 390. Yauna, zuk zer duzu horla asaldatzeko? Gy 11. Eta ez baduzu ezagutzen zer duen [...] deith zazu abere-barbera. Dv Lab 228. Zer duzu bada, anaia maitea? Eri behar zare izan. Laph 163. Nigarrez zer duzu? / Hola xangrinatzeko sujetik ez duzu. ChantP 398. Eta nihork etzezaken asma zer zuen. Jnn SBi 164. Zer duk hik gurekin otoitz ez egiteko? HU Zez 148. --Ez al dago galleta oberik? --Zer dute? --Au zikinkeri bat da. Iraola 46. Nihaurek ongi dakita zer nuen hala? [...] Dena amets tzar eta hola nintzan! Barb Sup 119. Josetxo Lanberriko, zer dezu negarrez? / Amak tabernarako dirurik eman ez. JanEd II 138. Gaxo al zaude Iñaxio, edo zer dezu orrela egoteko? Moc Damu 21. Zer duk bada, zer duk? Nork hola funditu hau? Barb Leg 24. Zer dodan eztakit, baña gexo nago. "No se lo que sufro". Laux BBa 2. Zer duk horren trixte, Martin? Etcham 200. (Laixterka sartzen da). Zer dezu, Ramus, garai ontan? Lek EunD 40. Bainan zer duzu? Ze gertatu zauzu, Piarrex? Zub 39. Zer duen ez dakiela negar egiten duen kuñare-aurra bezela. Or Mi 24. Batere ez baitakigu Martin Chouriok zer zuen [...] tiroka hasteko. Zerb Azk 62. Zer det? A! Arnasa artzea aztu zait. NEtx LBB 104. Zer dezu Andoni? Itz egingo bazenduke. JAIraz Bizia 121. Zer duzu? Ez zirea ontsa? Larz Iru 140.
    v. tbn. AstLas 24. Hb Egia 29. JanEd I 137. Elzb PAd 40. Sor Gabon 48. Ag AL 80. Goñi 39. Echta Jos 300. Urruz Zer 52. A Ardi 48. Ill Testim 19. Ox 197. Muj PAm 68. Const 18. ABar Goi 33. EA OlBe 83. Zait Sof 114. Lf Murtuts 39. Mde Pr 151. Zerb Azk 40. Bilbao IpuiB 81. Akes Ipiñ 32. Erkiag Arran 192. JEtchep 112. SM Zirik 118. Casve SGrazi 44.
    azpiadiera-2.4
    4. (Aux. trans. tripersonal). Conceder.
    O neure andrea, Iesus digneki errezibitzeko dohaña izan diazadazu. Harb 206. Othoitzez nagotzu [...] izan diazaguzun geure etsaien kontra biktoria. Ib. 70 (v. tbn. 204). Bide hunez izan duzu / orai duzun loria. / Izaguzu guri ere / horrako biktoria. Hm 190.
    azpiadiera-2.5
    5. (Aux. trans. tripersonal). Importar. "Zer digu guri?, ¿qué nos va en eso?" VP 18r. "Naiz etorri eta naiz ez, batere ez digu" Ib. 67r. "Piskarik ere ez dit orregatik, poco se me da a mí de eso" Ib. 79v. Eztit, eztik, eztin, eztizu, eztio ezer, no se me da, no se te da, no se le da nada; eztigu, eztigue [...] ezer. [...] Etzidan, etzizun [...] ezer. [...] Ezteust ezer, ezteutsu, ezteutso ezer [...]. Ez eustan ezer [...]. En el dialecto labortano se hacen lo mismo, con las terminaciones transitivas que corresponden a éstas [...]. ¿Qué se me da a mí? Zer zait, zer dit niri? Zer deust? [...] ¿Qué se te da a tí? Zer dizu, deutsu, zer zatzu zuri? [...] ¿Qué se me da? Zer zatan, zer zatadan, zer didan? Asko zait, zat, asko dit. Lo mismo con el deust" Lar (s.v. dar). "Orri, zer dio, nik egiten detanagatik? (G-azp) [...] zuri zer dizu, ba(da)? (G-azp)" Gte Erd 166s. "--Patxik, ez nabela maitxe esaestan atzo. --Eta zer detza? Topaukozu laster obiagorik" (V-gip). "--Eztot zure gustokorik arkitxu. --Eztetza, urrenguan izango da" (V-gip). v. supra I (11). Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos.
    Niri zer deust, esan oi da, jentea oñoten egon arren? Añ LoraS 26. Zer deutsa [...] Teresari [...] mundubaren [...] penagarri guztiak gaiti? fB Ic II 292. Baña zer deutsa difuntubari gure erropako koloriagaz? JJMg BasEsc 272. Geure aldetik badago / Donzella Marija / zer deusku jagi arren / infernu guztija? Ur MarIl 127. Zer deutsa egiñ arren joan da etorri / erriaren onen bat ezpada ekarri? AB AmaE 224. Juan Joseri zer diyo oiengatikan? AzpPr 80. (v. tbn. 117) Zuri zer deutsu lagunen jardunagaitik? Zuk egizu zeurea. Ag Kr 177. Txomin-txiki esaten deuste, ta zer deust niri orregaittik? Echta Jos 130. --Zergatik? [...] --Eta zuri zer dizu! Iraola 19. --Ta errian esango lutekena? --Guri zer digu? Nor da emen gure nagusi? Ag G 300. Eurak [...] ondo ibilli-ezkero, enparauakaitik zer dautse? Eguzk GizAuz 106. --Bañan zu etzera juango. [...] --Ta zer dio? ABar Goi 53. Noiz asi, noiz buka, ezer ez dit neri. "No me tiene cuidado". Or Poem 556. Zer dio, bada, ari, landakoetaz ebaztea? (1 Cor 5, 12) "Quid enim ei de his, qui foris sunt?". Or Aitork 406. Zer ete deutse Nikanor-eri ta berari [...] ameslarien jardunak? Erkiag BatB 179.
    v. tbn. Itz Azald 116.
    azpiadiera-2.6
    6. (L ap. Lh ; H); izandu ( VP ).
    Recibir, obtener. "Modu batekoak bi karta izandu ditut, he recibido dos cartas de un mismo tenor" VP 63v. "Avoir, posséder. Nondik dathorzkitzu beharrietako eder hoiek? Izanak ditut, d'où vous viennent ces beaux pendants d'oreille? Je les ai eu (en cadeau)" H. "(L), recevoir. Ez dut erosia, izana dut, je ne l'ai pas acheté, je l'ai eu" Lh.
    azpiadiera-2.7
    7. Tener por, considerar. v. eduki (I, 2).
    "Beti onetara izan da" erantzutea aintzakotzat eta naikotzat dute zenbaitek. Zait Plat 33. Ikasleek aintzakotzat zuten irakasleak irakatsia. Ib. 53.
    azpiadiera-2.8
    8. (Como aux. de vb. trans.). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. "Erosi bear izan, dirían en los dialectos occidentales, en sustitución de erosi bear ukan " A.
    Manua hautsi zuen. Ax 56 (V 37). Jaunak konserba dezala, eman diozola bizitze luze bat. Gç 54. Bekatua atherako dute errotik. SP Phil 31. Sinhesten dut zure baithan. Brtc 32. Merezi duen pagua ar beza. Cb Eg II 109. Hartuko zutela harri bana uraren erditik. Lg I 187. Sortu ninduzun ezerbere ezetik. Añ EL1 145. Pekatu mortal egingo dabe. Astar II 143. Irrisku [...] hortarik athera ninduen! Elzb PAd 46. Arrek joko balu, ilko luke. Iraola 107. Elizak barkatu dezazke pekatu [...] guziak. Inza Azalp 108. Ederki erantzun duzu. Ir YKBiz 266. Ebanjelioa predikatu du. Zerb IxtS 114. Esku bat hartu nion eta tinkatu. JEtchep 111. Ura zanga-zanga edan dau. Erkiag BatB 112.
    azpiadiera-2.8.1
    (Tras part.). Para el empleo de part. izan en autores septentrionales, v. supra (1).
    Mesprezatu izan zituen munduko banaloriak. Gç 196. Haren arte gaxtoetarik libratu izan bainauzu. He Gudu 139. Hori egin izan du apostoluen printzeak eta elizako artzainek ikhas zezatentzat. Lg II 267. Ene lehen bekatua / egin izan nuena. Monho 124. Nola [...] Zeruko bidea erakusteko eman izan digun gure Jaungoikoak bere Seme maite Jesu-Kristo gure Jauna. Gco II 79. Bere gainean hartu izan ditu gizon guzien bekhatuak. JesBih 450. Jubenalek asmatu izan zebala musika. Izt C 216. Ezerezetik atera izan badituz gauza guztiak. Ur MarIl 38. Tribu bateko agintean ipiñi izan zuen. Lard 215. Harek egin izan duen etxea da mundu hau guzia. Elsb Fram 173. Itsasoan bi seme galdu izan ditu. Arb Igand 156. Euren erruz galdu izan dabeela on azkenbagako bat. Itz Azald 41. Ollo aundi bat ostu izan det / Astigarrako bentatik. Tx B II 187. Seillua ipinteko dirurik ez dauka mutillak; eukantxua, tabakutan eralgi izan zebalako. Erkiag BatB 125. Anartean, hobendun ez zenak pairatu izan dik. Larz Senper 120. Bi aldiz jan izan det, / ura zan jakia! Uzt Sas 311.
    azpiadiera-2.8.2
    (Tras part., con valor habitual). Cf., acompañado de adv. de tiempo, askotan etxeden izan didazu. (Cb Eg II 88), ordenak beti agertu izan dio bere esker ona (Bv AsL 178); v. tbn. ejs. similares en Lard 381, A Ardi 111, Tx B I 206, Ldi IL 43, TAg Uzt 210, Iratz 32, Munita 7, etc. Tr. Sólo lo hallamos en textos meridionales.
    Eta pekatu benialakgatik bakarrik gero purgatorioan ez eze, mundu onetan ere kastigu arrigarriak egin izan ditu. Gco II 118. Guk gure legean aditu izan degu, Kristok beti iraungo duela. Lard 431. Ni juan izandu naizenetan beintzat an billatu izan det. Moc Damu 12. Gazteluzar-en jaio zala ere aditu izan diat. Lab EEguna 86. Zer ote da zahartzea! Ariñago ibilli izan dizkiat bide oetxek... Lek EunD 45. Neskak ikusi izan ditut baserri otran; baña ez dakit ezagutuko nitukenik. TAg Uzt 207. Askok esan izan didate neri, edo obeto esateko esan izan zidaten, bertso batzuek jarri bear nituzkeala. Uzt Sas 19. Beste horrenbeste egin izan baitute [...] idazle garai gehientsuek. MEIG II 131.
    sense-3
    III. (Sust.).
    azpiadiera-3.1
    1. (L, BN, S ap. Lh ; SP, Lar, Añ, Arch UFH , H) Ser; esencia, substancia. "Esencia, izana, izaira, izaitea, izatea" Lar. "Quinta esencia, pikaina, izan gorena, izan txauena" Ib. "Esencia, izatea, izana" Añ. "Khiristino izenarekin izana ere baduzu" Arch UFH. "Être, nature, réalité. Izana eta ez izena, la chose et non pas le mot" Lh.
    [S. Paul] Elizaren buru ordenatu izan dela, [...] izan guzien gaineko izen bat rezebitu ukhan duela. Lç Ins C, 6v. Aita, seme eta spirituarena / bat da Iongoikotasuna / bat orobat izana. EZ Eliç 126. Alper alperrik iminikozu / zeure fuerzea ta izana. "Tu fuerza y tu ser". Mic TAV 3.1.27, 134. Onek dute alegrantzaren izena eta izana eta gaixtoek izena eta ez izana. Ax 441 (V 288; v. tbn. en contexto similar junto con izen en Tt Onsa 99, Lar SAgust 5, LE Prog 120, Mg CO 42, Urruz Zer 103, Alz Burr 17, Ldi IL 37, Or Eus 252, Eguzk GizAuz 125, Erkiag Arran 189, Ardoy SFran 98 izana). Giristino izenarekin, izana duzuenak. Ax 7 (V 3; SP traduce: "avec le nom de chrétien, vous en avez l'esset"). Ezta hala, iduria du eta ez izana. Ib. 56 (V 37; v. tbn. en contexto similar Zait Plat 39). Eta Iainko izanareki / eretxeki / ledin gizatarsuna. O Po 55. Da grazia izan dibino bat. OA 39. --Emen badago Jaungoikoa? --Bai, Jauna, guri itzana ematen eta emanzigun itzanean gu konserbatzen. CatCeg 29. (28 izana) Ardoaren substanzia edo izana aren odol biurtzen dala. Cb Eg III 245. Ala da esana ta ala izana, erakasten digun bezela ipui eder onek. VMg 6. Izan zaitez Jaungoikoaren beldurrekoa ta gorde itzatzu beraren aginteak; au da alabaña gizonaren izan guztia. (Eccl 12, 13) "Hoc est enim omnis homo". AA III 348 (Ker gizona izatea orrexetan dago ta). Gaurko eguneko pillotari, izena bai ta izanik ez duten, itxura gabeko moldakaizak. Izt D 166. Esatia bat da eta / beste bat izana. EusJok 77. Esana ez da izana. Lab EEguna 71. Auxe badakigu; izana, ustearen aldean, ustel oi dala. Ldi IL 102. Emazte-haurra ez da niretzat / nahiz den nire izanaren zathi. Mde Po 73 (v. tbn. Pr 372). Aukeramenean bai-datza gizonaren izana. Txill Let 28. Ez du izenak egiten izana. (AN-larr). Inza NaEsZarr 401. Zuri zor dautzut naizena: izana eta izena. Xa Odol 83. Izenak ere aldatzen izanarekin batean. Larre ArtzainE 315. Izenak aldatzen dira baina izanak ez. MIH 272.
    v. tbn. Ag G 257. Anab Usauri 115. Gazt MusIx 166. Azurm HitzB 26. Ataño TxanKan 81.
    azpiadiera-3.2
    2. (L, BN, S; SP, Dv, H) Ref.: A; Lh.
     (Empleado gralmte. en pl.). Bien, posesión. "Bere izan guziarekin ere badu beharra, avec tout son bien il a nécessité" SP. "(Subst.), avoir. Zer da zure izana? quel est votre avoir?" Dv. "Ene izana gutia da, mon avoir est peu, petit" H. "La hacienda, posesión" A, que cita a Dv. "Bien, possession, avoir. Izan handiak bazituen, il avait de grands biens" Lh. v. izantza (3), izate (I, 3).
    Izenok andi, izanok txipi. "Los nombres grandes, las haciendas pequeñas". RG A, 60. Emaiten zuten [...] bere izanaren, ahalaren eta debozinoaren arauaz. Ax 229 (V 153). Ez dire deus kondatu behar haren iakiñ eta izan guziak. Ch III 31, 2 (Mst harek dütianak). Bere izanei iosiak ez diren aberatsei. Mih 79. Gaistoágo dá izán ta ez baliátzea izánas deustáko, oroát nola ezpálu. LE Prog 110. Hiltzerat doanak / zertako tu izanak? Monho 138. Utziko dituzu emengo izan edo ondasunak, ainbeste nekerekin bildu dituzunak. AA III 457 (v. tbn. 464). Henry bigarrenak / Nafarroa-Beheran zituen izanak. Hb Esk 78. Lurreko ondasun eta izanetan besterik ez bezelakoa, eta iñor baño aberatsagoa zan. Lard 255 (v. tbn. 501). Lilitxoekin janik bere izanak. Dv Lc 15, 30 (Lç, He, TB, Leon ont(h)asun, Ker ondasun). Eta haren izana zen zazpi mila ardi, hirur mila kamelu. Dv Iob 1, 3. Kargudun hori izen handi baten eta fortuna handi baten jabe da. Bainan ez haren izena, ez haren izana [...]. Laph 80. Ori baitzinun mundu onetan / izan guzien izaite. "Este era el cúmulo de bienes que poseías mientras viviste en este mundo". Or Eus 414. Izanak ez du gaitzik egiten; eza da beltza. (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1061. --Bai; baña naiko dirua duanak olakoxe gauzak egiten ditu [...]. --Izana danentzako da ona. TxGarm BordaB 125.
    v. tbn. Arr GB 15. AB AmaE 435. Auspoa 77-78, 261.
    azpiadiera-3.3
    3. "Izanak, parejas en el mus" Lar DVC 251.
    azpiadiera-3.4
    4. Existencia.
    Akabaturik gure izana, gure memoria ere ezdeustarako da. (255). LE-Ir. San Grabriel da, bere izanaz gure Jaungoikoaren indarra [...] aditzera ematen duen Zeruko Prinzipe andietatik bat. Gco I 456. Aspaldi dute ahantzi jendek haren izena / nork daki ere munduan orain haren izana. Iratz 156. [Alostorrearen] izanaren ipui zoragarria [...] mamitu det. Etxde AlosT 106. [Aita Goikoak] damotso gure izanari / bizi-bideko laguntza. BEnb NereA 128.
    azpiadiera-3.5
    5. "Significado, isana" Dgs-Lar 6.
    azpiadiera-3.6
    6. "Izan bat (BN-lab) à peine" Lh.
    azpiadiera-3.7
    7. "(L, BN, S), passé. Izana eta ethorkizuna, le passé et l'avenir" Lh.
    azpiadiera-3.8
    8. "Izana, la necesidad (V)" A Apend.
    azpisarrera-1
    ...BADA...BADA; ...BAZEN...BAZEN; ...BALITZ...BALITZ. "Bada... bada..., soit... soit" Ith 54.
    Iesus Krist haur bera da [...] gizon guziak iujeaturen dituena, eta batbederari ungia bada gaizkia bada, egin dukeenaren araura rendaturen draukana. Lç Adv *** 3v. Lehenago eguna luze bazén labur bazén, iguzkiaren ilkhitetik sartzerano partitzen zen hamabi orenetara, eta orenak luze-laburrean ziraden egunaren araura. Lç Decl ã 4v. Eguna Iuduek luze baliz labur baliz hamabi orenetara partitzen zuten. Lç Cal a, 2v.
    azpisarrera-2
    BALITEKE; BADAITEKE (...). Puede ser, podría ser, quizás, a lo mejor. "Posible es, badate, badateke, balizate, balizateke" Lar. "Puede ser, badate, badateke, balizate, balizateke, izan lei" Ib. "Dable es: (c) badateke, dateke, baliteke" Añ. "Balaike. Hipotetikoa, 'behar-bada'-ren parekoa" ZestErret. v. LITEKEENA (DA). Tr. Al Sur domina el potencial hipotético, que apenas es usado al Norte. Por otro lado, cuando es expresado el sujeto (v. infra ), entre los meridionales hay generalmente una oración con sust. vbal., mientras que en los septentrionales aparece sobre todo la forma verbal con el suf. -(e)n.
    --Uste det nonbait ikusi zaitutala zu. --Ni? Baliteke. Iraola 53. Baliteke --erantzun zion irrikor illobak. Etxde JJ 12. Badirela zenbait desordenu izadian? Baliteke. Vill Jaink 48. Hiri nausia? Bazitaken. Baina suak erdi suntsitua. "Peut-être". Ardoy SFran 234 (147 baditake). Badaiteke; are gehiago, horrela da. MIH 228.
    v. tbn. Baliteke: Alz Burr 25. Otx 183. Lab EEguna 84. ABar Goi 32. Txill Let 55. Erkiag Arran 194. Berron Kijote 224. Baleitekek: Ag G 111. Eguzk GizAuz 54. Baditeke: Hb Egia 131. Laph 125. Jnn SBi 45. JE Bur 10. Barb Sup 82 (184 baditake). FIr 167. NEtx Antz 32. Zait Plat 54. Badaiteke: Ip Dial 91. Baditake: Etcham 105. Zerb Azk 55. Larz Iru 28. Bazitekek: Mde Pr 102.
    azpisarrerakoSense-2.1
    (Con una oración con sust. vbal.).
    Baliteke irixtia / premiya orretara. Bil 154. Asko, geienak bear bada, guraso zintzoen semeak izatea baliteke. Ag G 217. Baditeke zorrotzegi ta gogorregi izan izatea. Or SCruz 10. Orain ere ba-zitekean alako zokondoen batean egotea. TAg Uzt 113. Txorien gertaera au egi-egia dala diñue, ta baliteke olan izatea. SM Zirik 83. Baliteke bertze lekun batetik etorri berria izatea. Izeta DirG 46. Baliteke ni deskuidatuta egotea. Uzt Sas 20. Erran zuen, kazetan agertu baziren, bazitaikela kazeta haren nonbait hatzeman ahal izaitea. Xa Odol 88. Baliteke hala izatea, ez dugu ukatzen. MEIG VIII 91.
    v. tbn. Baliteke: Iraola 92. Urruz Zer 40. Lab EEguna 113. Alz Ram 119. Aitzol in Ldi UO 8. Ir YKBiz 294. Munita 40. Etxde JJ 71. Mde Pr 342. Bilbao IpuiB 93. Alzola Atalak 114. Badaiteke: FIr 187. Mde Pr 218. MIH 80. Baditaike: Xa Odol 16. Baditeke: Ldi IL 87.
    azpiadiera-1.1
    (Con -(e)n).
    Baditeke lorifikatzen ere diren agerian bere konduita laidostagarriaz. Jaur 108. Baditeke lehen bi gizonak egitean xukatu zitzaizkon adimenduzko gaiak. Hb Egia 12. Ukhan balu bederen gizon sendo baten itxura, baditeke athea idekiko zioten. Laph 58. Egon ninduan nere buruarekin, arbola hori bazitakela aldeko etxekoa zen. Elzb PAd 39. Baditake gaur ni baino hobeki helduko zaren, hola eginik. Barb Sup 53. Baditeke orai lurrak aberatsagoak diren. Zub 83. Alhagia murritz iduritu baitzaiku [...], baditake hobendun ere den Nabar-Goitiko iguzki samina. JE Ber 16. Baditaike ene lagun guziak ez diren ene aburu bereko. Xa Odol 64.
    v. tbn. Badaiteke: Gy 24. Elzb PAd 11. Baditake: Dv Lab 197. Elsb Fram 68. HU Aurp 207. Zerb Azk 22. Larz Iru 72. Ardoy SFran 12. Mattin 98.
    azpiadiera-1.2
    (Con -(e)la).
    Baditeke bada ezarri ziotela izen au Estremadurakoaren oroimenerako. Zab Gabon 91. Baditeke munduak irri eginen darotala, erran zion Sainduak, bainan eztut axolarik. Jnn SBi 171. Badaiteke orduan nerekin batio ari ere piztu zitzaiola biotzean, euskeraren alderako maitetasuna. FIr 177.
    azpisarrerakoSense-2.2
    Baditake hori; bainan [...]. HU Aurp 180. Bermeoko konbentuan sortua? Bazitekean ori ere. Lek SClar 120. Baditeke ori ere, Niko. NEtx LBB 86.
    azpisarrera-3
    BIZ HALA. Así sea. v. halabiz.
    Hunen ondoan eramanen nauzula zeure ikhusteaz errezibitzen diren atseginen eta plazeren gozatzera. Biz hala. Mat 257. Idukazu zure eskupean, ta biziko da, amen, biz ala. Lar Fueros 8. Sugeak derra: biz hala. / Egiten da erran bezala. Gy 261.
    v. tbn. Harb 4. SP Phil 548. Ub 167. Dh 87.
    azpisarrera-4
    BIZ ARREN. "Biz-arren <bis->, bai beraz" Alth in Lander RIEV 1911, 598.
    azpisarrera-5
    DELA (V-arr-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd 240 y 241); ZELA. Hace (hacía), ha transcurrido (el tiempo que se expresa). (Son frecs. los ejs. con orain). "Orain dela hogei urte etorri zen" Gte Erd 240. "Aspaldi ez dela (G-azp-nav, AN-gip, B); [...] Atxine eztala (V-arr); [...] Orain dela gutxi (G-azp, AN-gip); [...] oraindik denbora asko eztala (G-azp)" Ib. 241. v. DUELA. Tr. Propio de la tradición occidental; lo emplean tbn. algunos autores navarros.
    Irureun urte zala faltatu zanetik konbentu atatik. JJMg BasEsc 82. Orain dala ogei urte. Sor Bar 72 (v. tbn. con orain en Alz STFer 136, Ag G 191, Tx B II 81, Munita 39, Ugalde Iltz 59, MAtx Gazt 22, Anab Aprika 23, Gazt MusIx 6, Etxba Ibilt 483, Uzt Sas 21 dala, ABar Goi 19, Mde Pr 85, Etxde JJ 129 dela). Denbora gutxi dala [...]. Sor Bar 90. Oraindik egun asko eztala. Iraola 39. Orain denbora gutxi dala. Ag G 7. Orain dala gutxi. Or SCruz 77. Orain 8 urte dala. JMB ELG 99 (v. tbn. Txill Let 27, Erkiag Arran 18). Gaur dela ez dakit zenbat urte. Txill Let 68. Aspaldi zala, bere amak [...]. Erkiag Arran 178. Denpora asko eztala [...]. SM Zirik 67. Geroago oraindik denbora asko ez dala. Alzola Atalak 107.
    v. tbn. Bilbao IpuiB 6. Osk Kurl 129. Berron Kijote 31.
    azpisarrerakoSense-5.1
    (direla). "Direla hamabost urte ikusi nuen (BN-ciz)" Gte Erd 240.
    Orain pare bat urte dirala [...]. AB AmaE 253 (v. tbn. con orain Alzola Atalak 73). Orain dirala zortzi urte asi genuen. Ir YKBiz V (v. tbn. con orain MAtx Gazt 16, Osk Kurl 9). Gaur direla hirur urte. Mde Pr 96. I-k telefonatu dit bulegora, direla lauzpabost egun. Ib. 60.
    azpisarrerakoSense-5.2
    (delarik, direlarik).
    Orain dalarik irurogei urte. Izt C 181. Orain irurogeita amar urte diralarik, argiratu zuen [...]. Lard III.
    azpisarrera-6
    DELA... DELA... v. dela.
    azpisarrera-7
    DELA ETA; DELA ETA EZ DELA. v. eta (4) .
    azpisarrera-8
    DELA KAUSA. v. kausa.
    azpisarrera-9
    DELAKO. v. delako.
    azpisarrera-10
    DELAKOTZ. Por causa de.
    Ikusi dugu ondoan, bekatuan erortzen eta bekatua delakotz, gorphutzeko eta arimako flakeza guzietarat sumetitua. Lap 152 (V 68).
    azpisarrera-11
    DELA MEDIO. v. medio.
    azpisarrera-12
    DEN.
    azpisarrerakoSense-12.1
    a) (Como refuerzo de superlativo). "(Por) poco que, dan gitxienez, den gitxienez <guied->" Lar. "Den urhatsik ttipiena, la démarche la plus petite que ce soit (EZ Man)" H. "Den est le conjonctif de la 3.e personne du présent, qui soit: il sert à renforcer tout superlatif, mais il est plus constant dans les expressions que nous venons de citer. Ex.: den mendrena higi baladi [...]; den gutieneko urrikirik ez du [...]; haurrik den ttipienak bere arima badu salbatzeko, den jakintsun handienak bezala" Lf Gram 330. v. DENEN, DENIK, DENIK ETA, DEN GUTXIENA (s.v. gutxi). Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
    Iainkoaren spirituaz rejeneratu eztén gizonak, den punkturik xipiena ezin egiten has-ere dezake. Lç Ins E 1r. Guztian bezain oso dela / den txipienen zatian. Aldaz 73s. Zeren denbora aphur hura, den aphurrena ere, ongi enplegatzen duela. Ax 156 (V 104). Zen ederrena egin zen itsusienik. Ib. 139 (V 92). Ahoño, mihi ozena, hortzik den aratzena. O Po 27. Den emaitzarik mendreena estima zazu handi. SP Imit II 10, 5. Den gauzarik xumeenak ere altaratzen zaitu. Ch III 4, 3. Ezin esan diteke den gezurrik txikiena ere. Mb IArg I 265. Gauzarik dan errazena Zu gabe ezin badet. Cb Eg II 87. Egin zituzten murru eta antapara den borthitzenak. Lg I 189. Dan bekaturik txikienarako gairik batere gabe. Ub 130. Dan ez jakiñenak ere erraz txit egin ditzakeanak. AA III 306. Den andijeenak. JJMg BasEsc 51. Dan lotsagalduko, azartu edo atrebidubena bada bere. Astar II 142. Ez alperrik yoaten itxi ezta dan apurrik txikienari bere. Añ EL2 56. Kristaurikan dan gaiztoenak, / biotzik dan gogorrenak. Echag 218. Ez emon naibagerik dan txikijenik etxekuai. Ur MarIl 5. [Gizon bat] bi kolore yadan egiña bilhoa / baiña den berdena oraindik gogoa. Gy 19. Ongi edo kalterik / den gehiena / egin duena. Zby RIEV 1909, 106. Duda guziak, den ttipienak ere, kentzeko. Lap 9 (V 7). [Aurkitu izan dute] den hoberenean ere, duda trixte bat. Ib. 23 (V 14). Den etsaienari behatuko zion bi begietara erdi-erdi. HU Aurp 90. Itsas alde hartako berri den hobekiena dakien gizona. Prop 1898, 31. Den itsuenak ikus dezake. JE Bur 49. Nor izan zan Enpedokel? Izan dan gizonik bitxiena, nonbait, bitxirik izan bada. Zait Plat 75. Izketan izaten dan / kristaurik gozona. Uzt Sas 262. Den nabarmenkeria apurrenik gabea. MEIG I 143.
    v. tbn. EZ Noel 152. Tt Onsa 66. Gç 141. ES 83. He Gudu 167. Brtc 111. Dh 184. Gco II 13. MarIl XVI. Elzb PAd 36. Barb Sup 131. Ir YKBiz 120. Mde HaurB 98. Ardoy SFran 110. Mattin 63. Xa Odol 29.
    azpiadiera-1.1
    Berehala hautsi zituen bere lokharriak, den errexkiena. Lg I 233. Ikhusi izan dut [...] manyura, den hobekiena, yotzen. Ib. 275. Nola biek elkhar haurdanik baitzuten / den ongiena ezagutzen. Gy 310.
    azpiadiera-1.2
    (Precedido de inesivo).
    Orienten zen gizonik miserablena. Tt Onsa 51. Ona non dezun gaia, munduan dan kontuzena izatez ta egokiz erabilli bear dana. Lar Carta a Gandara 277. Etxean dan erroparik zatarrena. Cb Eg II 101. Munduan izan dan gaurik illunen ta desditxaduen artan. Cb Eg III 307. Munduan zan gizonik gaiztoena bezala lotu zuen. AA I 420. Munduban dan pekataririk andijena izan arren. fB Ic III 298. Eguño munduan izan dan semerik onena. Añ EL2 226. Erregeetan dan oberena. Echag 90. Abere guztietan dan eskurakoiena, zaintzen errazena. Izt C 220. Orra nola arkitu zan ganbusietan zan ederrena eta garestiena. Izt Dial 21 (Ur tinterik ederrena). Jentetan den ederrena ümen düzü agota. ChantP 174. Ni naiz Trakulu, inguru auetan dan gizonik sonatuena. Urruz Urz 15. Ah! zer makhila dudana / Mizpira finik-finena / Hesian zen xuxenena! Arb Igand 44. Arranondon izan dan ezkontzarik onena. Ag Kr 178. Lanetan den gozoena, ogi biltzea. JE Bur 162. Errian dan bearrena il da. Muj PAm 65. Gipuzkoan zan gizonik aundiena zala. Or SCruz 139 (v. tbn. Eus 192). Euskaldunen edesti-aurrean dan garairik izendatuenetako bat. JMB ELG 23. Etxe barruan bere umeen erdian lana galanki egiten dik arek. Lurrean dan lanik aspergarriena. Ataño TxanKan 147.
    v. tbn. Mat 262. Gç 191. Ax 160 (V 107). SP Phil 265. Mb IArg I 196. CatLan 12. Monho 66. LE Prog 106. MarIl 27. CatLuz 14. Jaur 394. PE 43. Bv AsL 82. Elsb Fram 156. HU Zez 50. Balad 53. Iraola 135. Inza Azalp 143. Etcham 92. Lab EEguna 96. Ugalde Iltz 18. Vill Jaink 7. Berron Kijote 137.
    azpiadiera-1.3
    (Precedido de adv. de tiempo).
    Arteraño izan zan gazterik ederrena [...] bear bada, zan. Lard 24. Egundeino izan den haurrik ederrena. Jaur 358. Egungo egunean den etxe txarrenean bilatzen dugun girgileria. Ardoy SFran 33. AzPr 112. HU Zez 24.
    azpiadiera-1.4
    (Precedido de inon).
    Zer neurrirekin jakin al dezakegu? Iñon dan ederrenarekin. Lar SAgust 13. Iñon diran Santurik andienak. Ib. 3. Kisua ere ateratzen da mendi oetan, iñon ere dan oberena. Izt C 56. Eskal-herrian egiten dela nihon den laborantzarik argituena. Dv Lab 263. Hango jendea nihon den pobrena dela. Laph 201. Bera da bitarteko, iñun dan onena. Xe 160. Kontrabandixta, bai; baiñan iñon dan gizonik zuzen, zorrotz, zintzoena zan. Alz Ram 28. Iñon dan aurreskugintzarik azkarrena izan zan uraxe. Erkiag Arran 42.
    v. tbn. AzpPr 112. HU Zez 24.
    azpisarrerakoSense-12.2
    b) (Con adjetivo). "Den ttipiak izitzen zaitu, tout petit qu'il est, il vous fait peur" Dv (s.v. dena).
    Argi guti da gure baitan eta den aphurra ere laster galtzen dugu. SP Imit II 5, 1. Ez dakit nik, Xixili dan azkarrarekin, nola xalta-periko orretzaz zaletu dan. Alz Txib 85. Aren amabitxia dan mingain-zorrotza, / nabartxo, garbituko zun iñolaz itza. Or Eus 285. Den jakintsunak ezin tu jakin / orduz iragan berriak. Ox 160. Demoniñoa dan maltzurregaz, berien bat egingo deusku. Bilbao IpuiB 233.
    azpisarrerakoSense-12.3
    c) (Con fechas). Cf. infra DENEAN.
    Marabilla bat argitu xaku / amabi egun danean. ' Al doceavo día'. Acto 510s. Üztarilaren hamasei denetik landanko lehen igantia. Mercy 9. Gorotzilaren hamirur denian, mila zazpi egün eta hirur hogei eta hamabi den urthian. Ib. 43.
    azpiadiera-3.1
    (Ref. a la edad).
    Hogei eta lau denin ama hil zeritan / [...]. Hogei eta bost denin, banian bihotz min. ' Lorsque j'avais vingt quatre ans'. Etch 180 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.).
    azpisarrerakoSense-12.4
    d) (En exclamaciones).
    Munduba dan ederra! Altuna 75. Lurra zan ederra! "Cuán hermosa era la tierra". Laux BBa 3. Bere mosuba otza, baña dan gozua! Laux AB 122. Ixadia dan eder / uda-egun argiz! Enb 70. Soroetatik jeikitzen zan lurrunaren usaia zan gozua! TAg Uzt 133. Izen ona dan eder. Erkiag Arran 181 (tít.).
    azpisarrera-13
    DEN... DEN... v. den.
    azpisarrera-14
    DENA. "Dana da, il est ce qu'il est (ne peut être autre)" H (s.v. dan). "Dana, realidad, el ser de una cosa, la verdad de un caso o de una situación. Au ta ori ta bestea esango dute baña, dána au da: alegia..." Gketx Loiola. Cf. 1 dena.
    azpisarrera-15
    DENA DELA; DENA DEN. v. dena dela, dena den.
    azpisarrera-16
    DENA ERE. v. dena ere.
    azpisarrera-17
    DENA ETA EZ DENA. Todo; todo y más. v. DIRENAK ETA EZ DIRENAK; cf. 1 dena.
    Batetik bestera ibiltzea, dana ta ez dana arduragabe gastatzea. AA III 625. Norbaitek dei egiten dauskunean, dana ta eztana bertan beera utzita. Erkiag Arran 172.
    azpisarrera-18
    DENARI DENAGINO. A cada cual lo suyo (?).
    Ez eiskuzuz egin ez urredunik ez zikirijozkorik, miesa ontxu bategaz egiñak ixan ezkero guretzat naikua dalako. "Dana dan lez" eta "danari danagiño", jauna. Otx 123.
    azpisarrera-19
    DENAZ DEN. v. dena den.
    azpisarrera-20
    DEN BESTEAN. "Danbestean (V-ger-arr-m), caer cuan largo es uno, de bruces, litm.: caer hasta lo que es" A. Cf. BESTEAN.
    azpisarrera-21
    DEN DELAKO. "Den delakoa, que ce soit de la nature que ce soit (Gy)" H. v. DENA DELAKO, s.v. dena dela.
    azpisarrera-22
    DEN-DENEAN. Tal como es, íntegramente.
    Urkixo jaunak, lehen argitaraldia, den denean, bere aldizkarian [...] eman zigun. MIH 163. Nork gure gisara moldatua eta aldatua, horrela "politago" delako, ez den denean. Ib. 83. Hura den-denean konprenitzeko. MEIG VIII 63.
    azpisarrerakoSense-22.1
    Bertsoak [...] diren direnean daude, ezertxo ere aldatu gabe. MEIG II 144.
    azpisarrera-23
    DENEAN. Hacer, haber transcurrido el tiempo que se expresa. v. DELA, DUELA.
    Orain bederatzi milla urte danean Jaungoikoaz osterontzean etzan ezer ere. AA III 336. Txit anziña ez danean. Ib. 475. Zer giñan atzenean orain eun urte danean? Ezer ez oraindik. Ib. 346. Orain emeretzi urte danean. Añ EL2 5.
    azpisarrera-24
    DENEAN DENTXOA. v. dentxo.
    azpisarrera-25
    DENEN (Como refuerzo de superlativo). v. DEN.
    Konfesore danen jakitun onena. Añ EL1 76. Euren artean danen onik onena autu bear dozue. Añ LoraS 38.
    azpisarrera-26
    DENGINO. v. 1 gino.
    azpisarrera-27
    DENIK.
    azpisarrerakoSense-27.1
    a) (Como refuerzo de superlativo). v. DEN.
    Orra emen, Jauna, danik bekatari andiena. Añ EL1 151. Erraz ifinten gara, gogoz baño ezpada, danik txikienen oñetan. Añ LoraS 58. Danik guzurrik txikarrena bere pekatu dala. fB Ic II 179. Bada, bai, Jaungoiko bat, / danik justuena, / zerua eta lurra / egin dituena. It Fab 160. Zala ain andia, non izan zitekean zanik andiena. Ib. 177. Pentsamentu neretzat danik tristiena. Bil 157. Jainkoak danik aberatsena guziz beartsu eta beartsuena txit aberats beñgoan egin litzake. Arr GB 136. Zetozen guziai, zanik beartsuenak izan arren [...]. Ib. 134. Pekatu guztien aitortze danik damuenetakoa. ' Una dolorosísima confesión general'. Aran SIgn 19. Egiaz au da konseju bat denik santuanari eman litzaiokiana. Bv AsL 146. Barriro egingo gaituz gu, gei len dagozanakaz, oneek danik zabalduen aurkitu arren bere. Itz Azald 38 (se refiere a la Resurrección de la Carne). Eta aurpegia agertu bear dite, denik ondarrenean egon ta ere. Or Mi 63. Danik aberats eta altsubena ixan arren bere. Otx 151. Ta Aren dirdaiak, denik / beltzena aizatuko. Or BM 64. Gizonik zirtzillenen zurikeri ta limurkeri gozoak entzutean, ezin uka edozein emakumek, danik ederrenak ere, barruan senti oi dauan zauskada. Erkiag Arran 100. Iñungo aolkari denik zuurrenak ez zaitzala bildu Boreak. Ibiñ Virgil 88.
    v. tbn. Ur MarIl 75. Sor Bar 55. Ol EEs 1919, 26. EA OlBe 40.
    azpiadiera-1.1
    An da Buztin, dantzari zenik ederrena. Or Eus 374.
    azpiadiera-1.2
    (Precedido de inesivo).
    Inguruetan danik itz leun da garbieneko abadea. Ag Kr 47. Ludijan danik eresi-soñu / ederrena sortzen dabe. Enb 38. Txarrena artzen bok, munduan danik astorik andiyena izango az. Kk Ab II 61. Txantxikoren ontzia ta Getarin zanik zarpailenetakoa ta baldarrenetakoa. TAg Uzt 135. Munduko hizkuntzetan danik bikaiñenetakoa. Onaind (in Gazt MusIx 151). Mundu onetan danik sororik onena. Uzt Sas 309.
    azpiadiera-1.3
    (Con vb. principal).
    Munduko surren surrik surrena! ikusi danik sur andiena! Azc PB 261 (in Ur PoBasc 291 lengo ta oraingo / sur andijena). Eun urte ontan Euskalerriyan / agertu danik onena. EusJok II 160. An gertatu danik aitagarriena, eranegun Agerreren agotik entzun nuana den. TAg Uzt 273. Erri onetan saltzen danik onena! Erkiag BatB 31.
    azpisarrerakoSense-27.2
    b) (Precediendo a un adj. en grado positivo).
    Iauna, aundia zera; ni / utsa bezain txiki; / biok batean gera / inon denik aundi. "Lo mayor que puede haber". Or BM 70.
    azpisarrera-28
    DENIK ERE. v. dena ere.
    azpisarrera-29
    DENIK ETA (Como refuerzo de superlativo). v. DEN.
    Etzuten uste izan zitekianik beren artian iñortxore, denik eta gauzarik ariñenian gogoz ta naiaz utsegiteko biotza zuanik. Bv AsL 164 (v. tbn. 196). Egurrari, danik eta estuen pillatuta ere, tarteak gelditzen zaizkio. Munita 151. Danik eta berorik aundienarekin ere antxen ibiltzen dituzu. Anab Aprika 37.
    azpisarrerakoSense-29.1
    (Con verbo).
    Munduko literatur kondairan ezagutzen danik eta olerki lirikurik ederrenetarikoa. Gazt MusIx 149.
    azpisarrera-30
    DENTXO. v. dentxo.
    azpisarrera-31
    DEN ZER DEN (PMuj); DEN ZER ERE DEN (H, s.v. den). Cualquier cosa, sea lo que sea. "Que ce soit, quoique ce soit" H. "Cualquiera, quienquiera" PMuj.
    Izpiritu gaxto hark [...] den zer den egiten du haren ardiestetik gure debekatzeko. Birjin 70. Handizki gutiziatzen duela gure ona ta denzer <-n> den egiterat dagola bere aldetik gu dohatsu egiteko. Dh 268. Haren <-an> zorionaz gozatzeagatik, den zer den egiteko liteke. Ib. 178 (v. tbn. 55 y 182).
    azpisarrera-32
    DIRENAK ETA EZ DIRENAK.
    azpisarrerakoSense-32.1
    a) Todo; todo y más (usado a menudo con valor ponderativo). "Izugarriak, sekulakoak [...]. Txikitan dianak ta eztianak ite giñuzen" ZestErret.v. DENA ETA EZ DENA.
    Nork zer dioen, nor nola mintzo den, direnak eta eztirenak garraiatzen derautza. Ax 358 (V 237). Deitzen ditu bere izenez direnak eta ez direnak. Deus ez du ahantzi iraganetarik. Hb Egia 13. Diranak eta ez diranak aterarik. Sor Bar 110. Aita, bere bizi guztian, ziranak eta etziranak eralgitzen ibilli da. Ag G 278. Kontau zetsazen uezabari ziranak eta ez-ziranak. SM Zirik 13. Diranak eta ez diranak, ementxe zabaltzen dituzte, nesken izen ona galduaz. MAtx Gazt 72. Beldurtieri hala direnak eta ez direnak aithorarazten. Larz Senper 24.
    v. tbn. JAIraz Bizia 110.
    azpiadiera-1.1
    Perugaitik iñun direanak eta ez direanak esaten ebazala! Bilbao IpuiB 44.
    azpisarrerakoSense-32.2
    b) Todos.
    Diranak eta ez diranak su-emalletzat artzen baditugu [...]. Uste ona izan bear dugu, ta ez beti gaizki pentsa. Lab SuEm 177.
    azpisarrera-33
    DUELA (BN-ciz-arb, S ap. Gte Erd 240); ZUELA. Hace (hacía), ha transcurrido (el tiempo que se expresa). "Duela bi urte heben izan zan (BN-ciz-arb), duela mende bat (BN-ciz). [...] Orain diala bi hilabethe zenthü da (S)" Gte Erd 240. (Son frecs. los ejs. con orain). v. DELA. Tr. Propio de la tradición septentrional, se encuentra desde Axular (que lo emplea en tiempo pretérito); lo usan tbn. algunos autores alto-navarros y Villasante.
    Bertze lanik / baduta nik / diela hanbat denbora / zure [...] onhestez kanpora? O Po 4. Orai duela zazpi ehun urthe. ES 160 (v. tbn. con orai en Brtc 77, HU Zez 27, Barb Sup 29, Ox 160, FIr 183 y Zub 75). Ya denbora duela bertute pean edo bizio pean [...] bizi ondoan [...]. He Gudu 78. Orra zure estatua nolakoa zen duela zenbait egun. Brtc 77. Emaztiareki eztudala uken / parterik, aspaldi diala. AstLas 31. Erran baitzautan, duela denbora [...]. Dh 77 (v. tbn. 105). Hamabortz ehun urthe doiean duela [...]. Hb Esk 9 (v. tbn. Egia 28). Bortz edo sei egun duela bakharrik, iragan nintzen hemendik. Gy 209 (v. tbn. 308). Diala orai ehün bat urthe. Ip Hil 5 (v. tbn. Egiat 218 diala orain). Duela aspaldi aspaldi, ba omen zen [...]. Barb Leg 26. Duela berrogoi urte gauza bera gertatu zen Japonian. HU Zez 14. Orain duela ehun urte. Mde Pr 238 (v. tbn. 203). Denpora gutxi duela [...]. Vill Jaink 8. Aspaldi ez duela, honako galdera hau egin zidaten. MEIG VIII 106. Duela gutxi bilera bat izan zen. MEIG VII 130.
    v. tbn. Lg I 264. Dv LEd V. Zby RIEV 1908, 773. Arb Igand 7. CatJauf IV. Ox 193. JE Ber 9. Mde Pr 52. Zerb Azk 113. JEtchep 61. Mattin 98. Lf in Casve SGrazi 15. Larz Iru 112. Ardoy SFran 32. Xa Odol 11. Diala: UNLilia 2. Const 13.
    azpisarrerakoSense-33.1
    (En tiempo pretérito).
    Hogoi urthe zuela egin zutenaz orhoiturik. Ax 439 (V 286).
    azpisarrerakoSense-33.2
    (duelarik).
    Hainitz duelarik Iainkoaren bidean zaudela. SP Imit I 25, 6 (Ch hanbat denbora duelarik). Bitartean Axularrek, duelarik hirur hogoi eta hamabi urthe Jainkoak deithu zuela mundu huntarik, ezin erran diteke [...]. ES 148.
    azpisarrerakoSense-33.3
    (dituela).
    Dituela berrogoi ta hamar mende bezala diraute. JE Bur 176. Dituela bi urte [...]. Ib. 144 (v. tbn. 33 y ss.).
    azpisarrera-34
    EZ DA IZANGO (Exclam.). ¡No será verdad! "Ezta izango! Harridura erakusteko erabili ohi da [...]. --Bartzelonak bost da huts galdu du. --Ezta izango!" ZestErret.
    Ezenduela ezagutu Trikilli? Ezta izango! Bilbao IpuiB 164. --Neuk emon neuskizu, nai izan ezkero, erremedioa. --Ezta izango!!! Ib. 116.
    azpisarrera-35
    EZ DEN GAUZA.
    Cosa falsa o ficticia. "Ez dan gauza esan, forjar" VP 28r.
    --Ez dezu aitortu nai? Bada zure ezurrak presondegian geldituko dira [...]. --Nola liteke, On Antonio, ez dan gauza aitortzia? Ill Testim 22.
    azpisarrera-36
    EZIN IZANDAKO. "Adj., absurdo, imposible. Oiñ papeletan dabizen Martetarren ipoñak, eziñizandakuak" Etxba Eib. v. IZAN EZINDAKO.
    azpisarrera-37
    EZIN IZANEZKO.
    azpisarrerakoSense-37.1
    a) "Qui ne peut être" Dv.
    Hain probetu [zen] non azkenean [...] ezin izanezko probetasunera ethorri baitzen. Ax 233 (V 156).
    azpisarrerakoSense-37.2
    b) "Qu'on ne peut avoir" Dv.
    azpisarrera-38
    EZ-IZAN-ETA-BAI-USTE. Jactancioso. Cf. Inza NaEsZarr 404: Ez izan da bai uste, sasipeko masuste (AN-larr).
    Ez bezate ikus ere ez-izan-eta-bai-uste edo andere-nahi erdi-roxalitu hetarik. Gazte 1957 (6) (ap. DRA ).
    azpisarrera-39
    GERAN. v. geran.
    azpisarrera-40
    IZAN AHAL.
    azpisarrerakoSense-40.1
    a) "Todo lo posible, todas las cosas posibles, izanal guzia" Lar (Añ izan al, egin al guztia). "No es posible que, ezin dateke, ezta izanala" Ib. "Posible, cosa posible, factible, (c.): [...] izan ala, al litekena" Añ.
    Ai Jauna! eta zenbat dihoakidan niri! Guzia eta izan ahal guzia. Dv LEd 57 (Cb Eg II 24 izanal).
    azpiadiera-1.1
    "Autant qu'il peut y en avoir. Han bazen izanahala gizon, il y avait là autant qu'il se pouvait d'hommes" H. "Izanahal onthasun guziak, toutes les richesses qu'il pouvait avoir" Ib.
    azpiadiera-1.2
    Mutill oso ederra eta izan ala ona. Urruz Zer 55. Gelari mutxurdin paregabe horietarik zen: izan ahala xuxena bere lanetan. Larre ArtzainE 219.
    azpisarrerakoSense-40.2
    b) "Posibilidad, medios, caudal, izanalak, anzia" Lar. "Au plur. Egiteko hartan ezarri zituen bere izanahalak, il mit en cette affaire toutes ses ressources, tout ce qu'il pouvait avoir" H.
    azpisarrera-41
    IZAN AHALEZ. "Si fuera posible, albaliz. [...] izanalez" Lar.
    azpisarrera-42
    IZAN DA ETA IZANGO. "A pesar de los pesares (V; Alt)" Zait Sof II 154.
    azpisarrera-43
    IZAN DAITEKE (izan daite Ht VocGr 402), IZAN LITEKE... Puede ser, podría ser, quizás. "Puede ser, badate, badateke, [...] izan lei" Lar. v. BALITEKE.
    --Eta mundu onetan gertatzen diran ezbear geienak arreta faltatik datoz. --Izan diteke. It Dial 91 (Ur izan leiteke, Dv hori baditake, Ip badaiteke). Guzurra da? Izan laiteke. Ag AL 98 (G 41 izan leike). --Testigu onek dio ikusi ziñuzela zu [...]. --Izan diteke. Urruz Zer 62 (Urz 34 izan liteke). Jenden errana [...] da [...]. Izan ditake. "C'est possible". Ardoy SFran 84. Ez dakit, izan liteke. (In MEIG IX 81).
    v. tbn. Izan leike: A BeinB 64. Sor Bar 80. Izan leiteke: Echta Jos 282. Izan leitekek: Kk Ab II 177. Ixan leiteke: Kk Ab I 35.
    azpisarrerakoSense-43.1
    -Eta alperkeriz ez du [...] egiten? --Izan liteke ori ere. Sor Bar 17.
    azpisarrerakoSense-43.2
    --Bere burua hil ote zuen? --Izan ditekeena da hori. Mde Pr 177.
    azpisarrera-44
    IZANDAKO; IZANIKO.
    azpisarrerakoSense-44.1
    a) Ex; (el, lo) que fue.
    Hermita zaar, denporeen baten parrokija izanikora. JJMg BasEsc 279. Anas lenago Apaiz-nagusi izandakoari eramateko. Lard 445. Astorgako eta Malagako Obispo izandako Don Juan Nepomuceno Cascallana jaunak. Arr May 6. Bultzaka ebiltzan danak soldau izanikuagana eltzeko. Kk Ab II 35. Farisauengana eraman zuten itsu izandakoa. Ir YKBiz 330. Agurrik ez zion egin senargai izandakoari. Mde HaurB 61. Leenago basurde leku izaniko Otaio mendia. Erkiag Arran 11. Monasterioko Abadesa izandako D. Urraka. Lek SClar 138. [San Iñazioren] amaren etxea izandako torrearen aurrean. Etxabu Kontu 29. Dei egin zioten itsu izaniko gizonari. IBe Io 9, 24. Nere nagusi izandako ura. BAyerbe 46.
    v. tbn. Izandako: FEtxeb 88. BBarand 138. Insausti 129.
    azpisarrerakoSense-44.2
    b) "Izandako (G), syn. de izanezkoa" H. v. IZANEZKO (b).
    azpisarrera-45
    IZANENEAN (G-azp ap. Gketx Loiola; izarenean A Apend). "Baserria izarenean, para ser como es aldea. Beste bat izarenean, en caso de ser otro" A Apend. "De ser, en caso de que sea o suceda, en todo caso. Izanenean, goizean etorriko da, arratsaldean ez beñepein" Gketx Loiola.
    Izanenian izango lizateke guztiz txikin eta beniala. msOñ 223v. Urraren orijua ez da ain ona argitako ez izanenian. Ur Dial 106 (It argitarako ez bada). Ez andre, ez. Ez nazu goizollanda-azeria. Izanenean, azari zarra. Lab EEguna 72. Orrela ez izanenean, gerora ere motel [...] izango degu asterokoa. Ldi IL 75. Iñor izanenean, arrantzaleak izango ziran [...] epailaririk ikasienak. TAg Uzt 224.
    azpisarrera-46
    IZAN ERE.
    azpisarrerakoSense-46.1
    (AN-gip; izan bere V; Añ (V); izan be V). Ref.: A (izan); A Apend, Etxba Eib y Elexp Berg (izan be); Gte Erd 105. En efecto, verdaderamente; realmente. "En efecto [...]. Como partícula para unir oraciones: (V) [...] izan bere, izateko bere" Añ. "Izan bere! (Vc) ¡ciertamente, no lo hubiera creido! Litm.: ser también" A. "Ederra da gero, realmente es hermoso (V). Izan be! o izan bere! Realmente!" A EY III 330. "Equivalente a 'pues si que...'. Izan be erraldoi galanta ago i. Aberatsa zu izan be, dirua jaurtzen ibiltzeko. Ez dogu zeregiñik izan be, zuk barrixak ekarri deisguzuzen" Etxba Eib. "Tiene sentido consecutivo. Oso gaixki jokatu dau. Izan be bezperan juergan ibillitta zeuan. Oso hasarre dago. Izan be majo jo dotse adarra" Elexp Berg. v. IZATEKO ERE, IZATEZ (b) (s.v. izate). Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XIX. Al Norte hallamos un ej. (no totalmente seguro) en Monho. Encontramos algunos ejs. con bait- (EA OlBe 90: izan ere ik gure poza'ri / pozik erantzun baitiok; v. tbn. Etxde JJ 169, Or Aitork 350, Zait Plat 40, Uzt Noiz 32, Berrondo Kijote 149, MEIG VI 79), o con -eta (Alz Burr 33: Izan ere, kana ta erdiko sudur konkorra bazuen eta; v. tbn. Or Tormes 3, Erkiag Arran 51), alternando con la construcción sin prefijo ni -eta, mucho más frecuente en todos ellos.
    Zenbait dontzeila izan ere / Bardotzetik joan omen dire / Distrikerat. Monho 34. Izan ere, alako estutasunian, zer ez da egin oi? Bv AsL 23. Izan ere, parregarria zan Moxolo Potolo. Ag G 170 (Ag Kr 11 izan ba¡e). --Dirua itxi dozu emen aiztuta. --Izan be! "¡Efectivamente!". Zam Man 50. Au pozgarrija da, ixan be, guretzat. Altuna 80. Eztot nik iñor ikusten [...] astua ixan ezik. Eta, ixan be! [...] geuk diñoguna entzuten adi-adi dago. Otx 174. Ta izan ere, bereala agortu zan aren odol-iturria. Ir YKBiz 96. Errezena orixe da izan be! Eguzk GizAuz 161. Ez da, izan ere, mutil zuzena. Etxde AlosT 36. Nik neuk, izan be, eztot iñoiz [...]. Bilbao IpuiB 90. Tunantea da gero izan be. Ib. 223. Egia zan, izan ere. Erkiag Arra 56 (13 izan bere). Izan be, gizon bat zaintzeko eztago andrian moduko Guardia Zebillik. Vill Jaink 148. ["Unai-kantak"] laburrak dira izan ere, errez abestekoak. Ibiñ Virgil 24. Izan ere, gogoan idukitzeko modukoa zan egun ura. Uzt Sas 159. Arrigarria, izan be, aren adimen kemena. Onaind STeresa 15. Izan ere, gaurko aurrerapenak ortarakoxe ere ez du gutxi balio. Insausti 14. Zaila da, izan ere, testuak ongi ulertu ahal izatea. MEIG VIII 121. Emakume ederrak, izan ere, maiz xamar aurkitzen dira. MEIG I 157.
    v. tbn. Bil 74. Aran SIgn 114. Zab Gabon 33. Apaol 63. PE 77. AzpPr 98. AZavala in Goñi 14. Alz STFer 128. Or SCruz 114. Tx B II 26. Ir YKBiz 242. Lab EEguna 70. Lek EunD 14. TAg Uzt 8. JMB ELG 89. EA OlBe 92. Zait Sof 116. Mde Pr 372. SMitx Aranz 185. Ol Gen 45, 6. Munita 99. Txill Let 114. Izeta DirG 22. Anab Poli 71. Salav 107. Osk Kurl 157. Gazt MusIx 46. MAtx Gazt 30. Basarri 125. Berron Kijote 48. NEtx LBB 12. Ataño TxanKan 17. Zendoia 8. JAzpiroz 10. Izan be: Echta Jos 83. Erkiag Arran 90. Alzola Atalak 79. Ayesta 40. Izan bere: AB AmaE 245. Echta Jos 114. Or Tormes 83. Izen be: Kk Ab II 64. Etxabu Kontu 202. Ixan be: Kk Ab I 33. Enb 207. Ixen be: Akes Ipiñ 11.
    azpiadiera-1.1
    (Seguido de eta).
    Jaun eta jaube bakarra zeu zara ixan be ta. Otx 28 (v. tbn. 118 y 142). Piña zan izan be-ta! Bilbao IpuiB 117 (v. tbn. 202). Alako jasa eukan izan be-ta, lortu be, lortu eban seme-alabak aztea. Erkiag Arran 5.
    azpiadiera-1.2
    (Seguido de gero).
    Izan be gero, emakumea, onean, ona ta zintzoa ei da. Bilbao IpuiB 122 (v. tbn. 138 y 235).
    azpisarrera-47
    IZANEZ.
    azpisarrerakoSense-47.1
    a) (c. sg. A). Por naturaleza. v. IZATEZ (s.v. izate).
    Zeren iuramentua bere ethorkiz, naturaz eta izanez Iainkoaren ohoratzeko [...] ordenatua da. Ax 252s (V 169).
    azpisarrerakoSense-47.2
    b) "Izanez s'emploie isolément dans le sens de 'en effet, effectivement'" Dv.
    azpisarrera-48
    IZANEZ ERE. En efecto. v. IZAN ERE.
    Leenago transistore / ta orain trepeta... / Bere eginkizunak / ondo beteta. / Izanez ere, badu / kinto bat urte ta. Zendoia 207.
    azpisarrera-49
    IZAN EZINDAKO. "Adj., imposible. Izana ez izan izatia, izan ezindakua Jaungoikuentzat be" Etxba Eib. v. EZIN IZANDAKO.
    azpisarrera-50
    IZANEZKO.
    azpisarrerakoSense-50.1
    a) "Esencial" Lar y Añ. "Larramendi donne à cet adjectif le sens de essentiel; il est inusité" H.
    azpiadiera-1.1
    Dana darabilen sena ezagutzea baita iakitea: ezta errez, egiak adimenaren aurkako baituridi: eder baitzaio izanezkoari eskutatzea ta ustez ustekabea dan ezkero, hura ezagutzea zail egiten da. Zait Plat 35 (Interpr?).
    azpisarrerakoSense-50.2
    b) "Chose que l'on a eu, reçue en don, en cadeau. Izanezko zaldiari etzaizkio hortzak ikhertzen, à cheval donné, on ne lui examine pas les dents" H.
    azpisarrera-51
    IZAN-GAI. Creable.
    Gai eragaia ta izangaia artan naaste daudelako, oraindio nolaerak artu gabe. "Formabilem, creabilemque materiam". Or Aitork 358.
    azpisarrera-52
    IZANGO DENA. "Lo futuro. Sin. etorkizuna. Jaungoikua alde batera, izango-dana aurreti dakixanik" Etxba Eib.
    azpisarrera-53
    IZAN-IZATE. Ser, esencia.
    Bere animarentzako atsedenbide ta bere izan-izatearen ginga du olertitza. Gazt MusIx 168. Autemana nendukan, euskera lur aitorra zala izan-izate, ots metafisirako. "Para expresar la ciencia del ser". Or (in Gazt MusIx 10).
    azpisarrera-54
    IZAN-MAILA. Categoría.
    Aristotelen "izan maillak". "Decem categorias". Or Aitork 97.
    azpisarrera-55
    IZAN-MOLDE. Condición, estado.
    Oi, ala haren izan moldearen bainaiz bekhaiztiar!; eman nazazu arren haren tokian. "Que j'envie son sort!". Birjin 117.
    azpisarrera-56
    IZAN-MUIN. Ser, esencia.
    Meituago diran eta garbituago, animaren izan-muina areago ukitzen diezu. Or QA 182. Gai honen izan-muin egina. "Motor y motivo del tema fundamental". MEIG IX 127. (en colab. con NEtx)
    azpisarrera-57
    IZATEAREN IZATEZ. A fuerza de ser.
    Dongatsu izatearen-izatez, pozarrenge gaude. Elizdo EEs 1929, 180.
    azpisarrera-58
    IZATEKE. Sin tener.
    Senarrarekin artu-emanik izateke. Zait Sof 187 (v. tbn. 36 y ss.). Lotsatu bearrik izateke. NEtx Nola 6. Ardurarik izateke. Zait Plat 89.
    azpisarrera-59
    IZATEKO. Próximo, futuro. Cf. Anab Aprika 54: Maiz asko beren gizona izatekoa dana ez omen dute ezagutzen ezkontza-egun bertaraño.
    Legez Bizkaiko Iaun izatekoak lau bidar ziñ (iuramentu) egin bear eban. A Ezale 1897, 239a. Dion ezkon-anai zuen Dionisiok eta laster bere suin izatekoa. Zait Plat 18. Erriko agintari-edo izatekoak [...] garatz artu-emanetan ez ibilia izan bear zuen. Ib. 113. Au al dezue etxeko maiorazgo izatekoa? NEtx LBB 36. Izatekoa ez dala oraiño, ez izana ere. "Neque id, quod futurum est, esse iam, neque id quod praeteritum est". Or Aitork 324. Bakar au, udalian buru egiten ebana, nire aitagiñarraba izatekua, aparte zelda baten. Gerrika 62.
    azpisarrera-60
    IZATEKOA IZAN.
    azpisarrerakoSense-60.1
    a) (V, G-azp). Ref.: A EY III 320; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 285. (Aux. intrans.; precedido de pronombre pers. o dem. y aplicado a personas). Mira que eres (es, etc.), tú (ese, etc.) sí que eres (es, etc.). "Zu zara izatekoa! buen pájaro está usted; litm. usted es de ser (Vc)" A EY III 320. "Manera de ser, índole. Zu zaran izatekua! Ezin dozu apur bat itxain? Mira que tú eres! ¿No puedes aguardar un poco?" Etxba Eib. "Se dice en expresión exclamativa como éstas: Hori da izatekua hori! Zu za izatekua zu" Elexp Berg. "Zuek zerate izatekoak! (V-arr, G-azp) [...] bada ori izatekoa gero! (G-azp)" Gte Erd 285.
    azpisarrerakoSense-60.2
    b) (Precedido de demostrativo o adv. de lugar y aplicado a situaciones, en 3.ª pers. sing.). Esto (aquello, etc.) sí que es (fue, etc.).
    --Jakin dozu zer esaten diarduen kale batzuetan? --Ez nik Susane. --Longin etxeratu ei da ontzia galduta. --Jesus ori da izatekoa! Echta Jos 282. Au dok ixatekua! Onak gaiagozak! Ba, zeozer asmau biar yuagu, mutil, bestelan galduak gaituk. Kk Ab I 14 (v. tbn. en contexto similar Ag Kr 86 auxe da izatekoa, Otx 76 au bai dala ixatekua!). Patiñera elduta, uretara begiratu eban. Baña, a zan ixatekua! Arpegija kunkunarena lakua eukon. Altuna 99 (v. tbn. Otx 34 a zan ixatekua). [Axe bai duako zirkua?] An izan zan izatekoa! Erkiag Arran 56.
    azpiadiera-2.1
    (Pl.).
    Onen utsa susmau ta ezautu ebenean, an ziran izatekoak! Ezale 1898, 250.
    azpisarrerakoSense-60.3
    c) (Pl.). Haber problemas, dificultades.
    Biderako laguntasunik gura zenduke? [...] Aspaldin, eguneaz, Ustaritstik ona eztira ikusi menditarrok. Goialdean izaten dira izatekoak. Baiña bada-ezpada ere. Ag AL 162. Mutillik onenak neska ziztriñen eskuetan jausi ditunala eta [...] entzungo yonagu gero, ta orduan izango ditun izatekoak. Or konpon! Erkiag Arran 110.
    azpisarrerakoSense-60.4
    d) (Aux. trans. tripersonal). "Arek dotse alkarrei ixateku(a). Con esa frase damos a entender que dos personas se odian. O sea, se tienen un odio mutuo" Etxabu Ond 110.
    azpisarrerakoSense-60.5
    e) (Aux. intrans.). Ser la cuestión, ser la situación.
    Etzaiteztela arri ta larri orregatik. Izan ere auxe da izatekoa. [...] Emengo izkera arrotz egiten zait. Zait Plat 86.
    azpisarrera-61
    IZATEKO ERE. "En efecto [...]. Como partícula para unir oraciones: (V) [...] izan bere, izateko bere, izatez" Añ. v. IZAN ERE.
    azpisarrera-62
    IZATEKORIK (Como refuerzo de superlativo).
    Itxaso aserratuaren erdian, bakartaderik itzalenean, izatekorik trebe, zall, zoli ta zimelen, ausardi ta gaitasunik andienean [irme beti, burua gora ebala] . Ag Kr 210s.
    azpisarrera-63
    IZATEKOTAN; IZATEKOTAN ERE. v. IZATEKOTZ (ERE). "Izatekotan be, en todo caso. Or, izatekotan be, en todo caso, ahí" Zam Man 50.
    Kaxkabeltx txoriari eusteko aña ere nekez egingo zaizkitzu. Izatekotan, errekondotan edo lur eze ta gizenetan etorri liteke beste babesik gabe. Munita 106. Kiste bat zegoala ta denbora bear zuala sendatzeko. Baiña sendatuko zala. Izatekotan ere, geixeago ebaki egingo lukeala. JAzpiroz 180.
    azpisarrerakoSense-63.1
    (Tras una oración negativa, con valor adversativo ligeramente atenuado). Más bien.
    Berotasun aundirik / sentituko eztu, / izatekotan ere / tripatikan puztu. JanEd I 25. Baña kulparik ez du / gaur emakumiak, / izatekotan dauka / arratoi emiak. Urruz Urz 62s. Eta ori ez da neri dagokidana, zuri izatekotan. Alz Ram 87. Amak semearen aldetik akatsik izan zitekeanik etzuan uste. Izatekotan, okerra erraiñarena bear zukean. NEtx LBB 24.
    azpisarrera-64
    IZATEKOTZ; IZATEKOTZ ERE.
    azpisarrerakoSense-64.1
    a) Como mucho. "S'emploie ordinairement avec adjonction de ere, aussi, même; tout au plus, au mieux ou au pis-aller, peut-être" H. No incluimos aquí los ejs. en que conserva su valor vbal., p. ej. Gizonak, nehoiz ere izaitekotz, behar luke hogoi urthetan izan laster eta arin. (Ax 191 (V 129). v. IZATEKOTAN (ERE).
    Non dá konparaziorík elledagaikeník? Izatekós, iruzkiaréna idurizáio zerbaitto. LE Doc 139. Nola bada nola, Saindu lerro hortan ez den ez lapurtarrik ez xuberotarrik (izaitekotz S. Grat?), eta aldiz zer nahi nafartar? "Tout au plus". Ardoy SFran 17. Alde huntan Xanpun dugu, izaitekotz, hortaz dohatua. Xa Odol 58. Ez da Ziberon sekulan ikusten taulen gainean ez Jainkorik, ez Jesusik, ez Ama Birjinarik. Izaitekotz, zenbait aingeru eta zenbait satan. Lf (in Casve SGrazi 10).
    azpiadiera-1.1
    Más bien.
    --Bizkarreko bultu horrengatik, bi aldiz gehiago ordaindu behar zinuke, zuk! [...] --Izatekotz ere, erdia ba. Zerb Artho 97. "Kasik denentzat" erran dugu, ikertzaile batzu arizanak baitira karkulan izenaren erroa ez ote litakeen izaitekotz zur-zubi buru edo holako zerbait. Herr 6-2-2003, 8.
    azpiadiera-1.1.1
    Mejor dicho.
    Zertan giren eta nolakoak giren edo izaitekotz zertan giren iduritzen zaien hor gaindi eta nolakoak girela uste duten. Herr 28-6-2001, 8. Trabaza laneko tresna bat da (edo zen izaitekotz). Herr 6-5-2004, 2.
    azpiadiera-1.2
    (Tras una oración negativa, con valor adversativo ligeramente atenuado).
    Ez dela [diborza] ona giristinoentzat, bainan izaitekotz dela basa urde eta urdesentzat, nola bortuko bertze bestientzat. Elsb Fram 159. Damu-domaiak nik? [...] Ez dut bada uste, muthil. Zuk ba, izaitekotz. JE Ber 45. --Huntza othe zuan hoi [...]? --Ez... Izaitekotz ere, gau-belea! Barb Leg 147. Debozionea ez omen zen batere ttipitu Itsasuarren artean. Izaitekotz, emendatu! Lf Murtuts 3. Gogorapen horrek ere ez zuen artegatzen; izatekotz, bera-gisako atsegin bat zemakion. Mde HaurB 60. Neke da gradoen biltzea. Ez da ametsik egin behar. Gogor eta borthitz egon izaitekotz! JEtchep 88. Halere zuen amodioa ez da hautsi, izaitekotz azkartu. Larz Senper 134. Beha ez dezazuen zuen indarra bila jenden estimuan, izaitekotz ere ahalgetan sartzeko. "Si ce n'est pour votre confusion". Ardoy SFran 334. Fraide horiek ez baitira besteak baino gutiago kartsutasun eta suharrez, bainan izaitekotz sendikorrago. Larre ArtzainE 270. Gizon hori ez dela batere orai Australian kausitzen diren "aborigeno" horien ahaidea bainan ba izaitekotz Palestinan eta hor gaindi kausitu gorputz fosildu batzuena... Herr 17-5-2001, 8.
    azpiadiera-1.2.1
    Ederrak gure mendiak, jauna, ederrak? Itsusiz, izaitekotz! JE Bur 165.
    azpiadiera-1.3
    (En oraciones interrogativas, con sdo. disyuntivo).
    Hartza iratzartzen dea ihauteria hor delakotz ala ihauteria hasten izaitekotz hartza iratzartu delakotz? Herr 8-2-2001, 1. Duela lau urte, hitzarmen hori onartu zenean, orai hein bat txarra dela diotenek gauza bera ote zioten? Etzutena izaitekotz laudatzen? Herr 7-4-2005, 2.
    azpisarrerakoSense-64.2
    b) Incluso, todavía (más).
    Apezñoa aitzina bereari, idorkiago oraino, izaitekotz. JE Ber 66. Bethi bere tokian halere eta bethi berdin eder; egunetik egunera zoragarriago baizik ez, izaitekotz. Ib. 80.
    azpisarrerakoSense-64.3
    c) Ciertamente, en efecto. v. IZAN ERE.
    Bainan... ez ote da izaitekotz haur sortu berri bati bizia eman duen ama bat bezala? Herr 14-6-2001, 6. Beste batzuk gogoan dute izaitekotz Mendekoste biharamuna. Herr 4-9-2003, 8.
    azpisarrera-65
    LITEKEENA; LITEKEENA DA; DAITEKEENA; DAITEKEENA DA; ZITEKEENA ZEN. Es posible. "Gaurre leikiena da berandu etortzia" ZestErret. "Bai arratsaldeko laurak dia baña, leikena oaindik bazkaltzea etortzia" Ib. v. BALITEKE.
    Adiskide batekin? Hots, ditakena da. Barb Sup 175. --Anima gorputzaren inguruan ote dago bada? --Ditekena. Or QA 111s. --Lepoa egingo nikek emendik pasa dala. --Ditekena. --Ditekeena? ta ik ikusia, gañera. NEtx Antz 140. Litekena dek, ez aiz motela. Ugalde Iltz 65. --Gau hartan bazina zerbait ikusi edo entzunik? --Ditakena da. Larz Senper 130.
    azpisarrerakoSense-65.1
    (Con una oración con sust. vbal.).
    Ditekena da, Vitorira joan zanean bere osaba zar arek lagunegin izatea, baño latin erakutsi ez. Or SCruz 18. Ez ditekena da oinbeste malkoren semea galtzea. Or Aitork 73. Litekena da, gaur euskera bateratua aldezkatzen duen jaun jakintsuak arrazoi izatea. (In MIH 217). Daitekeena da, ordea, nik esanak horrexegatik beragatik probetxuzkoago izatea. MEIG IX 91.
    azpiadiera-1.1
    (Con -(e)la).
    Othe ditakena da, gizon herbail txar harek garhaitu zaituztela? Barb Leg 120.
    azpisarrerakoSense-65.2
    Ditekena da hoi! Barb Sup 119. Burubide au zitekeana zan, Bettirik zion bezala bezperan naigabe estu batek samindurik zegola gogoan eukita. Etxde JJ 250.
    azpisarrera-66
    ZELA. v. DELA.
    azpisarrera-67
    ZENA (Lecl; zana V-gip, G-azp; Lar, Añ). Ref.: Etxba Eib; ZestErret. (Precedido del sust. al que acompaña). Difunto. "El difunto mi padre, nere aita zana" Lar. "Difunto, defuntua, zana" Ib. "El que era: (c) zana; (G) zena" Añ. "En parlant de ceux qui sont morts il n'y a pas lontemps, pour traduire les adj. feu, eue, défunt, unte, les Basques mettent zana, zena qui était, celui qui était. Hire (ou heure) aita zena (ou zana), ton défunt père, feu ton père" Chaho (s.v. defunktu). "Zen litm.: 'qui était', a la sens de 'feu, défunt'. Nere aita zena, mon défunt père" Lh. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.
    N. zenaren arimaren [ürgaztera bildu zireie] . FPrS 30. Lazaro zanaren bi arrebak ere larri ziran. Lard 426. Oh zu nere esposa zanaren anima! Zergatik zatozkik beste mundutik [...]. Arr GB 103. Carlos bortzgarrena jarri zen Ferdinan zenaren ordain. Laph 4. Nere emazte Prudentxi zanarekin. Zab Gabon 68. Donibaneko auzapeza, Goienetxe zena. HU Aurp 104. Nork ez du ezagutu Oxalde zena? Ox 201. Tolosako apaiza Orkaiztegi zanak. Or SCruz 25 (v. tbn. Mi 46). Gure atta zanak beti esaten euskun: [...]. Otx 78. Gure aitita zanak ipuiñik asko ekian ba. Bilbao IpuiB 19. Lanean jarduten giñan amalau [...] mutil: Malmiztegiko Antonio zana, Ortatxikiko Luis zana, [...], Errondoko Antonio, Txabolako Manuel [...]. Salav 41. Ezagutu zuenak gure aita zana [...]. Uzt Sas 28. P. Lafitte zenari omenaldi egin ginion batean. Larre ArtzainE 328. Lizardi zenaren denboran bi patroi omen ziren. MIH 141.
    v. tbn. In Ch Pról. Lg I 245. Egiat 238, 161. AstLas 69. Xarlem 1228. Arch Fab 197. Hb Egia 19. Zby RIEV 1908, 89. Elsb Fram 136. Jnn SBi 112. Mdg 126. JE Bur 145. Barb Sup 145. Inza Azalp 11. Const 13. Etcham 70. TP Kattalin 178. FIr 178. Iratz 79. Lf Murtuts 40. Mde Pr 184. Izeta DirG 12. Munita 102. Zerb Azk 97. Vill Jaink 174. JEtchep 61. Larz Iru 100. Ardoy SFran 42. Ibiñ Virgil 119. Xa Odol 31. Zana: fB Ic II 117. Aran SIgn 202. Sor Bar 24. Urruz Urz 11. Ud 157. AB AmaE 106. A Ardi 2. Ag G 193. Mok 5. Alz Txib 89. Enb 79. Kk Ab II 41. Lab EEguna 113. Tx B 16. Laux BBa 58. Ldi BB 84. Zait Sof 16. JAIraz Bizia 5. NEtx Antz 81. Munita 103. Lek SClar 141. Akes Ipiñ 27. Etxde JJ 212. Erkiag BatB 49. Ugalde Iltz 59. Izeta DirG 39. SM Zirik 59. MAtx Gazt 96. Gazt MusIx 5. And AUzta 99. Basarri 63. BEnb NereA 227. Ibiñ Virgil 23. Alzola Atalak 125. Berron Kijote 137. AZink 17. Gerrika 288.
    azpisarrerakoSense-67.1
    Desaparecido, extinto.
    Bizkaiko Guda-Batzordea zanak egin zituan lanei jarraipena opa nai diegu. "La desaparecida Junta de Defensa". EAEg 29-12-1936, 595.
    azpisarrera-68
    ZENA ZELA. v. dena dela.
    azpisarrera-69
    ZENA ZEN BEZALA. dena den.
    azpisarrera-70
    ZUELA. v. DUELA.

    izan

    izan
    << itzulikatu 0 / 0 izerdi >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper