Harremana

    OEH - Bilaketa

    376 emaitza hotz bilaketarentzat

    Sarrera buruan (54)


    Sarrera osoan (322)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    1 irakin.
    tradizioa
    Tr. Al Sur la forma irakin es de uso prácticamente general; se documenta ya en el dicc. de Landucci y RS. Hay irikin en Enbeita (128), Akesolo (Ipiñ 29) y en un texto de Larrainzar de 1905 (FLV 1988, 284). Al Norte se utilizan diferentes variantes: irakin (Axular, etc.), irakitu (Etcheberri de Ziburu, Axular, etc.), erakin (Leiçarraga: v. infra II), heraki (Maister, Inchauspe, etc.), (h)erakitu (Inchauspe, Oxobi, J. Etchepare, etc.), irekitu (Laphitz). De un modo aproximado se puede afirmar que las formas en (h)e- son empleadas preferentemente por los autores más orientales (suletinos y bajo-navarros), y las variantes con iraki- por labortanos y algunos bajo-navarros. En DFrec hay 11 ejs. de irakin, meridionales.
    sense-1
    I. (Vb.).
    azpiadiera-1.1
    1. (V, G, AN, L; Lcc, Volt 56, VP 38r, Lar, Añ, Dv, H); iraki (Sal, S); irakitu (L, BN; SP (-tzea), Urt III 423, Dv, H); irikin (B; Añ (V)); iraakin (V-m-gip); eraki (S, R); erakin (BN; H (-te)); irekitu; erakitu (BN-mix, S, R; Lecl (-tzea), VocBN , Gèze, H (-tzea), Foix; h- Gèze, Dv (S), Foix (-tzea)); heakitu (S); irakindu (AN-larr; H); idikitu (Dv) Ref.: Bon-Ond 156; A (heakitu, eraki, erakin, erakitu, iraakin, irakin, irakitu); Lrq /heakitü/; Etxba Eib; Izeta BHizt (irikin); Asp Leiz (irakindu); Gketx Loiola (iraakin); Elexp Berg.
    (Aux. trans.). Hervir; (fig.) sulfurarse, estar agitado. "Bouillir" Gèze, Foix. "Beroaren beroz erakiten ari nuzu. [...] Zahartasuna hotz da, gazteek dirakite" H. "Zorrez irakitua, couvert de dettes. Harrek irakitzen dute haragi hortan, les vers fourmillent dans cette viande" Dv. En AxN se lee iraguiña (glosa de irakitua), probablemente por irakiña <-qui->. Tr. De uso general. Son bastante comunes las formas verbales fuertes.
    Odolak su baga diraki. RS 146. (v. tbn. 56; tbn. el mismo refrán en RIs 66 y O Pr 342) Beldur naizela, ikhara dirakidala, zeren bekhatore bainaiz. Ax 150 (V 98; v. tbn. 378 (V 249)). Hekien partea izanen da suz eta sufreez dirakien lakhuan. He Apoc 21, 8. Sufrezko suz egosten ta irakiten dagon infernu guzia. Mb IArg I 175. Urbildu zuenean ezpañetara, erre ziozkan ardo irakiten zegoanak. VMg 87s. Berba loija entzunda iraakiten dau biotzeko lujurijak. JJMg BasEsc 103. Emanen duzu ura oilaskoaren neurriraino. Utz zazu erakitzerat. ECocin 29. (4 irakintzerat, 14 irakiten, 30 irakitzerat) Odol hark noizetik noiz irekitzen baitio. Laph 94. Su ta salda irakiñik irrinz egin zuen. 'Rugió de ira'. Aran SIgn 99. Itxasoak irakiñ bear ebala ta gure urrean ebillela eriotzea. Ag Kr 90. Edariak barnean erakitzearekin mihia zabaltzen baitu. JE Bur 170s. Asi zan alaiasuna gure ezpainetan irakiten. A Ardi 128. Nausi makurrak / irakitzen du gezurrez. (Sal). A CPV 518. Tupina egiazki irakitzen ari zela. Barb Leg 132 (Sup 170 erakitzen). Lur naroan errainetan / Diraki, agertu naiez, nonnai, eurrez bizia. TP EuskOl 1931, 86. Birakite urek bizizko arnasdun piztiz. Ol Gen 1, 20. Irakurri nuanak nere barru guzia irakiten jarri zidakan. NEtx LBB 84. Esnia irakituta're / ez da juaiten goiti. Xa EzinB 103. Ez dio sakeleko odolak irakiñen, ez. (AN-erro) 'Ez da estutuko, lasaia da'. Inza NaEsZarr 2224. Ez eidazute neri / odolik irakiñ. Uzt LEG II 319. Ez dezaigula iñoiz irakin / gure zaiñetan odolak. MMant 84.
    v. tbn. (Sólo autores septentrionales). Irakitu: EZ Man I 102 (-tzen). Mong (590 hirakit; 590 irakit). Urt Gen 44, 18. Prop 1912, 137 (ap. DRA). Mattin 53. Erakitu: AR 127 (herakitzen). JE Ber 25 (-tzen). Irekitu: Dv Lab 53. Dirakite: SP Imit IV 14, 3. Zirakien: Ox 206.
    azpiadiera-1.1.1
    Producir efervescencia.
    Ozpiñean zatitxo bat [tuparri] sartu eta ezagutzen da. Irakiten edo maskulloak botatzen asten bada, [...]. "Hervir". It Dial 51 (Ur irakiten, Dv irakitzen, Ip herakitzen).
    azpiadiera-1.1.2
    (Aux. intrans.).
    Haren odola nahasirik, herakitzen da. Tt Onsa 140s. Litro bat urari bota eskutakada bat tomillo, ura irakin ondoren. Ostolaiz 150.
    azpiadiera-1.1.3
    (Aux. intrans. bipersonal).
    Gau artan bertan iritsi zan Iruñera barri au, zeñaren bidez asaldaturik irakin zitzaion Nafarroa guztiari. 'Se amotinó toda Navarra'. Izt C 289.
    azpiadiera-1.1.4
    "Sukharra handi duke, burua dirakio, il doit avoir grande fièvre, la tête lui brûle" H.
    azpiadiera-1.2
    2. (H, A DBols); irakitu (Dv, H (-tzea)); erakitu (h- S ap. Lrq ; h- Gèze, Dv (S)).
    Fermentar. Cf. infra (II, 2).
    Hala nola prentsan irakitu arnoa irakitu gabea baino hobea baita. Dv Dial 56 (It ardo irakiña). [Phutzuan] gernu ongarriak irakitzen du bere baitharik eta usteltzen da. Dv Lab 167. Iguzkiak erakitzen duen / jusa mahats golkoetan. Ox 137. Adanek arriz zanpatutako / sagarren zumo gorria, / eguzkiaren indarrez zegon / irakiñikan jarria. Ostolaiz 51.
    v. tbn. Or Mi 73. Iraki: Gy 103.
    sense-2
    II. (Part. en función de adj.).
    azpiadiera-2.1
    1. (V, G, AN, L; SP, Lar, Dv (-kiñ G), H), irakitu (H), eraki (h- S; h- Gèze, Dv (S)), erakin (H), idikitu (Dv), irekitu. Ref.: A (irakin, eraki); Lrq (heraki). Hirviente, que está hirviendo, que bulle (sentidos prop. y fig.). "Herviente, dirakiena, irakiña" Lar. Tr. Además del frec. uso postnominal (olio irakin 'aceite hirviendo'), Leiçarraga (erakin ), TB (herakitu ) y Archu (heraki ) lo emplean no determinado como predicado de izan (sin sust.). En suletino parece que se diferencia heraki (adj.), de herakitu (vb.): Inchauspe (Dial 6) traduce "l'eau bouillante,ur herakia ", pero "le vin fermenté, ardu herakitia " (Ib. 56).
    Baina zeren ephel baitaiz, eta ezpaitaiz hotz ez erakin. "C'est que tu n'es ne froid ne bouillant". Lç Apoc 3, 16 (TB herakitu). Bertz irakituan bizirik egostera. EZ Man I 126. Gaixtoak itsas irakitua bezala dira. Ax 429 (V 278; ur irakinean 38 (V 24)). Kexeri, deitore, nigar-herakiak, / hek ene barazkal, hek auhal-iakiak. O Po 19 (no parece tampoco imposible interpretar heraki como sust.). [Kristauak] sartzen zituen olio irakiñean. Ub 115 (v. tbn. Lard 534 olio irakiñetan sartu). Zeren heraki beitzen. "Car il était bouillant". Arch Gram 162. Bere khexü herakitüzko arduaren edanuntzia. "Calicem vini indignationis irae eius". Ip Apoc 16, 19 (Dial 116 heraki). Oñez ekiten irakiñago, / artu ta emoka. AB AmaE 454. Bide guziak gaixtaginez herakinduak daude. Prop 1899, 155. Birao zakarrak eta / ausardi zikiñak, / danak beriak ditu / ardoz irakiñak. JanEd II 114. Eskualdunen odol irakina mintzo zitzaion. Ardoy SFran 290. Goian utzi toki piska bat surtako autsa jartzeko, ta gaiñetik ur irakiña bota. BAyerbe 153.
    v. tbn. SP Imit I 24, 3. It Fab 101. Ag Kr 198 (14 irakindu). Tx B II 116. MendaroTx 259. Or Aitork 129. Erkiag Arran 158. Azurm HitzB 52. Xa EzinB 104. EZBB II 125. Ataño TxanKan 163. JAzpiroz 114. Ostolaiz 123. MEIG II 59. Irakitu: Harb 151. Ch I 24, 3. Lg II 95. Brtc 150. Dh 172. Dv Dial 116. Jnn SBi 175. JE Bur 87. Heraki: Eskual 30-10-1908, 4 (heaki) (ap. DRA). Irekitu: Jaur 387. Erakitu: ECocin 49. HU Zez 16. Idikitu: JesBih 334. Jaureguy Bihotz 334 (ap. DRA).
    azpiadiera-2.1.1
    Salda presa baten emaiteko, har zazu herakinetik.Lander Cor (ap. DRA).
    azpiadiera-2.2
    2. Fermentado.
    Ardo irakiña obea dan bezala irakin gabea baño. It Dial 56 (Ur irakiña, Ip herakitia).
    sense-3
    III. (Uso sust.).
    azpiadiera-3.1
    1. (V, G, AN, L ap. A; VP 38r, Lar, Añ, Dv, H), iraki (Urt II 278), heraki, erakin (VocBN), irikin (Añ (V)). Hervor; (fig.) cólera, agitación. "Irakiña, hervor" VP . "Borbollón" Ib. 39r. "Résultat de l'action de bouillir" VocBN . "Bouillon, bulle d'eau, ébullition" Dv. "Irakin batekin egosiko da (AN-5vill)" A.
    Ur hotza baita eltzearen irakinaren gelditzeko erremedioa. Ax 297 (V 198). [Amuriuaren] herakia badua bara ahal liroien gaizen ororen gañetik. "Fervescit". Mst III 5, 4. [Uraren] irakin bakotxian bota biar jako ur garbija. Ur Dial 116s (It irakite, Dv irakitaldi, Ip herakialdikal). Irakin banaka batzuek asko zaizka. Cocinan 32. [Itxasoaren] irakiñaren dardareak azal guztian atara eutsazan apar zuriak. Ag Kr 14. Bere odolaren irakiña ezin eutsirik. Etxde JJ 119. Egostean, leenengo irakiñeko ura kendu. Zendoia 183.
    v. tbn. Mb IArg I 272. ECocin 4. AB AmaE 452. JE Bur 8n. Or Aitork 129. Zait Plat 53. NEtx LBB 23. Berron Kijote 81. BasoM 153.
    azpiadiera-3.2
    2. Fermentación.
    Entzun uste du mustioaren / irakiña kupelean. Or Eus 383.
    sense-4
    IV. (Como primer miembro de comp.).
    azpiadiera-4.1
    Milla kosketan aparra; / irakin-otsa isiltzen zaio. Or Eus 385. Irakin-garaian ontzitik ganezten dan esne egosiaren antzera. TAg Uzt 122. Lilura-olde zoramenezkoak eta biotzaren irakin-borboilladak. Erkiag Arran 101.
    azpisarrera-1
    IRAKINEAN. Hirviendo.
    Begiak gandu, / odola irakiñean. NEtx LBB 260. Etna irakiñean, Kiklopen soroak ondatzen. Ibiñ Virgil 79. Zabaldiak irakiñean dirudi ur-lasterren oldarrez. Ib. 76.
    azpisarrera-2
    IRAKIN EGIN. "Bullire, [...] irakitzen hari, irakegin", "bullire facere, irakitarazi, [...] irakegiñarazi" Urt III 426.
    azpisarrera-3
    IRAKIN ERAGIN (V-gip ap. Etxba Eib; Dv (V); irakiteragin Urt III 426). Hacer hervir; (fig.) hacer encolerizarse. v. irakinarazi.
    Ura berotubaz edo urari irakin eragiñaz. Ur Dial 113 (It irakinda, Dv irakitaraziz, Ip herakieraziz). Ez egidak niri, gero, irakin eragin, entzun? Otx 142.
    azpisarrera-4
    IRAKITAN (T-L). Hirviendo. "Bouillonnant" T-L.
    Altxa liteke enperadorea, irakitan yar ezpatalaria, odolean garbitzeko trufaren arrapoa. Hb Egia 44. Tupina suan baitzuten, irakitan. Barb Leg 132. Kanpoz ur geldi, eta barnez, erakitan ari. Larz Senper 48. Ez zinituen ez gure buru-muin guriegiak goizegi erakitan ezarri nahiko. Larre ArtzainE 122. Etxetik irakitan abiatuz ez zen hozten [salda] Haitzalderat orduko. Ib. 43.
    v. tbn. TAg Uzt 64. Iratz 111.

    irakin

    irakin
    << inoiz 0 / 0 iturburu >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper