gain.
Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. La forma más extendida es gain. Hay gan- en vizcaíno (y en alguna zona alto-navarra: Bon-Ond (p. 167) recoge el inesivo ganen en Olza (AN-olza)), de cuyos casos locales (ganean, ganetik, etc.) se ha deducido un tema nudo gane, de forma similar a lo ocurrido con aurre o atze; cf. Azkue: "Hoy muchos dicen -gane en vez de -gan, como si la e fuese orgánica, siendo sólo epentética. Dicen gane-ganean por gan-ganean". Gan se documenta sólo en Añibarro, Uriarte y una vez en Otxolua (171 gan-ganian); hay, en cambio, gane en Moguel, Zavala, E.M. Azcue, R.M. Azkue, Echeita, Enbeita, Otxolua (137 gane-ganera), Erkiaga y Akesolo. El cambio no parece afectar a todas las acepciones: cf. gan en Moguel (infra I, 15) y f. Bartolomé (infra I, 13); además, con poquísimas excepciones (Zavala y Erkiaga), la var. gane no se emplea en construcciones en las que gain actúa como partícula indeclinable (neure gain, hortaz gain, etc.). De cualquier forma, gain no es en absoluto desconocido en vizcaíno: aparece como forma única en f. Bartolomé, Arrese Beitia, Eguzkitza, S. Martin, B. Enbeita y T. Etxebarria, y, junto a gan(e), en Moguel, J.J. Moguel, Astarloa, CatBus, D. Agirre (en quien gain es mucho más frec.), Iturzaeta, Enbeita, Gandiaga y Erkiaga. De él se deduce igualmente gaine (J.A. y V. Moguel, Enbeita, Oskillaso y, junto a gain, en el Kr de D. Agirre), que aparece tbn. en autores suletinos ya desde Belapeyre (pero no en Inchauspe o Constantin, que usan gain), y en Ibiñagabeitia (Virgil 112 soin gaiñea); hay, en cambio, tema nudo gain en Moguel, Arrese Beitia, Eguzkitza, Gandiaga y Erkiaga, además de otros autores (Enbeita, Lauaxeta, Otxolua) en los que sólo lo documentamos, aparte de en casos locales, como partícula indeclinable. La forma gein se encuentra en textos modernos bajo-navarros; además, Bon-Ond recoge (loc. cit.) geñen en Goñi (AN-olza), y EI 125 geinera en aezcoano y en Echarri-Aranaz (G-nav). En DFrec hay 1493 ejs. de gain y 36 de gan. En suletino (y en parte al menos en mixano), los casos locales presentan, a veces en un mismo autor, un doble sistema de declinación. Así, el ines. es por lo general gañen (S ap. A; Gèze) --que aparece tbn. en Luzuriaga (19) y CatUlz (28), y un par de veces en Voltoire (253 y 254), y es recogido en Juslapeña (AN-gulina) por EI 125--, pero hay gañian en Eguiateguy (219) y Xikito (7) y, junto a gañen, en Etchahun (276), CatS (108) y UNLilia (8); hay - an gralmente. en autores mixanos: gainan en Etchart (9.1r), gañan (recogido por Bon-Ond (loc. cit.) en AN-egüés-ilzarb) en Etchart (1.2r), Lopez (70, 122, etc.) y una vez en CatLan (128, frente al más frec. gañian), y algunos ejs. de gaiñen en Tartas (en quien es más frec. gaiñian), y un ej. al menos en CatLan. v. AtSac 21 para la distribución dialectal de las variantes de gainean. El adnom. es siempre gaineko. El alativo es gaina (S ap. EI 125) --que aparece tbn. una vez en Gasteluçar (94); tbn. en EusJok 170, y es recogido en Aizarnazabal (G-azp) por EI 125--, junto al que hay gañela en Belapeyre (I 92; y gañelan 'además' en él mismo y otros autores: v. gainera); hay gainera (nunca gaña) en UskLiB (111), y el adnom. es gralmte. gainerako (q.v.) en los autores suletinos. En cuanto al suf. -tik, gainetik es la forma mejor documentada (Belapeyre (I 46), Maister (III 38, 1), UskLiB (24), Archu (Fab 119; alguna vez gaineti (129), que aparece tbn. en Oihenart), Etchahun (436), CatS (10), Inchauspe (Dial 89), etc., adnom. gañetiko en Maister (III 56, 3), Xarlem (1408) y CatS (57)), pero hay en ocasiones gaintik (tbn. BN-bard ap. EI 150), siendo esta última muy difícil de separar de las variantes de gaindi (q.v.): recogemos allí gaiñtik (junto a gaindi) en Eguiateguy, gaintik (junto a gainti) en CatS y gaintik(an), forma única en Casenave, frente al suletino gral. gainti. Señalemos de paso que la forma gaindik no es desconocida más al oeste: aparece en Axular (v. infra GAINETIK BEHERA), Larramendi ("(conseguir por) alto, gaindik ateratu"), BeraLzM ("gain-gaindik, genéricamente"), Enbeita (Aralar-gaindik 113), Olea (21) e Insausti (169) por lo menos.
Etim. Sobre su posible origen, propuesto por Gavel, en *gara-en 'summus', v. FHV 141.
Onom.: Aycitagayna. (1110) Arzam 241. Juan Ibañez de Ysasigaña. (1353) Ib. 241. El cerro de Ganguren. (1475) Ib. 242.
I . (Sust.).
1. (gral.; IC 447r, SP, Lar, , Arch VocGr, VocBN , Gèze ( gañ ), Dv, H, VocB ), gan (V; Lar, , Dv (V)), gane (V), gaine (V-gip), gein (BN-lab) Ref.: A ( gain, gan, gane ); EI 150; Lh ( gein ); Lrq ( gañ ); Iz R 296; Etxba Eib ( gaña ); Elexp Berg ( gaiñ ) .
Parte de arriba, parte superior, parte alta; alto, altura, lugar elevado; cima, cumbre; superficie, exterior; techo, tejado; cubierta (de barco); cielo. " Gaiña, sobre" IC 447r. "Le dessus" SP, Arch VocGr. "Ápice, lo alto, la cumbre" Lar. "Capa, de pez, de yeso, &c.", "derecho, en el paño o tela", "coronilla de la cabeza, &c.", "superficie" Ib. " Gaña, superficie" VP 51v. "Cima, altura" . "Dessus (le). [...] Gaina se dit aussi de l'étage au-dessus du rez-de-chaussée" Dv. "1. sommet, cime. Mendiaren gaina, le haut de la montagne; 2. hauteur, élévation. Gain batean egin dute etxea, ils ont bâti leur maison sur une hauteur" H (ap. Lh ). " Gainez, par le chemin qui suit les hauteurs. Gainez zohaz, ala beherez?, faitez-vous par haut ou par bas?" Ib. (ap. Lh ). " Gain kartarik erori dun pé kontra " Iz R 296. "Cumbre, cima [...]. Tbn. se dice gañia. Akondia-gaña, Arrate-gaña, Aritzixoko-gaña, Azkarate-gañia " Etxba Eib.
Beha diazaguzue gain horretarik zeuen karitatezko begiez. Mat 301 (ref. al cielo). Habitatuko dutela lur planoaren gaña. EZ Man I 89. [Gantzu zazu] gorputzaren gaña olibaren uriaz. EZ Man II 92. Gaina eder, barrena uher. "L'extérieur" . O Pr 600. Gañe hontan erran dütüzünak sinhesten dütüzia zinez? Bp II 81. Osiñleizearen azala ta gaña. Lar SAgust 8. Bazterrik bagekoa, gañik ageri etzaiona [da zeruko jauregia] . Mb IArg I 237. Artik azu zure burua gain huntarik lurrerat. Lg II 130 (v. tbn. 141). Erruak barna egotziko tu eta gañak frutu ekarriko du. AR 262. Garbituten dituzubenak gañe utsez baso edo onzijak barruba garbitu baga. Mg CO 63. Dabidek, bere jauregiko gañean zebillela, ekusi zuan Uriasen emaztea. AA II 143. Begira izarrez betea dagoan gañ orretara. AA III 348. Aspiz zabal, gaiñez luze eta hertsi [yarroa] . Gy 51. Ez dijoa utsikan asto orren gaña. Bil 169. Bere [itxasoaren] gain urdinera arrai-talde aundiak agertuaz. Zab Gabon 105. Zeinbat izan piperra / gane-gorriago. Azc PB 357. Barnia oro, gaina, pea eta saihetsak, marbre baliusez estalia da. Ip Hil 99. Bulharrak gain hetako aire meheaz ezin asez. JE Bur 161. Zola [gelarena] dena lurra [...]; gaina, hainbertzetaraino joana non arto-buruak soailutik dilindan baitzagoden. Ib. 187. Inguru aietako tontor ta arro, gain ta sakon, mendiska ta zelai. A Ardi VI. Bi makila atzemanik, gaina trozatu nioten mokanesarekin. StPierre 18. Eremu zabalak dire gain hartan. Zerb Ipuinak 89. Beiak gainetako alapidetatik yautsirik. Zub 101. Burestuna, / zidarrezkua bera, gañe oriduna. Enb 80. Urrungo lañotartean banaka banaka gure errialdeko gainak itzaltzen. Or Mi 128. Etxe gaingorriak. Ldi UO 16. Eguzkia ari da gaiña jotzen. "Tocando el zénit" . Or Eus 310. Larrungo gaina. Iratz 132. Trikuarri asko mendi aundien gañetan daude. JMB ELG 68. Ontziaren gaña. Anab Poli 44. Bertako caid edo alkatea arrabeteko gain batean beso-aulki aundian exerita. Anab Aprika 56. Auek dituzu mendi motzak, gaña zelaia dutenak. Ib. 8. gai JEtchep 99. Gure etxian zikinak daude / bai azpiak eta gainak. Xa EzinB 90. Gaiña moria daukana [da urritza] . Uzt Sas 133. Lurraren gaiñ ezagun guzian. Berron Kijote 116. Lekeitioko ganetan. FEtxeb 60. Laiño artean igo giñan gain artara. AZink 164. Barren sakonean dabilen zurrunbiloaren gaina eta axala. MIH 292.
v. tbn. Hm 106. SP Phil 98. Egiat 266. It Dial 44 (Ur gana, Ip gaña; Dv azala). Izt C 22. Hb Esk 105. AB AmaE 431. Ox 17. Mok 13. Const 26. FIr 166. Etcham 108. Yanzi 148. Alz Ram 100. Barb Leg 126. SMitx Aranz 74. JAIraz Bizia 37. Munita 89. Erkiag Arran 8. Lf in Zait Plat XXI. Basarri 13. Larz Iru 84. Ardoy SFran 267. NEtx LBB 93. Mattin 50. Alkain 51. Etxabu Kontu 72. Ataño TxanKan 33. Larre ArtzainE 199. Gane: Mg PAb 152 (gania). A BeinB 67.
(Ref. a la latitud).
Erran dezakegu Ameriketako leihorrak deramala arrotzerat doan Euskaldun keta guzia. Amerikako gain beherek. JE Bur 206.
(Con reduplicación intensiva).
Gain-gain hartan, ezta iratzerik ez banburik. Prop 1902, 271.
(En casos locales de decl. sing., empleado solo). "Encima, gainean " Lcc. " Gainean da, en haut, dessus" SP. " Gainetik eroria, tombé d'en haut" Ib. "A sursum, [...] gañetik, gañetikan " Urt I 7. "Dessus, gaiñean " Ht VocGr 348. "En haut, gaiñean " Ib. 370. "Por encima, gañetik, axaletik " Lar (Añ ganeti, gañetik ). "Superficialmente, [...] gaiñetik " Ib. (Añ ganetik ). "Encima, gañean, ganean " Lar, . " Gañean, encima" VP 31v. " Gainean da, il est en haut" Dv. " Sanjuanak dittugu gañian eta etxe zuritzia eiñ barik ondiok " Etxba Eib. " (Eliza) gainera artino betea zen (BN-arb)" Gte Erd 288 (s.v. toperraino ). v. EI 125s. para variantes de gainera. Tr. De uso general. Los autores septentrionales suelen mantener una clara distinción entre gainean y gainera(t), usando la segunda forma con verbos de movimiento; los meridionales, en cambio, tienden a usar gainean en detrimento de gainera; así, p.ej., mientras al Norte sólo hay gainera(t) erori (Lç Ins A 6r, He Gudu 94, CatLan 90, Dh 201, Dv LEd 67, Jnn SBi 80, JE Ber 16, JEtchep 56, Ardoy SFran 198, etc.), al Sur hay gainera erori o jausi (Cb Eg III 329, Mg CC 252, Añ EL 1 36, Arr GB 77, Echta Jos 118, Munita 20, Or Aitork 181, NEtx LBB 56, etc.) junto a gainean (AA III 435, Astar II 121, Itz Azald 134, Ag G 313, Arti MaldanB 205, Osk Kurl 205, etc.).
Azpian lur otza, gañean arria. MLastur 4. Iuie iauna iraturik egonen da gainetik, / irestera aphaindurik ifernuia azpitik. E 55. Ekhar zezaten asto-umea Iesusgana, eta ezar zietzoten berén abillamenduak gainean. Mc 11, 7. Soinean gonaz ondo janzita, / jupa oria gainean. Lazarraga B33, 1205r. Baina emen, gainean diodan bezala, sino gaiztoa zaut Biarnon konpanien egitea. CartEsp 465. Plaga guztiak zamaka heldu zaizko gañera. EZ Man I 97. Ur hotz gaiñetik emaiteaz eta egotzteaz. Ax 290 (V 193). Erhi mehe, gaineti zilharstatu iduriak. O Po 27. Arima gaineraino bethetzen baita zeruko faboreez. SP Phil 136. Ezpiritiak gañen, aragiak pian izatia txerkhatzen dian thenporan. Mst III 48, 4. Losa gañean bota. Cb Eg II 102. Gizon orrek [...] eun ta iru urte gañean zituen. Cb Eg III 348. Esertzen da gañean. AA III 631. Neuk bere karga pisutzu eta andijak daukadaz ganian. Astar II 81. [Pillareak] guztiz izango dira / sendo ta egokiyak, / orpoetan urdiñak, / gañean zuriyak. Echag 50. Eskua igaro bear zaio gañetik. It Dial 89 (Ur ganetik, Dv gainetik, Ip gañetik ). Sanson, filistintarrak gañean dituzu. Lard 144. Minagre xorta bat ixurtzen badiozu gainera. Dv Dial 19. Erakharriz gainerat zolan dena. ECocin 28. Ez da deus ageri, gainean zerua baizik, beherean itsasoa baizik. Laph 225. Bethetzatzie untzi horik hurez. Eta bethe zütien gañiala artino. EvS Io 2, 7. Denen begi samurrak duztela gainean. Elzb Po 221. Bertzeak gainian eta ni bethi azpian. Zby RIEV 1909, 230. Atsekabe guziak erortzen ahal balaizkit gainerat! Jnn SBi 79. Urak igan ziren orotan [...]; eta arkha, Jainkoa begirale, gainean zabilan. CatJauf 23. Kasketa batek gainetik tinki atxikitzen dituelarik. JE Bur 114. Eskua zabalik lurrean hedatzen zutela, gainerat iganik zangopean leher zezoten. Ib. 31. Baña neuk ikusi nai nuke lenago, gañetik bada ere. Ag G 175. Azpitik eta gaineraino dena urhe. Barb Sup 41. Atorra xuri, gerriko gorri, gainetik xamarra. Etcham 126. Eztautsie begirik be kenduko ganetik. Kk Ab II 135. Iru txirringadun tramankulua, ganian ibiltekua. Ib. 38. Gainetik eta aitzinetik idekia. JE Ber 22. Gaineraino helduxeak ere baikitazke. Ib. 14. Amarrak gañean ditugu. Goazen. Lab EEguna 110. Kalerna lehertu zitzaukun gainera. Barb Leg 149. Azalpean benetako izena eman beza, gañean idazkipeko izen-ordea [...] ipintzen dularik. Ldi IL 99. Jauzi batean gaiñeti igaro. Or Eus 313. [Lehoiak] gainerat jauzi egin zion. Zerb IxtS 48. Bere ostoa berde-illuna gañetik. Munita 43. Naigabe aztun bat gaiñetik kendu. Etxde JJ 236. Itsasontziek gañean izaten dute sukaldea. Anab Poli 62. Ikusten al dezute an gaiñean, tontor-tontorrean, basarri ura? NEtx LBB 93. Mundua gaiñera zetorkiola iruditu zitzaion. Ib. 125. Horren gainetik ['desde tan arriba'] lurrerat erori. Xa EzinB 29. Mila khana barna da zolatik gaiñiala. Casve SGrazi 122.
Aurre ta atzetik, gane ta azpitik erliak eldu eutsian. Enb 166.
(Con reduplicación intensiva). " Gain-gainera igaitea, monter jusqu'à l'extrémité" Dv. Cf. Azkue: "Gain-gain (c.), el punto más alto de la cumbre" (v. tbn. s.v. gan-gan (V-ger-ple-arr-oroz) y gane-gane (V-m)), que sin duda deben interpretarse como dotados de sufs. locales.
Gain-gañean zegoan [ollarra arbolean] jarririk ederki. It Fab 69. Nekazari gaiñ gañean ez dauden guztiak. 'Que no estén muy bien situados' . Izt C 178. Zahagiz gain gaineraino kargatu mando bat. Barb Sup 130. Lurra gain-gaiñetik urratzea. Ibiñ Virgil 71. Harritzeko da hor gaindi nola sortzen den pertsularia eta laster gain gaineraino heltzen. Xa Odol 53.
v. tbn. Ag Kr 214. Lf Murtuts 16. Anab Aprika 94. Ugalde Iltz 14. Alkain 70.
2. (En casos locales de decl. sing. (o mucho menos frec. instr.), precedido de sintagma nominal sin marca de caso, con gen. o, menos frec., ines. o instr.). Sobre, encima de. Aparece tbn. en exprs. del tipo 'mandar sobre', 'tener poder sobre', 'vencer sobre', etc.
(En casos locales de decl. sing., precedido de sintagma nominal en gen.). "Encima (pospónese siempre), ganean " Mic 6v. "Sobre, encima, gañean, ganean, gainean [...]. Y piden genitivo" Lar. " Gañen, gañetik, sur, de sur; avec le génitif possessif ou le datif de situation. Celui de la déclinaison des noms propres est le plus fréquemment employé; ex. sur la croix, khurutxiaren ou khurutxen gañen " Gèze 32. "Sur, exprimant une application sur un objet. Bethi lanaren, liburuen gainean " H. " Egan itxasuen gañetik " Etxba Eib. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino, donde se emplea gralmte. precedido de inesivo (v. infra (e)); hemos encontrado alguna excepción en CatS (4), EvS e Inchauspe (Dial 112); hay además un Asto baten gañen en Belapeyre (II 45), frente al gral. batetan gain- y al resto de los ejs. del mismo autor. v. infra (II, 2) para la popularización de gain (tema nudo) en este contexto en textos meridionales en el s. XX. Por otra parte, -(r)en gainean se encuentra en textos septentrionales en muchos contextos en los que al Sur se emplearía sin más el caso inesivo (o, en su caso, el instr.), p.ej. con verbos como fidatu o kondatu (qq.vv.); cf. tbn. p.ej.: Baldin Iainkoaren aiutá ezpaliz, nahi luena fitetz egin lezake gure gainean. Lç Ins E 7v (cf. ib., unas líneas antes, guzaz nahi luena bertan egin bailezake); Nola aditzeko da ezen aiten inikitatea haurren gainean punitzen duela? Ib. D 3v; Dohatsu da, beharraren eta probearen gaiñean enplegatzen dena. Ax 219 (V 146); Etziren bi biak baizik bidearen gainean. Lg I 337; Jarri ermitain desertü baten gaiñian. Xarlem 1462; o Eternitate guzia bentura baten gainean uztea. Dv LEd 212 (Cb Eg II 118 bearbada batean).
Baitu ororen gainian potestate handia. E 55. Haren hira gure gainera erakharri. Ins D, 7r. Regnaturen din Iakoben etxearen gainean. Adv ** 4v. Maledikzione zuen gainean, Fariseuák. Lc 11, 42. Urtan eder arria; / aen gañean txoria. Lazarraga A4, 1165r. Burua bere besoaen gañean <gane->. Ib. A, 1141v. Arrien ganean jarri dina, ipirdian atera dai mina. RS 385. Nahi nuke karga hau neure gaiñetik khendu. Mat 230. Sentenzia emateko hil guztien gañean. EZ Noel 117. Ikhatz bizien gaiñean orthusik [...] ibil ditekeiela. Ax 397 (V 259). Tenploaren gaiñera tentatzera eraman zuenean. Ib. 135 (V 89). Gathua brasen gainetik bezala, saltoka eta lasterka. ES 196. Ezpaita deus iraupenezkorik lurraren gaiñean. Ch II 54, 17. Ez da nihoiz atrebituko bere indarren gainean [...] fidatzera. He Gudu 54. Bere gañean laster ikusi zuen desditxa. Cb Eg II 166. Etzen egon bi urthe baizik tronuaren gainean. Lg I 346. Soinekoen gainetik erabiltzen zuen arropa luzea. Lg II 253. Etsai guzien gainean / garaia eman zaiku. Monho 128. Etxearen zimentua egin da arearen gañean. Mg CC 107. Ar ezazue nere legearen uztarria zeren gañean. AA III 306. Fedeak irakhasten daukun guzia Jainkoaren hitzaren gainean bermatua dago. Dh 111. Betelengo heitik eta gurutzearen gaineraino. Ib. 259. Izkiriba daitezke paper xerra poxi batzuen gainean. MarIl 38. Hil izan baita gurutzearen gainean. Jaur 396. Haren gainerat nahi du aurdik ditzagun begiak. Ib. 385. Gatza arkitzen da gariaren gisa lurraren gañean eta azpian. It Dial 112 (Ur lurraren ganian; Dv, Ip lur axal ). Hire bizkarraren gaineti igaranen nuk adarretara. Arch Fab 129. Sabelaren gañean arrastaka. Lard 5. Ogi meten gainean hegaldaka. Dv Dial 33 (It gañean, Ur ganian, Ip gañen ). Gibelaren gainerat erori naiz. Hb Egia 72. Hetsi zioten athea sudurraren gainerat. Ib. 75. Hedoi bat oiesa lehertzerat doha gure gainean. Laph 175. Jesüsen bulharraren gaña bere büria phausatürik. EvS Io 13, 23. Lur otzaren gañean lo egiñaz. Arr May 121. Bere makhila gorria buruaren gainetik birundan dabilkalarik. Elzb PAd 52. Arbolen gainerat igateko. Ib. 36. Ezpaitzagoken gehiago bere zangoen gainean. Jnn SBi 52. Jautsarazirik bere astoaren gainetik. Ib. 158. Ez al da emen zubirik erreka onen gaiñean? Ag AL 55. Erri guztiko begiradak neure gañean ditudala. Ag Kr 55. Arkondarea praken ganetik imiñi. Kk Ab I 56. Zango puntten gainean. Barb Sup 43. Tipula axal baten gainean lerratu zen. Ib. 38. Mailu ukaldika ungidiaren gainean. Zub 26. Belauniko baldosen gaiñean. Or Mi 122. Yausi ziran bate bestien ganera, danak moltsuan. Kk Ab II 166. Lo-kuluxka batek hartzen nu ene alkiaren gainean. JE Ber 48. Besoen gainera burua ukurtzen. Ib. 15. Harrokaren gainetik itsasoari so. Iratz 116. Zaldiaren gainerat jauzi egiten du. Lf Murtuts 42. Erori zen gaua abereen gainean. Arti MaldanB 200. Arantzazuko Ama ere elorri baten gaiñean azaldu zan. Vill ( in Gand Elorri 9 ). Egunoro egonarazten zituan liburuen gainean ixilik. Osk Kurl 174. Eskuak erien gainean hedatuko dituzte. Ardoy SFran 349. Goldearen gaiñean makurtu. Ibiñ Virgil 74. Jarri zazu eskua biotzaren gañean! Lab SuEm 212. Airos heldu nintzalarikan bizikletaren gainean. Xa EzinB 27.
Hanitz jende bazen, plazan, leihoetan, zolako harrasiaren gain eta gibelean, karriketan. JE Bur 140.
(Con reduplicación intensiva).
Aritz mehe eta luze baten gain-gainean bele bat ikusi dut. It Fab 258. Bereterrek etxekiten zien intsentsatzekua katiaren gain gainetik. Const 35. Zurubiaren gain gainerat igana. JE Bur 16. Zintzilik dago leize baten gain-gainean. Ibiñ Virgil 60.
v. tbn. Jaukol Biozk 106. Or Eus 260. JAIraz Bizia 16. Salav 30. Berron Kijote 79. Gan-ganian: Otx 171.
(Con -ko, adnom.).
Lizaen ganeko leia, euria. " Helada sobre lodo" . RS 44. Gure gorputz haur, arimaren kanpoko eta gaineko estalki haur. Ax 187 (V 127). Thonbaren gaineko iskiribua. ES 123. Lurraren gaineko bekhatu guzien borratzeko. Lg II 273. Gure gañeko izarrak. Mg CO IV. Gurutzearen gaineko heriotze kruel bezain laidotsua. Dh 258. Obi orren ganeko arria. EL2 99. Mendixken gaineko hiri bat. Hb Egia 109. Kendurik bere gañeko tunika. Bv AsL 220. Aldamiño bat apurtu ta, bere ganeko gizon, arri, erreminta ta guzti beera yuan zan. Kk Ab II 59. Zaldia ta bere ganekua. Ib. 127. Harriaren gaineko eskulturentzat. JE Ber 23. Nere buruaren gaineko ametz hostoak, farra farra, mugitzen ikusten nituen. Barb Leg 149. Deabru guzien gañeko indarra ta eskubidea eman zien. Ir YKBiz 193. Bere eskubiko oiean prantses bat [...]. Aren gañekoan txeko bat. JAIraz Bizia 20.
v. tbn. Lç Ins F 8v. EZ Eliç 175. INav 38. JesBih 455. Izt C 486. Lard 1. Dv Lab 362. HU Aurp 203. CatJauf 21. Ag Kr 26. FIr 145. Etxde AlosT 76. Or Aitork 381. Txill Let 54. NEtx Antz 102. Zait Plat 53. Anab Aprika 93. Vill Jaink 60. BEnb NereA 35. Ganeko: Itz Azald 54. Enb 183. Otx 112. Erkiag BatB 185.
(Con reduplicación intensiva). "Qui est du point le plus élevé [...]. Haritzaren gain-gaineko adarrak, les branches au sommet du chêne" Dv.
(Pl.).
khus nitzan zaldiak bisionean: eta haién gainetan iarriak ziradenék [...]. Apoc 9, 17 (He, TB, Dv gainean, Ip haietan gañen ). Orduan iautsi zitzaien buruen gaiñetara suaren kharrazko mihi batzuekin gisara. EZ Noel 118. Al ebenak egozan / belaunen ganetan. Azc PB 283. Beren alkitxo politten gañetan. Inza Azalp 31.
v. tbn. INav 50.
(En casos locales de decl. sing., precedido de tema nominal nudo). "(c.), sobre. Zaldi-gaiñean, sobre el caballo" A. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos, si bien menos abundante que con gen.; es especialmente frecuente en el s. XX, sobre todo al Sur.
Estalkia emaiten baitzuen bere begitharte gainean. 2 Cor 3, 13. Ezta heldu gerlarien gisa zaldi gañean. EZ Noel 87. Abiatu zen [...] Iondoni Petri itsas gaiñean Iesukristo bere nabusiagana. Ax 131 (V 87). Sü gaña belharren egoiztia. Bp II 115. Aien aztarnarik geratu gabe lur-gañean. Lar SAgust 9. Zauri gañetik kenzen den oial zapiari. Mb IArg I 279. Emazteki batek artiki zion dorre gainetik ihara harri bat. Lg I 217. Lasto ganian etzunda. Mg PAb 70. Oprendia edo eskintzarija altara gainian itxita. fB Ic I 104. Sorbalda ganetik begiratuten. Astar II 84. Lepo-ganean ekarri dozun zur gogorrean. EL2 205. Bere etxea are-gañean egin zuen. Lard 385. Higan zenean mendi gaineraino. Hb Esk 101. Italia gainean izurritea ari zelakotz. Laph 58. Mando-ganetik iatzi. A BeinB 93. Ausi iakan besoa ukondo-ganeti. Azc PB 257. Mai-gañean jarri. Moc Damu 22. Bein itxaspean, bein itxas-ganean. Echta Jos 92. Urdaiazpiko zatia ipintzen dio ogi gañean. Ag G 190. Eperdi-ganian erdi-tatarrez. Kk Ab I 120. Aurrari, al dala buru gañean, ur utsa ixuriaz. KIkG 69. Zazpi gauza esan zittuan Jesusek gurutze gañetik. Inza Azalp 70. Banoa ohe gainera [...] lo kuluxkaño bat eginen dudalakoan. Barb Sup 13. Zeru gainetik mundu zabala argitzen du ilargiak. Etcham 225. Euren oinkaden zaratea kruk-kruk edur ganian entzuten zan. Kk Ab II 161. Ilargia dizdiz ari zen ur gañean. Or Mi 62. Ongi egina zen zango puntetarik buru gaineraino. Zerb IxtS 55. Au dute lege asierati mendeen mendetaraiño zeru gainetik lur barneraiñokoak. Or Aitork 190. Neskameak bihotz-gainean zedukana esatera zoan. Mde HaurB 42. Ganderailuak, ximinia gainean, urhezkoak ziren. JEtchep 19. Hesi gainetik hiru metro behera. Osk Kurl 147. Izarra zeru gainean zer gauza miresgarria! Xa Odol 340.
v. tbn. (Sólo hasta 1850): Harb 340. Hm 209. SP Phil 263. INav 23. Gç 73. ES 114. Cb Just 81. GavS 10. Ub 41. DurPl 104. Xarlem 601 (gañiala). Monho 96. VMg 100. AA I 459. Zav Fab RIEV 1909, 27. CatB 55. Echag 75. It Fab 149. Izt C 193. Arch Fab 199.
(Con modificadores).
Iar erazi litzaten guziak mahaintaraz belhar ferde gainean. Mc 6, 39. Bere lepra zikin gañean ezarzen dio Jesusek eskua. Mb IArg I 186. Arazo au oñarri sendo gañean legoke. Eguzk GizAuz 143. Arte arro gaiñetik. Ibiñ Virgil 59.
v. tbn. Laux BBa 40
(Con reduplicación intensiva).
Berorren baratzetik asi ta Malaerreka-gain-gaineraginokoa izango omen da [uri berria] . A Ardi 32. Emen, muño gain-gañean. Jaukol Biozk 106. Plausta! endaikada bete urun buru gane-ganera. Otx 137.
(Con -ko, adnom.). "Singlones, los maderos que están sobre la quilla, killa gañeko zurak " Lar. "Basquiña, [...] gona gañekoa " Ib. (Añ gona ganekoa ). "Ginete, mandaganekoa " . Tr. De uso general (no documentado en suletino); es muy frecuente en el s. XX tanto al Norte como, sobre todo, al Sur.
Mendi gaineko zibitatea ezin estal. Mt 5, 14 (tít.). Bi eskuez lot gakizkon ur gañeko zurari. EZ Man I 21. Eliz gañeko egontegi batean. Mb IArg I 228. Ala zaldi-gañeko nola oñezkoak. Echag 232. Obi-gañeko arlosa. Lard 466. Buztan gaineko bixikan min dukete. Dv Lab 291. Berritz hartu zuen karrosa gaineko tokia. Hb Egia 17. Larruaren edo larru gaineko apainduren itxurak. JE Bur 176. Aitzgorri gañeko eleizatxuan. Ag G 12. Gizonaren lur gañeko bizitza. Inza Azalp 149. Zibero gaineko mendiak. Ox 206. Behatzen du xixtez buru-gaineko saretik dilindan ezarria duen sakelorenari. JE Ber 20. Edur ganeko oñatzak. Otx 87. Elorri-gañeko agerpenak. NEtx Antz 52. Eguzkiaren beroak lur-gaiñeko ura lurrun biurtzen du. Vill Jaink 31. Esku ganeko azala. Erkiag BatB 76. Ur gaineko dizdirak. Osk Kurl 75. Mahain gaineko gurutzefika tinkatzen du eskuetan. Larz Senper 18. Mendi gaiñeko ikuspegitik. Ibiñ Virgil 56. Kwai ibai gaiñeko zubia. NEtx LBB 344. San Frantsesen aldare gaineko itxura. " L'autel de Saint François" . Ardoy SFran 276. Bular ta bizkar gaiñekoak kendu zizkion. " El peto y el espaldar" . Berron Kijote 68. Lur gaineko zorionaren bila. MIH 248.
v. tbn. (Hasta 1950): Hm 92. SP Phil 135. Gy 167. Iraola 58. Urruz Zer 129. A Ardi 24. Jaukol Biozk 53. Zub 30. Etcham 96. Alz Ram 63. Barb Leg 132. Ldi BB 30. Or Eus 89. Ir YKBiz 501. ABar Goi 48. TAg Uzt 179. Zait Sof 35. SMitx Aranz 30. Ganeko: Echta Jos 95. Altuna 18. Enb 175. KK Ab II 168. Laux BBa 60. Alzola Atalak 46.
Oihal bero batetarik estomaka gaineko [harrarazi zion] . Laph 64.
( Gainetiko, adnom.). "Basquiña, [...] gona ganetikoa " .
(Pl.).
Errhauts egotziren dukeite bere buru gainetara. Apoc 18, 19. Metal horiz bethetzen da [bertza] ezpaiñ gañetaraño. EZ Man I 107. Gure aldare gainetan obratzen diren misterio handiak. Lg II 228. Zabalten ditu Apezpikuak bere eskuak konfirmatu behar dituan aurren buru-gañetan. Ub 197. Uda berrian datoz / pozturik txoriak / [...] arbola gañetara / kantari guziak. Echag 136. Gamelu-gañetan iges egin zuten. Lard 180. Murru gañetan zebiltzan zentinelak. Zab Gabon 99. Artzaiak mendi gañetatik jeisten dira kantari. Sor AKaik 111. Gloria Jinkoari zelügañetan. Ip Hil 91. Larrosa gorrien margo ederrak urten eutsen matrailla gaiñetara. Ag AL 53. Ontzi bietako masta ganietatik agiri zirean alkarren gorengo belak. Echta Jos 266. Ipiñi ebazan besuak gurutzetuta belaun-ganetan. Kk Ab I 103. Pareta-gainetako hegiak mailka antze handirekin ozkatuak. JE Ber 55. Zaldi ganietara igonik. Otx 104. Eskua geren bular gañetan yarriaz. Ldi IL 156. Noiz gare denak lano gainetan batetaratu beharrak? Iratz 150. Mendi-ganetati bera datozen erreka-arroak. Akes Ipiñ 31. Han dira, ohe gainetan. JEtchep 107. Zutabe-gaiñetan jasotako etxeak. Berron Kijote 124.
v. tbn. VMg 42. AA II 120. Izt C 243. Gy 151. Dv Lab 73s. ChantP 384. Azc PB 237. Ox 178. Mok 21. Altuna 23. Enb 163. Or Mi 133. Laux AB 94. JMB ELG 89. Ir YKBiz 277. TAg Uzt 60. SMitx Aranz 215. Erkiag Arran 135. Anab Aprika 21. BEnb NereA 176. Salav 99.
(Con reduplicación intensiva).
Hosanna zelü gain gainetan! Ip Hil 232.
(Como sust. pleno). "Devantal, [...] gona gañea " . " Mendi gaina, le sommet de la montagne. Mendi gainak, les hauteurs des montagnes. Mahain gaina, le dessus de la table" Dv. Cf. A: "(c...), sufijo que forma nombres de lugares y por consiguiente apellidos de personas. Azkain, sobre la peña. Bidegain, sobre el camino". Cf. bekain, bikain, erkain, eskugain, etc. Tr. Es especialmente frecuente desde 1850, y sobre todo en el s. XX.
Etxea arroka gain batetan edifikatu. Mt 27, 24 (He harriaren gaiñean ). Arimari ere egiozu dohaña, / [...] dakusan Zeru gaña. EZ Man II 159. Ixur itzazü debozioniaren hurak, lür gañaren trenpatzeko. Mst III 23, 5. Jar-erazi zituen belar gain eder batean. Mb IArg I 251. Millisketan dabe ogi gana. LoraS 78. Eramaten du mendi gain guziz goi batera. AA III 548. Ur-gaña ikutu. It Fab 81. Ezkurrua ta Etumeta-gañak arturik, aldapa bera abiatu zan. Aran SIgn 76. Inguruko mendi-gainek sua zarioten. Arb Igand 67. Esku gaiñetako zan guztiak agirian. Ag AL 24. Eliza, mundu guzia; eliz-gaña, zerua. Goñi 113. Zuri-zuri egoan itxas-gane guztia. Echta Jos 95. Eskual-herriko zeru gain eztia. JE Bur 206. Abenduan Aralar gaña bezela zuri. Ag G 200. Hoilli deia salda gaña? Const 37. Mahain-gainak okaztagarriak zituzten. JE Ber 29. Salneurri-gaña edo "plus valia". Eguzk GizAuz 59. Bizkarraldea ta bular-gaña. TAg Uzt 235. Euskal-Eguzkiak irteera Aizkorrin, / kondaira-gañaren gallurrerako miñ. SMitx Aranz 183. Bere buru-gain karsoildua. Mde Pr 135. Erri-gaña lañotuta zegoan. Anab Poli 52. Olatuek erruki gabe astintzen zuten ontzi-gaña. Ib. 61. Atx-gane orreitan urrezko orraziekaz uleak orraztu ta uleak orraztu sarri ikusten ei eudiezan [lamiñek] . Akes Ipiñ 28. Kamion oni berari kurpil-gaña zulatu. Anab Aprika 77. Harrobi gaine ta inguruetan. Osk Kurl 204. Esku-ganeaz igurtzi eban arpegia. Erkiag BatB 45. Au baño toki ederragorik / ez du izango lur-gañak. Uzt LEG II 230. Mendi gaiñien artetan da [Santa Grazi herria] . Casve SGrazi 20.
v. tbn. (Sólo hasta 1950): Gy 172. Lard 520. Dv LEd 77. Arr GB 143. AB AmaE 10. Jnn SBi 6. Iraola 44. Barb Sup 37. Ox 104. Mok 4. Enb 43. Etcham 194. FIr 152. Or Mi 145. Ldi BB 16. Iratz 139. EA OlBe 63. Zait Sof 165. Gane: Otx 37 (ganiak). Gañe: VMg 41. Ag Kr 61.
Eihartxe gañiala heltü nintzanin. ' À Eyhartchia de haut' . Etch 358 (Cf., p.ej., Abaurregaina, Sarrikota-gañia, etc.)
(Con instr., precedido de sintagma nominal sin marca de caso o con gen.). " Ur gainez ebiltea, marcher sur les eaux" SP.
Iautsirik untzitik Pierris ioan zedin ur gainez. Mt 14, 29 (He uraren gaiñean ). Itsas gainez zabilala. Ib. 14, 26. Mitxeletak [...] / badabiltza an ta or / lur apaindu gainez. " Sobre la tierra enjoyada" . Ldi BB 74. Ta ikuste alai orren gañez nik / txabola xar untzaduna. EA OlBe 24. Baztarren gaiñez, itzala. Gand Elorri 99. Errez pasatzen giñan arriaren gaiñez. Uzt Sas 110. Beste etxe guztien gaiñez eta zerupe urdiñean txairo Giralda kanpantorre garbala ikusi ebanean. Onaind STeresa 92.
(En casos locales de decl. sing., precedido de instr.).
Xalupa irauli gabe gillaz gañera. EZ Man II 155. Zu zara zeruez gainetik, zeruez beheretik, zeruen barrenetik. Harb 403s. Gure buruez gainetik / ioan zaiten uholdea. Hm 134. Korosotikan Anzuelara datorren bideaz gañean zegoan pagari batetikan. Apaol 63.
(En casos locales de decl. sing., precedido de sintagma nominal en ines. indet.). Tr. Propio de la tradición suletina.
Zaurin gainen pikoa. O Pr 425. Bere hoiñak elkharretan gaiñen plegaturik. Tt Onsa 115. Espiritü Saintia jaitsi zen Jesüs Kristen gaña. Bp II 28. Itzatü baitzien kürütxe hartan gañen. Bp II 49. Nitan gaña erakharriren dütüzün phenak. Mst III 17, 3. Egoitziren dütie begiak beste batetan gaiña. Mercy 36. Urthuki zeizien zure khorpitz martirisatün gainerak [sic] eskarlatazko manto bat. UskLiB 39. Familietan gaña eraitseraz litiro benedikzionerik handienak. CatS VII. Ordian Jesüs juan zen Olibetako mendin gaña. EvS Io 8, 1. Hori düzüla, o Aita zelükoa! althare hortan gainen, zure Seme Dibinoa sakrifiziozko estatian. Ip Hil 234. Mariaren photeria Jesüsen bihotzen gainen. Ib. 149. Zahagietarik bata jadanik mandon gainen zien. Const 26. Han gaiñetik hegualdilat / ahal beitira gaintitzen. Casve SGrazi 154.
v. tbn. Egiat 256. Xarlem 152. Etch 638. Arch Fab 133. UNLilia 11. PierKat 48.
(Con -ko, adnominal).
Gizonaren lürren gañeko bizitzia tentazione bat dela. Mst I 13, 1. Hobin gañeko harria. CatS 103. Khürütxen gañeko Sakrifiziua. Ib. 74.
(En construcciones del tipo bekatua bekatuaren gainean o gainera ). "Sur, exprimant répétition, succession rapide, accumulation. Oihua oihuaren gainean " H.
Tristizia tristiziaren gainera ez nuenzát. Phil 2, 27 (He, TB tristezia tristeziaren gainean, Dv atsekabea atsekabearen gainera ). Pekatua pekatuaren gañean egin. Cb Eg II 132. Gaitza gaitzaren gainean, tormentak tormenten gainean egortzen diotzate. Brtc 148. Pikoa pikoaren gainera bezala izatu zituen ukhaldi horiek. Jnn SBi 78. Beti aitzakia aitzakien gañian dezute. Sor Bar 101. Naibageak, naibagearen ganean jatorkuz. Echta Jos 224. Hazpandarrak [pilotariak], hutsa hutsaren gainean, plazaren ezin ezagutuz ari dira. JE Bur 27.
v. tbn. Gainean: EZ Man I 79. SP Imit III 30, 2. Tt Arima 125. Ch I 25, 7. Mst III 30, 2 (-n gañen). Ub 21. Mg CC 155. Astar II 15. Izt C 70. Dv LEd 195. Arr May 150. HU Zez 118. Balad 244. Gainera: Mat 314.
(Precedido de tema nudo).
Konfesioak konfesio gañean, ta restituzio guziz gutxi. Mg CC 175.
v. tbn. Arch Fab 227. Barb Sup 117.
3. (En casos locales de decl. sing. (o mucho menos frec., instr.), precedido de un sintagma nominal con suf. gralmte. instr. o gen.). Por encima de, sobre (en exprs. como gauza guztien gainetik maite zaitut 'te amo sobre todas las cosas', neurriaz gain 'rebasando la medida', Jainkoa nitaz gainetik dago 'Dios está por encima de mi, es superior a mi' o zazpi gizonez gainetik 'más de siete hombres'). . v. gaindi (I, 2).
(Dv (que cita Prop ); gan- ) .
( Gainetik, precedido de instr.). "Sobre todas las cosas, gauza guztiez [...] ganetik " . Tr. Documentado desde Dechepare. Es usado sobre todo en la expr. oroz gainetik
Ieinko ezten berze oro dago zure azpitik, / Ieinkoaren ama zira mundu oroz gainetik. E 107 (v. tbn. oroz gainetik en Hb Esk 172, Dv Lab 181, CatJauf 74, Zub 22, Larz Iru 20, Ibiñ Virgil 35, Ardoy SFran 18, Xa Odol 326 ). Iaungoikoa amatea gauza guztiez ganeti. Bet 10. Munduaz gañetik Iauna onhetsiari / arrazoin da derrozuen hitz eder sainduari. EZ Man II 26. Elhurraz gaineti, hotzik, / bai karroinik, bai izotzik / badeia deus lurrean? 'Rien de plus froid que la neige' . O Po 40. Altxatua baita errege eta soberanoez gañetik. Mih 28. Ait-ama propien maledikzionia, eta oroz gañetik Jinkuaren berarena. CatLan 90. Bat geiago egiten badezu neurriaz gañetik igaroko zerala. AA III 503. Semiak maite dau bere Ama, gizon ta aingerubez gañetik. Ur MarIl 67. Batheiatu baititu berrehun paganoz gainetik. Prop 1880b, 51. Biba Basaburu oroz gainetik! HU Zez 131. Billatu egizue, guztiaz gañetik, Jaungoikoaren erreñua. Itz Azald 213 (64 guztiaz ganetik ). Igo nintzan, beraz, nitaz gaiñetik. Or QA 179. Agustiñek berezko argiz gaiñetik, argi aundi bat ikusten du: egia. Or Aitork 169. Esaten dabe diruz gañetik maitasuna daguala. BEnb NereA 240. Eutsi egin biar, danez ganetik, bizibideari. Gerrika 144. Hiztun ederra da beti, joria eta aberatsa, eta beste guztiaz gainetik jatorra. MEIG III 91.
v. tbn. Gazt MusIx 40. Ibiñ Virgil 35.
(Con -ko, adnom.). Superior (a); sobre-, supra-. "Sobrenatural, gurez ganetikoa " .
Jinkuaren oroz-gaiñetikako botheriaren mirakülü batez. CatLan 38. Birtute Jangoikozko edo geurezgainetiko bat. CrIc 121. Fediagaz emoten deuskun jakiturija da gure errazoiaz gañetikua. JJMg BasEsc 42. Eztabe sinistuten fede naturalezaz ganetikuagaz, ezpada berez gizonak euki leikianagaz. Astar II 5. Kenduak izan jakezan grazia eta doe izatezgañetikoak. Itz Azald 28. Izarrez gañetiko atsegiñak. Enb 152.
v. tbn. Gco II 8. CatBus 15. Onaind in Gazt MusIx 147.
( Gainean, precedido de instr.). "Sobre todas las cosas, gauza guztiez [...] ganean" .
Bere Dibine Majestadea amaetan gauze gusties ganean. VJ 12.
v. tbn. Cap 9. CatAnz 1. Añ CatAN 45 (70 y 73 guzien). Mg CO 26.
(Con -ko, adnom.). Superior (a); supra-, sobre-. "Sobrenatural, gure indarrez ganekoa " . " Oroz gainekoa, qui est supérieur à tout, qui l'emporte sur tout" Dv. "Qui est au-dessus, qui dépasse, excède. Gerez gañeko, lurrez gañeko gauzak, les choses au-dessus de notre entendement, au-dessus de la terre, surnaturelles" H (que cita a Mg).
Ezen dagotzu ohore guztiez gañekoa, bizi den guztia zeren den zure azpikoa. EZ Man II 18. Loria bat hunek badu / zeruez gainekoa. Hm 150. Ezagützen zitügü gure errege oroz gañeko eta nausi absolutuarendako. CatLan 161. Zein gauza ezak diran gure argiak, ezagutzeko gerez gañeko gauzaak. Mg CC 197. Beste birtute batzuek dira naturalezaz gañekoak. Gco II 82. Haren guziez gaineko handitasuna. MarIl 101. Jentillak berak ere arritu, eta lurrez gañeko gauza zala aitortzeraño. Lard 545. Bere urteaz gañeko prestutasuna. Aran SIgn 6. Beharrietarat heltzen baitzait neurriz-gaineko burrunba bat. JE Ber 93. Irabaziz gañeko dedan yarleku ura. Ldi IL 95. [Aitak] beure buruz gaiñeko gastuak artzen zitulako. Or Aitork 40. Gora Laterriz-ganekoa. Erkiag BatB 145. Neurriz gaineko gizona, jenioa. MIH 318.
v. tbn. He Phil 532. Añ CatAN 23. CrIc 155. Itz Azald 140. SMitx Aranz 77. Etxde JJ 38. Mde HaurB 26. Gazt MusIx 221. Xa Odol 91. Berron Kijote 138. Onaind STeresa 61.
( Gainera, precedido de instr.). "Sobre todas las cosas, gauza guztiez ganera " .
Behar dugu [...] gure burua osoki utzi, bai eta egon gogoz gainera eramanik. SP Imit III 31, 1. Jesu Kristo [...] nola sortu ta jaio zan Ama Birjiñagandik? Jainkoak gauza naturalaz gañera ta mirariz egiñaz. Mb IArg I 22 (corrección de Lar: izatez gañera; CatBurg 18 izakiz gañera ). Izakiz gañera edo sobrenaturalmente. Cb CatV 26. Zentzurik ez duen animalia guziak, asko duen janariaz ta edariaz gañera ez dira igaroko. AA III 373. Adiskide on eta atsegingarri bada, neurriz gaiñera samin eta zuri biurtu oi da. Etxde JJ 187. Otoitz-jardunez gaiñera, mundutarrai be otoitz-era irakatsi nau eutsen. Onaind STeresa 52.
(Con -ko, adnom.). "Sobrenatural, gurez [...] ganerakoa " . Cf. gainerako.
Ala naturalezazko ordenan nola naturalezaz gañerako edo graziazko ordenan. Gco I 428. Neurri oituaz gañerako graziren batekin. 'Muy extraordinaria' . Aran SIgn 52.
( Gainean, precedido de gen.). "Sobre todo, adv., [...], guzien gañean " Lar. "Principalmente, guztien ganean " . Tr. De uso general, es algo más frecuente al Sur; cf. sin embargo el adnominal -(r)en gaineko, muy usual tbn. al Norte. En algún caso --cf. el ej. de Haraneder--, tiene un significado próximo a 'a pesar de'
Hanbat bada graziosa ama ororen gainian. E 101. Arrazoiñak lekhu duen borfidien gañean. EZ Man I 37. Amadu eitea Iangoikoa gauza gustien ganean. VJ 12. Bitoria eraman baitute Deabruaren errabia guziaren gaiñean. He Gudu 98. Beste tormentuak infernuan añ andiak badira, au guzien gañean ta guziak baño geiago ta andiago dala. Cb Eg II 130. Ehok eman behar baitü konfesionieren oso egitiari preferenzia bekatore lagünaren ohoriaren gaiñen. CatLan 148s. Besteen gañean gere buruak goratu edo altxatu nai izatea. Gco II 21. Sinistu biar dituguz Kreduan dagozan artikulu gustijak; baña gustijen ganian, Aragiginza edo Enkarnazinoekua. Astar II 6. Esan-al guzien gañean arriturik. Lard 33. Bere etsaien gañen haren trionfant ezarteko. CatS 106. Gure nai-izatearen gañean erregearena daukagula. Ag AL 161. Gure gañean eztago iñor, ez erregerik, ez Jaungoikorik. Ag G 354. Bakandereak andra guztijen ganian egon gura ei dau. Otx 127. Nere askatasuna zegok guzien gañean. Txill Let 85. Hor dugu nik beste guztien gainean jarriko nukeen Orixe lirikoa. MEIG VI 97.
v. tbn. CatBurg 6. CatOiq 524. Mih 33. Ub 172. AA II 10. CatBus 29. Legaz 37. AB AmaE 84. Itz Azald 51. Inza Azalp 100. Gand Elorri 153. Ganean: Cap 8. Cb CatV 100. Añ EL1 225s. CatLlo 94. CatBus 55. Azc PB 245. Itz Azald 81. Ganian: CatLlo 56. CatBus 54. Ur MarIl 67. Gañen: Volt 253. Gañian: Tt Onsa 180.
(SP, Dv (que cita a Ax)) .
(Con -ko, adnom.). Superior (a), soberano; supra-, sobre-. (Es especialmente frec. en la expr. guztien gaineko 'superior a todos' y en la construcción X guztien gaineko X-a ). " Guzien gainekoa, souverain, qui est par-dessus tous" SP. v. infra GAINEKO.
Iauna dela regen Regea eta iaun guzien gaineko Iauna. Ins A, 2r. [Iainkoak] berze guzien gaineko eta bere obra guzién monstraburu bezala, kreatu izan zuen gizona ere. Adv * 8r. Ezta diszipulua majistruaren gaineko, ez eta zerbitzaria bere iaunaren gaineko. Mt 10, 24 (He nausiaz gorago ). Urrikimendu eta onherizte gure ahalaren gañekoaz. EZ Man I 22. Iainkoaren miserikordia baita guztien gaiñekoa. Ax 100 (V 68). Obra emendailluzkoak, emanen gaiñekoak. Ib. 497 (V 321). Leunez, baitare mehez, zetaren gainekoa. O Po 26. Eztuk hi bezalakorik, gustien aiz gaiñekoa. 72. Jaiñkoaren grazia guzien gaiñeko extraordinario bat behar baita. He Gudu 35. Gizonen asmazio gabe, orien gañeko gauza bezala etorri zala [gure euskera ononz] . Cb EBO 5s. Benefizio soberano edo guzien gañeko au. Cb Eg II 137. Zien aitaren plaza / izan dadin süstengatü; / Franziaren etsai ororen / gañekuen düzü. Xarlem 3. Zelietako jinkua da ororen gañekua. Etch 524. Esan al guztien gañeko pozkida betean. Izt C 503. Nahiago izaten duenak lurreko ona, ezenetz Jainko egiazko on guzia, eta on guzien gainekoa. Dv LEd 41. Andiya bada Iñigo Iruña gordetzen, / guztien gañekoa da Jauna serbitzen. Aran SIgn 213. Indar izatearen-gañeko baten bitartez. Itz Azald 167. Etsaiaren indar guzien gañeko indarra eman dizuet. Ir YKBiz 264. Bertze guzien gainekoa da aurten gertatu zautana [ez beharra] . Xa Odol 328. Gorritiri Italiar usaina dario. Armonista garaia, ausarta. Horretan Goikoetxearen gainekoa. MIH 155.
v. tbn. Mat 288. Harb 83. Hm 56. SP Imit III 56, 1. Bp I 88. Ch III 49, 3. Brtc 199. Gco I 395. MarIl 80. Hb Esk 124. AB AmaE 98. Arr May 172. Arb Igand 170. Mok 21.
(Con reduplicación intensiva). Cf. GAIN-GAINEKO.
Aien artean zan bat / txikiratzallea, / guztien gain-gañeko / gurrinka-gillea. It Fab 30.
( Gainera, precedido de gen.).
Berzeak oro izan dira / bere goihen gradora; / orai hura [heuskara] iganen da / berze ororen gainera. E 253. Eskaldunak hel bekizkit / haren ohoratzera, / zeren eskara eman duen / erdararen gañera. Hirigoiti ( in EZ Noel 22 ). Santa Franzesa [...] haren [xirriparen] hegian belhaunikaturik bere othoitzaren egiteko, eraman zen gogoz bere gainera. SP Phil 134 (He 137 bere baitarik extasian ). Erromako aphezpikuen nausitasuna bertze aphezpiku ororen gainerat. Hb Egia 108.
v. tbn. AB AmaE 143. Lazten gitu, ororen gainera, bazterraren ixiltasunak. JE Ber 101.
(G-goi-azp; SP, Dv, H) .
( Gainetik, precedido de gen.). " Guzien gainetik, sur tout" SP. " Bertze guzien gainetik, par-dessus tous les autres" Dv. "Sur, exprimant une supériorité par comparation. Ororen gainetik ederra, beau sur tous" H. " Laister danen gañetik jarri zan (G-azp-goi)" Gte Erd 227. " Bere burua besteen gañetik zeukek orrek (G-goi)" Ib. 59. Tr. General al Norte ya desde Leiçarraga; al Sur no lo encontramos hasta casi mediados del s. XVIII, pero se documenta bien en el s. XIX y sobre todo en el XX. Se emplea sobre todo en la expr. (gauza) guztien (o ororen) gainetik 'por encima de todo (de todas las cosas), sobre todo' (q.v. s.v. guzti y oro), de la que sólo recogemos algunos ejs. ilustrativos. A veces (ya en Etcheberri de Ziburu cuando menos) tiene un valor concesivo 'por encima de, a pesar de'
Baina hartzen da [holokausta] berzén gainetik exzelent eta singulár den sakrifizioagatik. Decl ã 4r. Iainkoaren onhestea gauza guztien gaiñetik. Mat 122. Alabañan Iainkoaren nahiaren gañetik / hanbat bathaiatu gabe partitzen da lurretik. EZ Man I 131. Baiña niri guztien gaiñetik zeruko loriaren galtzea iduritzen zait dela garratz. Ax 577 (V 370). Zein handia den onek gaixtoen gaiñetik duten abantailla. Ib. 506 (V 326). Benedikatua zare emazte gustien gaiñetik. 37. Presenteko gaizen gañetik beitaude, eternitatekuak hobeki ikhus ditzen. Mst III 38, 1 (SP gauzen gainean, Ch gauzez gorago, Echve 298 gauzen gain, Leon zerez gorago ). Prezatzen tuztenak egiazko ontasun hauk munduko nahikara eta izateen gainetik. Lg I 326. Kontra egiten dioten traba guzien gañetik badoa. Mih 27. Gure gañetik diren güziak, hala nola Aita Seindia, gure Aphezpikia, gure Ertora [...]. CatLan 89. Artu eikezu debozino bero ta zoli bat angeru santuai, eta guztien ganeti Angeru gordetzalleari. EL2 52s ( EL1 46 batez bere ). Aziendak behar du guzien gainetik garbitasun handia. Dv Dial 46 (It, Ur batez (b)ere, Ip zernahiden ). Gizonak ezin egin leike bere indarren gañetik dagoan gauzarik. Itz Azald 6. Ezetzean egon zan beti, gure alegin guztiaren ganetik. Echta Jos 214. Gu [Luzaidekoak] Espainiari eratxikiak edo lotuak izanikan ere, Benafartarrak, Garazikoak gira, muga egileen gainetik. Zub 57. Langille, euzkeltzale, ta gauza gustiyen lenengo ta ganetik, kristiñau ona. Kk Ab II 189. Eragozpen guztien gañetik jaia egingo da. Lab EEguna 104. Au du poza poz denen gaiñetik. Or Eus 409. Zuzena, estadua baño lenagokoa da-ta, agintarien gañetik dago. Eguzk GizAuz 100. Legezko etorriak ematen dunaren gañetik ibiltzen asi ezkero, [...] laster azalduko ziran zuloak nun edo nun. TAg Uzt 171. Eskuz, Dongaitz zaharrena garaitu izan du; [...] bainan erreboteko botari zen guzien gainetik. Zerb Azk 116. Arroputz zital orrek danen gaiñetik izateko jaio dela uste baitu. Etxde JJ 106. Filosofuen eztabaida eta ustekizunen gaiñetik, Jainkoaren siñestea ta erlijioa giza-gertaera bat dugu. Vill Jaink 24. Bertsotan ere juzgatutzen det / beste guzien gañetik. Lizaso ( in Uzt Noiz 97 ). Besteen ganetikan / gaur egun futbola. Ayesta 115. Zerbaitek indartu ninduen, egia-erran, ene beldur guzien gainetik. Larre ArtzainE 299. Ez diola Orixeri ere, ustez edozein eztabaidaren gainetik geneukan Orixeri berari, begiramenik gorde. MIH 292.
v. tbn. Harb 131. Hm 63. SP Imit II 8, 4. Bp I 46. ES 399. El 22. CatBurg 34. He Gudu 50. Gco I 423. AA II 134. Brtc 144. Ub 172. Monho 80. Dh 242. Astar II 33. CatB 13. JesBih 452. CatLuz 22. UskLiB 24. MarIl 125. Jaur 182. Bordel 143. CatSal 9. CatAe 42. CatR 43. CatS 9. Elzb Po 213. Legaz 67. Jnn SBi 62. Elsb Fram 100. Ip Hil 9. UNLilia 4. CatJauf 10. Ag G 218. StPierre 40. EusJok II 138. KIkG 22. Inza Azalp 139. Muj PAm 20. Enb 126. Ldi IL 78. Munita 11. Txill Let 112. Anab Poli 55. Arti MaldanB 233. Osk Kurl 152. BEnb NereA 63. MAtx Gazt 27. Xa Odol 214. Berron Kijote 71. Gaineti: FPrS 12. ChantP 300. And AUzta 154. BEnb NereA 186. Ganeti: Azc PB 215. Enb 92. Ganetik: Itz Azald 22. Otx 118. Gand Elorri 180.
(Con reduplicación intensiva).
Baiña bien gaiñ gaiñetik maite dot neure Egilea! Ag AL 34.
( gainetiko, adnom.). Superior (a); sobre-, supra-. v. GAINEZKO (c).
Guztioen gañetiko larrosea. Lazarraga A17, 1186v. Gure enthelegü ororen gañetiko den Jinkuaren izatia. Mst XVIII. Xarlemaiña, hartü düzü / kargü uhureskua: / Enperadore izatia, / ororen gañetikua. Xarlem 1408. Beste tesoru gustieen gañetikua, duda baga, arimako garbitasuna. JJMg BasEsc 237. Luurreko azienda laburreen gañetiko ondasunak. Ib. 219. Zu zara ene odola eta ene gauza guztien ganetiko gauzea. EL1 120. Grazia da dohain barnetiko eta natüraren gañetiko bat. CatS 63 (v. tbn. 47). Baeukan beste gauza guztien gaiñetiko Iaunaren maitetasuna. Ag AL 110. Eskutapenak ez dira errazoiaren kontrakoak; dira errazoiaren gañetikoak . Itz Azald 25. Jakintsu guztien gañetikotzat daukate beren iritzia. Ag G 163. Gizonen gaiñetiko indar bat. Vill Jaink 174.
( gainetikako, adnom.). Cf. GAINETIKAKO.
Kalte eta gaitz guzien gañetikakoa izatea. AA CCErac 26. Ororen gainetikako pribilio berezi batez. MarIl 102.
( Gainetarik, precedido de gen.).
Bertzeren manupean bizi denak guzien gainetaik amor egin behar deraie bere aitzinekoei. Dh 72. Notha gabekoaren kalitatea bertze guzien gainetaik prezatzen zuen. MarIl 85.
( Gainez, precedido de gen.).
Aiñezkak zenbat zizta, neurtzen asi zaitez; / baiña ardatzaren birak guzi oien gaiñez. "Sobrepasan todo número" . Or Eus 104. Alboan barra da usaia, / guzien gaiñez ziza-lurriña. "Sobre todo" . Ib. 230. Urtez umotu xamar naiz, bañan / gazte gordiñ izakeraz, / urteen gañez ['a pesar de los años' (?)] kantari nabil; / goibelik ez, baikor beraz. EA OlBe 40.
( Gainetik, precedido de ines.).
Deusek ere baratü gabe, orotan gañetik igaraiten da. Mst III 5, 5 (Ip oro gaintzitzen ).
(Con -ko, adnom.). Superior (a).
Ezpeita konbeni [...] hazkürri orotan gaiñetiko hori beno lehenago beste hazkürririk har dezazün. UskLiB 94.
( Gainean, precedido de ines.).
Haren khoroatzia, aingürü eta saintü orotan gañen izateko. Bp I 148. Ehok eman behar baitü konfesionieren oso egitiari preferenzia bekatore lagünaren ohoriaren gaiñen. CatLan 148s.
( Gainetik, precedido de tema nominal nudo).
Naturalezatik edo naturaleza gainetik ditugun guziak. SP Imit III 22, 2 (Echve 245 sobrenaturalmente ).
(Con -ko, adnom.).
Naturaleza gaineko argia. SP Imit III 54, 8 (Ch naturaz goragoko ). Gure espiritua, gure borondate gainekoa. SP Phil 471 (He 477 gure borondate-gaiñekoak ).
" Gu-gañetikua, (adj.) fatal. Gu-gañetikua da eriotzia, iltzeko jaixo giñalako " Etxba Eib.
" Zuk esan dozunetik gañekua neria balitza, ondo nitzateke, si lo que sobrepasa de lo que tú has dicho fuese mío" Etxba Eib.
4. (En casos locales de decl. sing., precedido de sintagma nominal en gen.). Sobre, acerca de; con respecto a, en cuanto a, en relación con.
(V-arr-gip, G, AN, B, BN-arb-ciz; Lar, , H) Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 71, 281; ZestErret ( zeñen gaiñian ) .
( Gainean ). "(En) orden, en cuanto, por lo que mira, gañean, ganean, precediendo genitivo; en orden a lo que me has dicho, esan didazunaren gañean " Lar. "Tratar, [...] zerbaiten gañean hitzegin " Ib. "(En) orden, en cuanto, por lo que mira a eso, orren ganean, gañean " . "Sur, touchant à, à propos, à l'égard de, quant à" H. " Orren gaiñean itz egin degu, hemos hablado acerca de eso" A. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino, donde se emplea gralmte. precedido de ines., si bien hemos encontrado algún ej. con gen. en Etchahun, CatS y Constantin (en cambio, hay gralmte. gen. en los autores mixanos: sólo hemos encontrado ines., junto a gen., en Lopez). Su uso disminuye muy notablemente en el s. XX tanto al Norte como, sobre todo, al Sur; se encuentra todavía en Echeita (pero, sorprendentemente, explicado con 'encima, acerca de' (Jos 74)) y D. Agirre (G 296), pero luego, salvo autores como Aresti (Tobera 272) y Villasante, apenas hay ejs. sino en textos populares; cf. Azkue: "Tal vez esta [...] acepción sea imitación del castellano y francés"; Lab EEguna 102: Gibelaldetzaz itz bi esan bai, bañan ez "gañean" [...]. Zapalduko zenuke; y MIH 73: "Euskaldun guztion aho-lumetan aspaldidanik dabilen osasunaren gainean -en ordez, ezin barkatuzko erdalkeria zelakoan (hamar egunen buruan, hilabete barru eta horien gisako beste zenbait esaera ere ez bagenerabilzki bezala), farragarrizko edo negargarrizko -tzaz agertu da, atzizki jator bat dagokion lekutik atereaz". Se observa en los textos cierta mayor variedad de usos entre los autores septentrionales (p.ej., es muy usual en exprs. como erne egon o atzarria egon), algunos de los cuales los damos infra por separado.
Zer nahi duzu darradan gauza horren gainian? E 193. Hunen gainean, berzez nehork ezin reprotxa ez akusa ahal gaitzake, Iainkoa bera baino zuhurrago izan nahi ez garenaz baizen. Ins B, 3r. Iainkoaren promesaren gainean etzezan duda. Rom 4, 20. Artzainen adorazioaren gañean noela. EZ Noel 70. Zeren bertzela egiten den iuramentua, den gauzarik eztheusenaren gainean izanagatik ere, bekhatu mortal izanen da. Ax 254 (V 170). Mehatxatzeko pontu hunen gaiñean, ederki erraiten du San Krisostomok: [...]. Ib. 618 (V 398). Deizino hunen gainean klarki enganatu zela. ES 158. On da haiñitz gauzen gaiñean etzaitezen izan iakinsun. Ch III 44, 1. Ifini eutsan auzi bat bere senar difuntuen aide batek, hazienda senarren bizian gozetan zituzanen ganean. Urqz 24. Zuen gañean, San Pablok zeukan bildurra daukat. Cb Eg II 8. Erregek ihardetsi zion xeheki gauza guzien gainean. Lg I 334. Ez dire aski erneak bere umeen eta sehien gainean. Lg II 177. Gardian zagoen bere hitz guzien gañean, bere mihiaz beldurtzeko izan balu bezala. Mih 7. Splancnologia edo erraien ganian irakasten dabena. Mg PAb 83. Lagunekin ibiltzearen eta solastatzearen gainean, huna jende prestuek atxiki behar dituzten erregelak. Dh 72. Hire gainean nitian salbamenduzko xedeak [...] alfer gertha-arazi dituk. Ib. 149s. Daukazu ugari zeren ganian berba egiñ. JJMg BasEsc 108. Dotrina au izango da gorputzeko gatxen gainian. fB Ic III 261. Onen ganian gorde biar da erri bakotxian daguan oitura. Astar II 246. Gauden atzarriak gure sentsuen gainean. Jaur 130. Naiko nuke zerbait jakin txingurrien gañean. It Dial 29 (Ur ganian, Dv gainean, Ip gañen ). Oi! eta zeinen itsu hunen gainean bizi izatu naizen! Dv LEd 153 (Cb Eg II 83 alde onetatik ). Horren gainean eman gogo darotzut xehetasun bat. Dv Lab 181. Etzaitezela izan axola-gabea ongarriaren gainean. Ib. 132. Junta jeneralak beria daben eskubidiagaz, zeñen ganian iñok bere dudarik ezin euki leikian. (1866). BBatzarN 223. Atsegin dut zure gainean holako gauzen entzuteaz. Laph 93. Basauntzaren gañean hitz bi. Arr GB 145. Ez beza geiago, janaren gañian, emendik aurrera nere konturik izan. Bv AsL 52. Haren gainean egin ahal daite konparantza bat baino gehiago. Elsb Fram 179. Len ere gauz orren gañean iya aserretu giñuan. Moc Damu 29. Euskal izkuntza ederraren gaiñean [...] lan egiten daben gizonak. Ag AL 29. Irakatsi 5.a. Jaungoikoa dagoanaren ganean. Itz Azald 20. Ikhusiz gauza bakhotxaren gainean nola eta zonbat aldiz egin den bekhatu. CatJauf 120. Eskatzen dute gure iritzia gauz oon gañean. Goñi 81. Au guzia ezer ezta aren edertasunaren gañean. Ib. 28. Han erasten dituztenak, xuxen edo makur, egun hartako kabalen, merkatuaren, hunen eta haren gainean! JE Bur 170. Bertso berriak garagarrileko probaren ganean jarriak. EusJok II 107. Zeren edo aren ganian laster urtengo zuan matrakea. Kk Ab I 17. Santa Graziako erretor zenaren gainen egia jakin gabe. Const 13. Lan garrantzizkoak argitara eman ditu hizkuntza eta folklorearen gainean. Mde Pr 259. Bere ideia bazuen, harek ere, haurren hazteko moldearen gainean. JEtchep 53. Badira liburuak ugari gauza auen gaiñean. Vill Jaink 7. Eztakigu [nobela] zeren ganean egingo daben. Alzola Atalak 114. Gauza orren gainean eztiot nahi barkatu. Mattin 119. Ongi deritzat [...] Baionan izenaren gainean erabaki zutenari. MIH 112.
v. tbn. Mat 148. Harb 157. SP Phil 369. Arg DevB 178. Mong 585. Gç 111. Lar SAgust 12. Brtc 222. Ub 47. Añ CatAN 36. Gco I 452. AA III 543. JesBih 394. MarIl 128. Izt C 27. Gy 102. Hb Esk 101. Lard 178. Bordel 45. Aran SIgn 196. LuzKant 62. PE 128. Legaz 19. Zab Gabon 72. AB AmaE 329. Zby RIEV 1909, 106. Jnn SBi 78. HU Zez 42. Arb Igand 31. Apaol 35. Itz Azald 65. And AUzta 118. Izeta DirG 84. Salav 43. Ardoy SFran 71. Ganean: Arz 50. Añ EL1 83. Azc PB 132 (en Ur PoBasc 343 ganian). Echta Jos 74. Ganian: CatLlo 30. Gañian: Tt Arima 27. Etch 664. Ur MarIl 74. Bil 117. Ud 130. Sor Bar 109. Urruz Urz 33. Altuna 18. AzpPr 108. Iraola 38. Tx B II 79. Etxba Ibilt 465. Uzt EBT 97. Gainian: CatLan 47. Mdg 147. Gainen: CatS 104. CatUlz 28. Mde HaurB 58. Gañan: AR 122.
(Con -ko, adnom.). " Ganeko, que versa acerca de (Añ EL)" A.
Lehena da Noelez, edo Jesus Kristoren sortzearen gañeko kantez. EZ Noel 25. Animaren kontuaren gañeko sermoi batean. Cb Eg III 220. Etzutela hek ere iguriki behar haren ganik haren nausitasun eta botherearen gaineko argitasunik. Lg II 228. Prudenzia eta hitzen gañeko gardia zuhur hura. Mih 67. Kristoren gañeko profeten itzetan. Ub 58. Agertuko dot [liburu] onen ondoren bere lagungarritzat komunino onaren gañekua. Mg CO VIII. Badago onen gañeko ejenplurik? Ib. 142. Ezkontzeko itzen gañeko auziai lekurik aek ez ematea. AA II 70. Kodizijak [...] okertu eragin eutsan Felix Juezari San Paulo erru bagiaren gaineko erabagija. fB Ic II 166. Begira ea egin izan dozunez guzurraren ganeko yuramenturik. EL2 136. Zure ontasunaren gaineko mesfidentziak. JesBih 453. Beldur izan gaiten fedearen gaineko gauzetan buru gogortasunarentzat. Jaur 166. Bere egitekoen gañeko galde asko egin ziozkan. Lard 376. Bere izketa guzietan onen gañeko zerbait sartu oi zuen. Arr May 172. Gobernamendu-moldearen gaineko makur guziak. HU Aurp 54. Zeregiñ astunen baten gaiñeko batzarra dauke. Ag AL 20. Benetan dagoan edo ez dagoanaren gañeko ezdabaidea. Itz Azald 166. Bearreko gauzen ganeko ezjakite andia. Ib. 121. Ene idazkia Cornish delako hizkuntzaren gainekoa izanik. Mde Pr 190. Gizon-andre arteko amorioaren gaineko ipui lotsagarria. Arti Ipuin 53.
v. tbn. Brtc 9. Gco I 383. Dh 93. JJMg BasEsc 250. Izt C 508. CatBus 47. Ur MarIl 26. Dv Lab II. Aran SIgn 59. AB AmaE 122. Arb Igand 56. Goñi 37. Ag Kr 117. Ardoy SFran 349. Ganeko: CatLlo 8.
(Con erran o hitz ). Bajo la palabra de, fiando en la palabra de. " Bertzeren erranaren gainean mintzo naiz, je parle, je le dis, suivant le dire d'autrui" H. Cf. infra ESANAREN GAINERA.
Ar zazu haur ene hitzaren gañen. Volt 254. Bi lekhuko faltsoen erranaren gainean, Nabothek galdu behar izan zuen bizia. Lg I 361. Fidantzia handi bat dudalakotz zure baitan, banoha zure hitzaren gainean sarearen artikitzerat. Lg II 140. Doña Lenorak hitzemaiten dio emazteki [galdu] hetarik zonbait hartuko diotzola bere jauregian. Hitz horren gainean abiatzen da Iñazio salbatu nahi dituen arimen ondotik. Laph 238. Kristo igurikitzen zuena Juduen populuak? Bai, igurikitzen zuen, Moisen, Dabiden, Profeten erranaren gainean. CatJauf 34.
v. tbn. Hb Egia 143. Ir YKBiz 87. Zerb IxtS 25.
Según, conforme a.
Haukien gainean dohazi bertze gainerako berbo guztien konyugazinoak. ES 91. Zeñaren handitasuna neurthua izanen baita hekin egitean izatu dukedan kharraren gañean. Mih 12. Zer progotxu du giristino batek fedea ukhatea, ezpadu haren gainean moldatzen bere bizitze guzia? Dh 112. Zundazazu hemen ongi zure bihotza, eta ikhusazu seinale horien gainean, ea egiazki maite duzunetz Jesu Kristo. Ib. 246. Model beraren gaiñean / Yupiterrek mundu huntan / egiñ ez ditu guziak. Gy 279. III. Kantikoa. Yainkoaren lege saindua. Hainitz airen gainean. CantIzp (ed. 1813) 7.
A causa de. " Bere zozokeriaren gainean utzi zuen, à raison, en considération de sa bêtise, il le laissa" H.
Asko bertze, meditazione egitetik desenkusatzen dire bere lanean hari-beharraren gainean, eta diote, eztutela astirik meditazionean egoteko. Dh 93. Nola ziren justizian sartu hitz baten gainian Donibaneko hirian. Zerb Azk 103.
(Tema nudo + gainean ).
Aitzindari joaiten zerelarik uskaldun minzo gainen hatsarre bat. Arch Fab 11. Berba egin ezkero / ezkontza ganean, / Mari Jesus egoan / beti ezetzean. Echta Jos 135s. Dukiak ipiñi ebala bere emazte biurrixa ixilleko maitestu bixen artian zan aiskidetasun gañian jakiñian. Etxba Ibilt 488.
-tan gañen (S ap. Gte Erd 71, 281 ) .
(Ines. + gainean ). Acerca de, sobre. Tr. Propio de la tradición suletina; se encuentra tbn. en Lopez.
Nitan gainen gudukatzen / batak etzitukedala, / baietz bertzeak dioztala. O Po 21s. Besta saintietan gaiñen. Bp I 21s. Zer nahibeita gaizatan gaiñen. Mst III 6, 3. Untsa edo gaiski meditatzen dugun egietan gañan. AR 123. Zer diozie, jaunak, ezkonze hortan gaiñen? Xarlem 93. Jaun Aphezküpiaren mandamentia [...] erakutsi izan behar dian Katiximan gañen. CatS III. Galthatü ondoan mündüko aphezküpü güzien [...] ustekeria hortan gainen. Ip Hil 18. Herrian gaiñen diagü / gük egün hanitx ikhasi. Casve SGrazi 164.
v. tbn. AstLas 35. Mercy 29. UskLiB 67. Etch 624. Arch Fab 95.
(Con -ko, adnom.).
Banaloria oro iretsi izan düzü, zure nitan gañeko jüiamentien barnatarzünian. Mst III 14, 3.
Según, conforme a.
Zure fediak erakusten deitzün egietan gaiñen zure akzioniak erreglatzen badütüzü. UskLiB 88.
(Ht VocGr 428, Dv (que cita a H), H) .
( Gainetik ). "Ils se sont fâchez au sujet des maisons, etxen gaiñetik haserretu dire " Ht VocGr. " Deuseren gainetik, à propos de rien" H.
Bi larroin behiñ yoka hari ziren goizetik / biek ebatsi zuten asto baten gaiñetik. Gy 34. Limiten gainetikan ardura disputa. Bordel 153. Horren gainetik izatu zuten umilitaztezko guduka saindu bat. Jnn SBi 117. Aste huntan dute deputatuen ganbaran afera horren gainetik [...] kalapita bat ikaragarria! HU Zez 47. Eztabaida zebillen beraz gizaldean aren gañetik. Ir YKBiz 317. Fama hartarik nauzue jujatzen... Ez gertaturik bainan erran-merran huts batzuen gainetik. Larz Senper 100.
v. tbn. ChantP 262.
( gainera ).
Juzguba da geure [...] entendimentubak zerbait ikusijaren, entzunaren edo iraguaren gainera, onan edo alan dala beragan sinistuteko ateraten daben kontu amaituba. fB Ic II 217. Laborantzari doazkon zenbat xehetasunen gainerat ez liozke oraino begiak idek [errientsak neskatoari], baratzeko lanetaz hasirik! JE Bur 71.
(Empleado con verbos como negar egin, irri egin, etc.).
Ene gainian eztagiten uste duten irririk. E 237. Iainkoaren hirá infidelitatearen gainean. Rom 1, 18 (tít.). Ez adillala hisia heure falten gañean. EZ Man I 32. Haren sekulako damnamenduaren gainerat isurtzen zituen nigarrik kharatsenak. Lg I 318. Ez egiela negar Zure eriotzea, ezpada eureen ta eureen semeen itsutasun ta bekatuen ganean! EL1 197. Gure utsegiteen gañean negar egitea. AA III 545. Gaitz hunen gainean odolezko nigarrak emateko. Dv LEd 43. Bere bekhatuen gainean minki nigar eginez. Laph 33. --Beok beñepin gure bizkar amaika far egiten dute. --[...] Zubek gure gaiñ bezela. Sor Bar 98. Jaungoikoaren eta animaren gañeko gauzen gañean parra lasai egiñaz. Goñi 37. Hizkuntza hain beneragarri baten zorigaitzaren gainean zenbait nigar-malko ixuri. Mde Pr 241. Laster igarri zetsan bere gain barre eiteko gogoak zirala. SM Zirik 59.
v. tbn. Harb 329. Ax 531 (V 342). SP Phil 475. Cb Eg II 116. Dh 199. UskLiB 40 (nitan gaiñen). Jaur 177.
(Con -ko, adnom.).
Il baten ganeko ama-aizteen negarrak. Zav Fab, RIEV 1909, 32.
5. (Empleado gralmte. en casos locales de declinación en sing., precedido de sintagma nominal en instr. o gen.). Además de; fuera de, aparte de. Cf. GAINEAN, GAINETIK (b), 1 gainera.
( Gainera(t), precedido de instr.). "Sobre ser, sobre que es un &c., gañera, y la terminación del verbo en ez, az. Sobre ser un borracho, me viene con eso, ordi bat danez gañera, orrekin datorkit. Sobre que le dije que no hablase palabra, esan nionez gañera, etzegiela hitzik esan " Lar. "Sobretodo, adv., [...] are guziaz gañera " Ib. (v. tbn. Añ). "Además, orrez gañera " Ib. (Añ orrez ganera ). "Además de ser bobo, es miserable, boboaz gañera, zikoitza da " Ib. "Fuera de eso, orrez gañera " Ib. (Añ orrez ganera ). "Allende, fuera de eso, orrez gañera " . " Orretzaz gaiñera (G), de plus, en outre, en sus de cela" Dv. "2. outre que. Boboaz gañera zikoitza da, outre qu'il est sot, il est chiche, avare. 3. en outre, au surplus, bien plus. Hortaz, orrez gainera, outre cela" H. " Lenaz (lehenaz) gainera, como si fuese poco lo anterior; para colmo" Asp Gehi. Tr. Si bien se documenta primero en Axular (y luego en Etcheberri de Sara y Duvoisin), es propio sobre todo de la tradición meridional, en la que lo encontramos desde Ochoa de Arin. Es especialmente frec. en la expr. horrez(az) gainera 'además de eso'. En algunos autores vizcaínos (Iturzaeta (Azald 93) y D. Agirre (Kr 222)) se encuentra a veces sociativo (-gaz) en vez de instr. Cuando el portador de instr. es un verbo no conjugado, éste puede ser tanto un part. (galduaz gainera) como el sust. verbal (galtzeaz gainera). Hay sólo part. en todos los autores de dialecto vizcaíno en que se documenta (f. Bartolomé, Iturzaeta (Azald 189), Kirikiño, KIkV (91), Otxolua (19), Eguzkitza (GizAuz 17) y Erkiaga (Arran 152)) y en algunos guipuzcoanos (Guerrico (I 440), Azkue (Ardi 102), J.M. Barandiaran (ELG 47), Lekuona (SClar 113), Orixe (Aitork 9), Anabitarte (Aprika 24) y Zaitegi (Plat 128)); sólo sust. verbal en Aguirre de Asteasu (I 412), Iztueta, Arrue (May 19), ArgiDL (45), Inza (Azalp 93), Lizardi (que es el único que usa -tzez : IL 105), Iraizoz (YKBiz 104), T. Agirre (Uzt 153) y Villasante; y ambas construcciones en Cardaberaz (part. Eg III 228 / sust. verbal Ib. 360), Lardizabal (516 / 5), J.I. Arana (SIgn 64 / ib. 200) y Etxaide (JJ 269 / ib. 248).
Badu Iainkoaren zerbitzatzeak bertze mundukoaz gaiñera mundu hunetan ere zenbait golardoa. Ax 507 (V 326). Komunikazio prezisoaz gañera, itzegitea eskusadu ez ote zeban. OA 152. Bere etxeko gauzak zuzenduaz gañera, biderako neurriak ere ondo artu bear ditu. Cb Eg III 228. Konsideratu ditzagun orain esan degunaz gañera, fedeak erakusten dizkigun beste arrazoi batzuek. Gco II 8. Norberak gaiski juzgaubaz gainera inori esaten bajako juzgu gaistua. fB Ic II 221. Onezaz ganera da bere guztiz egokija lurrak onduteko. Ur Dial 70 (It gañera; Dv bertzalde, Ip bestalde ). Gipuzakoako lurrak berenez ezadetsuak eta aro onekoak izateaz gañera, arkitzen dira txukunki landuak. Izt C 30. Orai arteo erran diren dohakabetasunez gainera, handiagorik izanen da? Dv LEd 264. Ez baitzuten bizitzeko biar, zutenaz gañera, ezertxo ere. Bv AsL 76. Barka zaiozula, beste guziaz gañera oraingoan ere. Arr May 182. Euskaldun garbien semea dozu; onez ganera kristiñaua. A BeinB 64. Zure berri jakiteaz, nizaz gainera, zure ezagun ta adiskideak ere biotzez poztu ziran. A Ardi 10. Ain azkarra ixanaz ganera, mutillak bere irabazte-arazoetan zori ederra ixan eban. Kk Ab I 78. Seme garailari oni eman dio bere Aittak zerukoaz gañera lurreko jauntza. Inza Azalp 79. Igalirik emon ezaz ganera, adarrak igartu egitten yakoz. Otx 118. Katolikoz gañera, gure egunkaria euskozale sutsua izango litzake. Ldi IL 150. Erlauntz bakotxean, erregiñez gañera, mota bitako erleak dagoz. Eguzk GizAuz 109. Errekaldeko lamiak baino liluragarriagoa izanez gainera, ze deabru eta ze arraio gertatzen da neska horrekin? Arti Tobera 284. Baiña irakurtzeaz gaiñera, asko pentsatzen dakiana da. Vill ( in Gand Elorri 19 ). Lengo lau lagunegaz gaiñera, beste bi etorri ziran. Etxabu Kontu 127. Bai, Estebanen etxekoak ere bataiatu nituen; hauetaz gainera, ez dut uste inor besterik bataiatu nuenik. IBk 1 Cor 1, 16 (He gainerakoan, IBe hauetaz kanpo ). Or jarri ditudan izenez gaiñera. AZink 20. [Ebanjelio] hori ere badugu orai, iparraldean lehengo Leon Leonen haren eta beste batzuen gainera. Larre ArtzainE 288. Irakurleari, kritikoaren iritziaz gainera, eman behar zaio zehazkiro besteak [obraren egileak] dionaren berri. MIH 206. Herriko ondasunak jasotzeaz eta bereganatzeaz gainera, gehiago ere egin nahi izan zuen Orixek. Ib. 260.
v. tbn. Lar SAgust 6. Ub 176. Ur MarIl 44. Ud 122. Zab Gabon 107. Legaz 36. Sor AuOst 82. AB AmaE 264. Apaol 69. Moc Damu 15. Ag AL 116. Goñi 113. Urruz Urz 16. KIkG 18. Altuna 66. Enb 101. Tx B I 41. Alz Ram 67. EA OlBe 22. Munita 62. Mde Pr 212. Txill Let 56. Bilbao IpuiB 8. SM Zirik 14. Basarri 69. MAtx Gazt 50. Gazt MusIx 164. Ibiñ Virgil 90. NEtx Antz 19. Uzt Sas 133. Berron Kijote 102. Ganera:EL1 168 (EL2 180 ganeti). Or Tormes 15. Enb 198. Akes Ipiñ 33. Erkiag BatB 47.
(Con -ko, adnom.). " Hortaz gainerakoan, outre cela" H (ap. Lh ). Cf. gainerako.
Eskualdun aralde hautaz gainerako bertze jendaki guztiak zein [...] emanak diren bere sort-herriko hitzkuntzarentzat. ES 170. [Erdarak hitz] geienak latin-hitzkunzarenak dituala, ta oez gañerakoak, nok daki nongoak. Ub 3. Irakurliak egin biar zituban Eleisan Meza kantauko Epistoliaz ta Ebanjelijuaz gainerako Jaungoikuaren berba irakurtiak. fB Ic III 286. Esan ezazute bada, bai, bai, ez, ez: itz oiezaz gañerakoa okerretik dator. Lard 381. Esan dute gero Norbert Tauer euskaltzaleak aurkitu duela bigarren ale bat, Pariskoaz gainerakoa. MIH 283.
v. tbn. Erkiag BatB 11 (orrezaz ganerakoa).
( Gainean, precedido de instr.). " Zuhurra denez gainean, outre qu'il est économe de son bien" H.
Kredoaz ta Artikuluez gañean besterik sinisetan dozu? Cb CatV 28. Kristau asko ta askok beste bekatuez gañean geitzen dituzte komunio sakrilegoak. Mg CC 247. Ezin bada adierazo nei arima barruko su ta desesperazinoia, dolore ta tormentu andijez gañian. JJMg BasEsc 92.
v. tbn. CatBus 17 (ganean).
(Con -ko, adnom.).
Zumaiarra, agian?... Ala baziña, euskeltzaleaz gañeko alkarbiderik badegu zuk eta nik. Ldi IL 87.
( Gainetik, precedido de instr.). "Además, [...] (V) orrez ganetik " . "Fuera de eso, a más de eso, [...] (V) orrez ostean, osterantzean, ganetik " Ib. "Así mismo, a más de eso, (V) orrez [...] ganeti " Ib. Tr. Documentado en textos vizcaínos del s. XIX.
Azaz ganeti bere, artu norberak beste penitenziaen bat. Oe 137. Ote dago nondik ezagutu komunio gaiztoaren belztasuna esan diran arrazoiaz gañetik? Mg CC 244. Arkitzen zan Leoi jauna zaarraz gañetik gaixoa. Mdg 17. Kredoa ta Fedeko Artikuluez ganeti beste gauzarik sinistuten dozu? CatLlo 28. Ill osuaz gañetik / egun bakotxian / daigun gauza onen bat / bere izenian. Ur MarIl 125. Zintzoak gitxi dagoz / baina asko iateko: / azaz ganeti erkinak / gaisoak ta ordiak. Azc PB 333 (en Ur PoBasc 355 onez ganeti ). Zer geiago bear da? esan danaz gañetik. Itz Azald 174. Juntako arduraz gañetik, etxia be ezin albora itxi. Gerrika 156.
v. tbn. Añ LoraS 38 (ganeti).
( Gainera(t), precedido de gen). "Sobretodo, finalmente, [...] guztien ganera " . "Outre, par-dessus, ajoutant à. Milla esker ditutzula lehenekoen gaiñera (EZ Man)" H. "Sur, par-dessus, par surcroit. Nere ahultasunaren gainera eritzen banaiz, galdua naiz " Ib. (s.v. gaina ). Tr. Propio de la tradición septentrional desde Leiçarraga; tbn. se documenta en autores vizcaínos desde f. Bartolomé.
Esker drauagu, zeren [...] goitiko egiten drauzkiguan grazia guzién gainera, gure gorputz [...] hoier, orain substanzia eman baitrauek. ABC B, 3v. Bortz manamendu hauken gaiñera baditu Elizak bi debeku. Mat 10. Bere leheneko erhokeriaren gaiñera bertze bat, are handiagoa, egiten zuela. Ax 300 (V 200). Etsaitasunaren utzteko, lehenen gaiñera erremedio ona eta konsideratzekoa. Ib. 320 (V 212). Zeiñak [Jainkoak] berze guzien gaiñerat eman nahi baitarozu bere burua ere. Ch I 7, 2. Bainan horien guzien gainera, [...] artha ukhan behar dute bekhatu guzietarik ere ahalaz beiratzeko. Dh 65. An esan zanaren gainera, aitatuten da berriro emen, artu dagizun guztiok gorroto santu bat testigantza paltsuaren kontra. fB Ic II 162. Geituten dau sakrilejioko pekatua lengoen gañera. CatBus 50. Bere flakeziaren gainerat, sikhar malet bat jin zitzaion, eta ohean jarri zen. Laph 248. Ezen urrikaltzeko litake, ahanzkor balitz, bere itsuaren gainera. HU Aurp 191. Zer egin bear dabe, len esanikoen ganera, mesede geiago artuteko? Itz Azald 158. Absoluzionea hola errezebituz, bertze bekhatuen gainera sakrileio bat egin lezake. CatJauf 124. Asteko irabazien ganera, noizbait emoten eutsen arrain bat edo beste etxerako. Echta Jos 113. Esandako gauzen gañera, nai litzake beste zertxobait. Ag G 39. Orra beste buru-auste bat orain daukodanaren ganera. Kk Ab I 76. Oheko matelaza, egur azal hezez egina, gogorraren gainerat sapa bat emaiten baitzuen gorputzari leher egitekoa. StPierre 24 (v. tbn. 12). Toki berean lehengo guzien gainera, fotografia berri bat hartzen dute gure begiek. JE Ber 11. Etzen bakharrik sendatu, bainan, osasunaren gainerat, ukhan zituen oraino lehen baino ontasun eta familia handiagoak. Zerb IxtS 32. Lehenik Jobek galdu zituen bere ontasun guziak, eta gero ikasi zuen seme-alaba guziak hil zitzaizkola. Horien gainerat, legen lotsagarri batek bera hartu zuen betbetan. Ib. 31. Ez eutsan emon bear ba orain Peru Antoneri jornalaren ganera jan-edana be? Bilbao IpuiB 190 (v. tbn. 199). Beste lan guzien gainerat hori! Ardoy SFran 242. Bazakien jadanik latin poxi bat, eta eskuararen gainerat [...], español eta frantsesean ere askitto trebe zitaken. Ib. 93. Ene ez ontsaren gainerat, lanik aski eman zautan [...] eskaini zitzauzkitan presentek kausatu bihotz pilpiraren jasaiteak. Xa Odol 331.
v. tbn. EZ Eliç 92. ES 391. CatLuz 33. Barb Sup 2. Ganera: Otx 120.
(Con -ko, adnom.).
Haragiaren bekhatutik begiratzeko, lehenen gaiñerako erremedioak. 'Más remedios' . Ax 412 (V 268).
( Gainean, precedido de gen.). " Bertze hanitz ongien gainean, egin darotazut hau ere " H.
Konfesio gaizki egiñekin ez dala barkatzen bekatua, ta bai lengoen gañean geitu konfesio ta komunio beste sakrilejio. Mg CC 156. Irakaskintzarako [...] pagetan daben diruen ganetik, zeinbat ostantzeko emoten dautsen. ForuAB 99. Lotsarijen ganian, etxerako bidia galduko yuat. Kk Ab I 14. Eun dukat eder dauzkat / pikope batean; beste eun jartzera noa / lengoen gañean. Lek EunD 47.
( Gainez, precedido de gen.).
Lanaren gañez jarri / dirua? Ze arrano! Sor Gabon 64.
( Gainetik, precedido de gen.). "Outre, par-dessus, sur. Bertze on guzien gainetik osagarria ere badu " H.
Urteak daukaz irureun / ta irurogeta bost egun, / onen ganeti / sei ordu beti. Azc PB 292 (en Ur PoBasc 451 onez ganeti ). Alargunak [...] atarako ebala [abadiak emondako] peseta biyen ganetik biar zana bere seme laztanari laguntzeko. Kk Ab II 71.
v. tbn. MAtx Gazt 79.
( -tik gainera ).
Agindu oneetik gañera badagoz besten batzuk? Itz Azald 113. Ortik ganera, salakuntza berezia dauka Nikanor-ek, diru-etxean egindako sasi-firma onuratsua... Erkiag BatB 198.
6. (En casos locales de decl. sing., precedido de sintagma nominal en gen.). (Tomar, tener, dar, etc.) a mi (tu, su, etc.) cargo, en mis (tus, sus, etc.) manos; (recibir, tener, etc.) sobre si.
( gainera ). " Hartzen dut ene gainera, je prens sur moi" SP.
Bekaturik egin eztuenak hartu ditu bere gaiñera munduko bekatu guztiak. Mat 216. Iakinez gero, enzunez gero eta entzunari iabeturik, bere gaiñera hartuz gero, gaitz da koleratu gabe [...] gelditzea. Ax 318 (V 208). Batbederak aski itu bere inklinazione gaixtoak, bertzerenak bere gainera hartu gabe. SP Phil 312 (He 313 berzenez kargatu gabe ). Aragitegija euren ganera artu daruenak. Mg PAb 112. Sail atako kalte ta pekatu guztiak duaz bere gainera. fB Ic II 168. Nere gauza guziak nola utziko ditudan zure gainera! Dv LEd 89 (Cb Eg II 44 zure kontura ). Etxe guziko lanak bere gañera egotzi. Arr May 201. Erlijioek beti izan dituzte eskubideak kontu ontan; ezkontza zeruak bere gaiñera artua zeukalakoan. Vill Jaink 158.
v. tbn. Harb 312.
(Tras posesivo anafórico). " Bakotxa bere ganera (V-m), cada cual por su cuenta" A EY III 270 (tbn. en A Apend ). v. infra (II, 4).
( Gainean ). Tr. Documentado en Axular y Chourio, desde Cardaberaz al menos aparece en autores meridionales, sobre todo del s. XIX; apenas hemos encontrado ejs. en el s. XX, ninguno en su 2.a mitad.
Biz heken gaiñean ethorriko den okhasinoa eta kaltea. Ax 284 (V 190). Gaitzez iartze hura haren gaiñean izanen da, eta ez zure. Ib. 372 (V 245). Ez zazula utz egiteko handi hura zure hurkoen edo adiskideen gaiñean. Ch I 23, 5. Gurasueen gañian izango da aren erru ta kontuba. JJMg BasEsc 4. Pekatu bakotxian artuten dogula guere ganian zor bat. Astar II 212. Baldin Korrejidore Jaunak ondo kunplidu bazituen bere ganian artuten zituzan euskaldunen gurari ta eskabidiak. (1866). BBatzarN 239. Oh eta zer pekatua zere gañean daukazun! Arr May 64. Zelan eskonduak artuten dabeen euren gañean, euren semealabak [...] errelijinoeko gauzetan argituteko eginbear edo zeregin estua. Itz Azald 172.
v. tbn. Ub 212. Cb Eg III 292. Mg CC 211. AA II 32. Ur MarIl 106. Lard 33. Zab Gabon 43. Enb 100.
7. ( Gainean, precedido de frase relativa con gen. o instr.). Puesto que, dado que.
(L, BN, S, R ap. A ; Dv, H) .
(Precedido de gen.). " Aithortzen duenaren gainean bere hutsa, barkha dakioke, puisqu'il confesse sa faute, on peut la lui pardonner" Dv. " Gainean, puisque. Xuria denaren gainean, ageri da ez dela gorria, puisqu'il est blanc, il est évident qu'il n'est pas rouge" Ib. ( A ). "Puisque, des là que. Eztezen bere baithan konfidantxarik ezar, hain gaiza txipietan erorten direnen gañen (Imit S)" H.
Hil ziedián: eta leinurik etzuenaren gainean, utzi ziezoan bere emaztea bere anaieri. Mt 22, 25 (He, TB, Dv ez baitzuen haurrik ). Zeren Iainkoa ezagutu ukhan dutenaren gainean, ezpaitute Iainko bezala glorifikatu. Rom 1, 21 (He dutelarik, TB ezaguturik, Dv zutelarik ). Beraz gauza hauk guziak desegin behar diradenaren gainean, nolako behar duzue izan konbersazione saindutan [...]? 2 Petr 3, 11 (He, TB direnaz geroz, Dv direnaz geroztik ). Zeren heben horrat hunat soz zaude, haur eztenen gañen zure phausuzko lekhia? Mst II 1, 4 (Ip eztenez gainian ). Zeren eta bekhatü orijinalaren khozian sorthü girenen gañen, gihaureki kharreiatzen beitügü tentazionen üthürbüria. Mst I 13, 3 (Ip sorthü girenetik ). Gauzen ikertzeari zagonaz geroztik eta ohartuko zitzeienaren gainean bere indarraren finkatzeari, zuzen zen Gobernamenduak sartzera zoan sailean azpitik iduk zezan Eliza. JE Bur 45s.
(Precedido de instr.). " Gainen (S), puesto que. Denaz gainen, puesto que lo es" A. "Dans le sens de 'puisque', on peut ajouter gainean au médiatif singulier. Ex.: ekharri duenaz gainean, puisqu'il l'a porté" Lf Gram 754.
Ezta düdarik Jesüsek abisatü ziala egünaz eta orenaz, beste hanitz santüri fabore hori egin dianez gainian. Ip Hil 198. Zuri gomendatü naianez gainian, othoi, argi nezazü. Ib. 259. Jakinen düzü hala nahi düzünaz gainen. Const 29. Jakin nahi duzunaz gainean, huna bethi zer zaukun gerthatzen. Barb Leg 24. Eztuzunaz gainen / proba hoberik, / erretia zite hebenti. PierKat 57. Hirialat bazuazanaz gaiñen, nahi duzia eraman ene xamarra? Egunaria (ap. DRA , que no da más ref.). Nola sinets ez ziola hitz edo so egin nahi, haren bihotzmina zenaz <-r> gainen zin? Mde Pr 160. Haiñ zalhe zirenaz gaiñen, / ikhusi behar dizügü. Casve SGrazi 28.
v. tbn. Etxde JJ 22 (duzunaz gañen).
8. (Con significado temporal)
( gainera(t) )
En pleno..., a las.
Gau-erdi gainerat, Gedeonen soldaduak hurbildu ziren etsaien ganat. Lg I 214 (v. tbn. II 106). Arratsaldeko hirur orenen gainerat, bureuek itzatu zuten Salbatzailea gurutzean. Lg II 279 (v. tbn. 298). Nikanor, gauaren ganera, Olarratz jaunaren baratz ingurura eldu zan. Erkiag BatB 95.
Después.
Hor dire obrak [...]. Lehengoen gainera oraikoak; oraikoen gainera heldu berriz, beti aitzina, sarrixagokoak. HU Zez 189.
( gainean )
En pleno... "Sur, en parlant du temps, d'heure, environ, vers. Eguerdiren gainean ethorriko zare, vous viendrez sur l'heure de midi. Berrogoi urtheren gainean hil zen, il mourut environ à l'âge de quarante ans, sur les quarante ans" H.
Eguerdi gainean, etzakielarik gehiago zein eskualdetarat har [...]. Jnn SBi 115. Gauerdi gainean, [...] ixil ixila hurbildu ziren Madianitetarat. Zerb IxtS 47.
Después, tras. En textos meridionales, se emplea sobre todo hablando de comida. Cf. GAINEKO (i).
Horren gainean oihu handi bat egin zuen. Dh 204. Guztiz dala kaltarkitsua izerditutako ondorean iturriko ura edatea; perretxikuen gañean are gaiztoagoa. Izt C 76. Gero okelea piper andiakaz, ardaotan ondo bustita, ito arte; ta esne-arroz gozotua gañean. Ag Kr 45. Lendabiziko zuaitza berdiñ berdiñean bukatu zuten... Orobat bigarrena... Ta irugarrenaren gañean, asieran bezela zueden jokalariak, zall, zimel, zauli ta kementsu. Ag G 103. Gaztaren ondotik gereziak, naiz mamiaren gainean sagardoa, artuarren, edozerk on egiten dio. A Ardi 30.
"Lorsque. Iauna sortu zen gainean, oro boztu ziren (EZ Noel), quand le Seigneur naquit, [...]" H (corresponde sin duda a EZ Noel 54, que dice en realidad sorthu zen gauean ).
( gainetik ). Después.
Arrautza-talo edo tortilla guri-guriak izango zituen jaki [...]. Eta ango sagardau garratz-samarra edari, eta ganetik naia gatzatu. Erkiag Arran 120.
Saintien besta egünez edo gaiñetan; haien uhuretan Xapeletaren erraiteko maneria. UskLiB 144 ( UskLi 177 gaiñetan ).
9. (B ap. A ; SP, Lar Sup, H, Lh).
(Lo) mejor, (la) flor, (la) nata. "Nata, la flor de la cosa, gaña ta pikaña " Lar Sup. "Ce qu'il y a de mieux dans les choses" H. " Gaina erosi dugu, sagar txarrik baizik ez da gelditzen, nous avons choisi les meilleures pommes" Lh. "Lo selecto" A. Cf. infra (I, 14). v. bikain.
Gaiñak, pikaiñak eta hautuak bertzeren; hondarrak eta arbuioak Iainkoaren. Ax 181 (V 123). Au da ezkonduen ongi nai ta amorioaren gañ eta lorea bezala. AA I 573. Haren artha konfiatuko dio gainari. (Interpr?). JesBih 420. Esnea degunean zuretzako tela, mamiya degunean zuretzako gaña. Bil 159. Huskeriez kezkatzea, gero [...] ez da giza kulturaren gaina eta lorea besterik. MIH 284. Euskal herriari eta euskarari eskaini dizkiola bere bizitza luze eta lanpetuaren fruiturik gehienak eta onenak, etengabeko ahaleginen gaina eta bikaina. Ib. 290.
Sumo.
Agertzean launazka zortzi pilotari, / gazteria emaiten irrintzirinari, / irrintzirina baita bozkario gaina, / eskaldunetan kanta ixitzen duena. Hb Esk 213.
"Primicias" A. " Jainkoari gainak eman behar zaizka, il faut donner à Dieu les prémices" Lh (que cita a Axular).
10. "Sur, s'agissant de garantie, gage. Etxearen gainean diru atheratzea, emprunter de l'argent sur la maison" H.
Egunetik egunera, bahiaren gaiñean, arno gehiago hartzen duzu. Ax 80 (V 54). Modu bitakua dala zensua: bata etxe, solo edo frutuemaile dan gauzaren ganian ifinten dana. Astar II 172. Etxearen gañera geiegi atera det. Ag G 368. Etxe onen gañean zentsoak omen daude. Muj PAm 67.
(Con -ko, adnom.).
Etxe-gañeko zentsoak. Muj PAm 67. Etxe gaineko hipotekaz. MIH 310.
11. (V-al-m-gip ap. A ), gan (Vc ap. A ), kain (Aq 103 ((G) A (G, AN) ), kan (V-al ap. A ).
"Aguijón, pertica... la aguja de la punta" Aq. "Aguijón de carreteros" A. v. AKUILU-GAIN.
Beragaz dauka beti gan zorroz bat bijotzaren erdijan. fB Ic III 320. Aurrera bajoiezan / gana surrutara, / atzian akuluek / zan guztietara. 'Eztena sudurretara' . EusJok II 114.
12. (Dv, H), gaine.
Superioridad. "Supériorité: gaina eraman du, il l'a emporté" Dv. " Gaina eramatea, emporter l'avantage, la victoire, avoir le dessus" H. " Gaiña, diferencia" A Apend. Cf. GAINA IZAN.
Hortan aingurier gañia eremaiten direezu. AR 353. Yakiteko Eskaldun biziaren gaina, / yoan behar liteke, astia duena, / ikusterat bertzetan nola den yendea. Hb Esk 186. Haren kontra harmetan gaina bilhaturik. Ib. 30. Nola gizon hain flox dena, / Zezenekin dabilan, eramanez gaina. Ib. 219. Zuen bihotzetan gaina emozue Kristoren bakeari. Dv Col 3, 15.
13. " Gan (V), broza de lino que se separa del tomento (Mg PAb)" A.
Lino agorra bada, jakoz ateraten ganak. Mg PAb 144. Gero darue txarrantxetara ganak aterateko. Ib. 138.
14. (V-gip, G, B, L, BN-baig, Sal, S, R; VP ( -añ- ), Gèze ( gañ ), H, VocB ), gan (V) Ref.: A ( gain, gan ); Iz ArOñ ( gaiña ); Satr VocP ( gaina ); Elexp Berg ( gaiñ ) .
Nata. " Gaña, tela" VP 31v (probablmente ref. a la de la leche). "Crème" Gèze. "La crème ou partie épaisse qui surnage sur le lait, le bouillon ou autre liquide" Dv. "Crème, la matière onctueuse et épaisse qui monte sur la surface du lait" H. "Nata de la leche" A. v. esnegain, goien (II, 2); cf. infra GAIN ETA LORE.
Gaina ona bada burra ere hala izanen dela. Dv Dial 84 (Ip gaña; It bikaña, Ur guena ). (Esnea) urakin ugaritzeko arrixkoa edo gaña kentzeko dago. Oñatibia Baserria 111 (ap. DRA ).
"Manteca" A (que cita el ej. de Dv).
Dithia azkarki tinkatzen duenak esnearen edoskitzeko, gaina atheratzen du. Dv Prov 30, 33 (Ol, Ker gantza ).
15. (BN ap. Lh ; H).
"En parlant de pari fait entre, ou avec, les spectateurs d'un jeu. Gainetik iokhatzen zen hagitz, on pariait beaucoup parmi les spectateurs de la galerie. Pilotari lagunekin ezartzen zuen hagitz, gainetik are gehiago, [...] et plus encore avec la galerie" H. "(BN), public des tribunes. Gaina ixil!, que le publie se taise (pour laisser parler les juges)" Lh. Cf. GAINEKO (g).
"Gaina ixill". Horra zer zioten, gu gazte ginelarik, pondu baten jujatzerat biltzen ziren jaunek. --"Gaina" gu ginen, partidari beha ginaudenak, eta ez ginuen deus erraiteko zuzenik. GAlm 1951, 46 (ap. DRA ).
16. " Gan (V-m), tallo superior del maíz" A. v. gailur (5).
17. "Disponibilité, économie. Ez ditut ene gainak hortan xahutuko, je ne vais pas employer mes économies à cela" Lh (que cita a Lf).
18. (En casos locales de decl. sing.; hablando de la tributación).
Aberastasunaren gañean diran zergak. (1919). ForuAG 287. Izen-gabeko Bazkunak dauzkaten irabaziyen gañeko zerga. Ib. 287.
II . (Tema nudo, usado como posposición).
1. (V-gip, G, B, L, BN, S, R; SP, Ht VocGr 325, Dv, H) Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg .
A cargo de, bajo la responsabilidad de. " Ene gain da untzia, le navire est en ma charge" SP. "Il m'a accusé, ene gaiñ egin du " Ht VocGr. " Zure gain uzten dut gauza, je laisse la chose sur vous. [...] Ene gain hartzen dut hori, je prends cela sous ma responsabilité. [...] Ez dugu ja nehor gure gain hartzen ahal (Prop III 97), nous ne pouvons plus nous charger de personne" Dv. "Sur, à la charge, sous la responsabilité. Bego hori nere, gure, hauen, hoien gain, laissez la chose à ma, à notre charge. Zure gain har ezazu, prenez le sur vous" H. "A cargo. Nere gain, a cargo de mi" A. "À la charge de" Lf Gram 383. " Ez dago norberan gaiñ gura eta ez gura izatia, no está en nosotros" Etxba Eib. "Bajo la responsabilidad. Eneuke ezetara be hartuko lan hori neure gaiñ " Elexp Berg. Cf. beregain. Tr. Documentado al Norte desde sus primeros textos (si bien en suletino no volvemos a encontrarlo desde Belapeyre) y al Sur desde Mendiburu por lo menos; es especialmente frecuente en los ss. XIX y, sobre todo, XX.
Zeren hark hartu ukhan baitu bere gain, guk merezitu genduen maledikzionea. ABC B, 8v. Ene gain da untzi eta jendea. EZ Man II 132. Ororen [parropia xipien] gain arteko errejent baten ezarteko. Bp I 23. Zuen buruen gain zuen odola; ni behintzat xahu naiteke oraidanik. He Act 18, 6. Nekea bere gain ez artu naiez. Mb IArg I 293. Bainan hain da latzgarri edireiten, / non bere gain Jaunak baitu hartzen. Iraultza 17. Arrisku andiak dakazten egitekoak bere gaiñ artzea. Gco II 23. Ez kezkatu guk bear degun janaz eta janziaz: ori guzia gure gaiñ geratuko da. AA I 600. Alegiña egin ez duen kargudunak, beren gañ ditue kalte oek guztiak. AA II 123. Bertzeren bekhatu hek hekien gain direla. Dh 144. Israelen eraena bere gañ artuta, bereala gauzak zuzentzera leiatu zan. Lard 154. Etxea egiñik, maizterrai beren-gañ eman zien. Ib. 431. Doña Isabelek bere gain hartzen diotza eskolako gastu guziak. Laph 70. Kardinalak artu zuan, Aita Santuarekin batera, bere gañ gauza au antolatzia. Bv AsL 205. Bere gain baitzituen Probintziako egiteko guziak. Jnn SBi 163. Hunen fruituak ezpaderamatzate harrapaka Eskualdunek, eztu zeren nehork behinik behin lurraren gain eman. Ona da lurra. HU Aurp 199. Han sal-erospenak, hamabortz, hemezortzi urtetako mutiko gazteen gain doatzi. JE Bur 171. Gizonek dituzte hartzen beren gain lore arruntak [...]. Emazteer dago, aldiz, lili bakanen biltzea. Ib. 85s. --Nork esango dio amonari nere asmoa? --Neuk: nere gañ utzi zazu. Ag G 285. Gure odola bedorren kontzientzian gaiñ joango da. Ill Testim 25. Zurekin utziko ditugu bultaño bat, alegia zoin gure ohetarat gaki, eta gaineratekoa bego gu guzien gain. Barb Sup 116. Zuaz gero nire oialdunenera ta emon dagixuzala nire gain, lau soñeko egitteko lain oial. Otx 181. Langilleai alogera emoteko ardurea bere gain artuko baleu estaduak. Eguzk GizAuz 109. Ogipide arauzko bideak urratzea eta lantzea, Gogo-lantze Zaingoaren gain izango da. EAEg 26-10-1936, 141. Hitz dorphe horiek Zanpagaraiek erran baitzituen, beude haren gain! Lf Murtuts 5. Frantziako gobernuak 1925-ean bere gain hartu zuen monument historique bezala. Zerb Azk 26. Baietz, hala nahi duenaz geroz, bainan... gertatuko dena haren gain! Ib. 102. Nire adiskideak Belaguako borda galdu bateraiño igoa zeukak kafe-zama eta andik onerakoa nere gain ziok. Etxde JJ 41. Zer partidak [...] ez dirutan truk, orai bezala, bainan ohorearentzat, edatekoa galtzalen gein. Herr 9-10-1958, 2. Zuen gain duzue eriotz bat. Izeta DirG 81. Indietako eremu guzia, ordu hetan Goatik Malaccan harat hedatzen zena, bere gain zuela. Ardoy SFran 205. Herri batek beregain hartzen bazuen pastorala, herrikoz herriko muntatzen zuen, bertze nehungo laguntzarik gabe. Lf ( in Casve SGrazi 11 ). Serbitzuak gure erriaren gain egozan, bertako auzoa zan da. Etxabu Kontu 221. Ene gain ezartzen zuen andereak anaia tipiaren balakatzea. Larre ArtzainE 22. Aiton batek lan auxe / utzi dit nere gain. Insausti 85. Bekatu larri gehiegi baditut ere neure gain, Jainkoak daki "eskolastikotasunez" garbi xamar nagoela. MIH 193. Lan nekagarri hori, ia ezin jaso ahaleko zama astun hori gure gain dagoela, ez duela bestek egingo, ez digula inork eramango. Ib. 32.
v. tbn. Tt Onsa 128. ES 170. Izt C 127. Oxald in AstLas 74. Arr May 125. Zby RIEV 1908, 603. CatJauf 30. Alz Bern 64. Kk Ab I 111. StPierre 40. ForuAG 335. Lh Yol 21. Inza Azalp 68. Ox 77. FIr 192. Etcham 105. Lab EEguna 64. Ldi IL 123. Aitzol in Ldi UO 10. Ir YKBiz 284. Munita 109. Or Aitork 420. Erkiag Arran 141. Zait Plat 102. JEtchep 47. Basarri 41. Vill Jaink 78. Larz Iru 134. MAtx Gazt 89. Alzola Atalak 136. NEtx LBB 62. Xa Odol 276. Berron Kijote 159. Ataño TxanKan 117. Bibl Gen 44, 32. Gerrika 139.
A mi (tu, su, etc.) cuenta.
Ahal guzia egin dute / Bertzen gain bizitzeko. LuzKant 116. Zuaz gero nire oialdunenera, ta emon dagixuzala nire gain, lau soñeko egitteko lain oial. Otx 181.
Basetxeen gain egin oi diran baiturak ere artu bitza. "Hipotecas que se constituyan sobre fincas rústicas" . EAEg 26-10-1936, 140.
"Sur, par manière d'affirmation, de serment. Arimaren gain!, sur mon âme!" H.
" Gain egin, imputer, attribuer à quelqu'un un tort. [...] il doit être précédé d'un génitif. Ex.: Aitak semearen gain egiten du huts hori, le père rejette cette faute sur son fils. Nahigabe handi bat izan duzu, bainan ez duzu nihoren gain egiteko, vous avez éprouvé un grand désagrément, mais vous n'avez pas lieu d'en accuser personne" Dv (cf. Harriet: "Norbaiti zerbait gain egitea, jeter sur quelqu'un une accusation, un tort, un dommage", que parece improbable). "Attribuer. Eriotze hori Jakesen gain eman zuten (Lf), on attribua ce meurtre à Jacques" Lh (que cita tbn. a H). "Achacar, echar la culpa (L-côte)" A EY III 239.
Benabad erregeak Elisearen gain ematen zituen bere damu eta atsekabe guziak. Lg I 376. Ez ene gain egin bertzen hobenak. Iraultza 23. Gure hutsak ezartzen ditugu aro txarraren gain. Dv Lab 82. Huts hura bertze baten gain juan zen. Laph 151. Mesmerzaleek lortzen zituzten sendaketak gogoartzearen gain eman ziren. Mde Pr 312.
2. (Tras gen.). Sobre, encima de. Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y alto-navarros desde Mendiburu por lo menos, y en los roncaleses Hualde y Mendigacha; en vizcaíno sólo lo hemos encontrado en Arrese Beitia y Erkiaga (es más frecuente en este dialecto tras tema nudo, q.v.). Frecuente sobre todo en el s. XX.
Jangoikoaren gauzetan dabiltzan onak beren gañ izan oi dute sulezeko etsaia. Mb IArg II 312. Bere semearen gain kolpea ezarteko. Ub 18. Erriaren gañ su ta garrak bialdu. AA III 382. Orren odola gure eta gure humeen gañ izan bedi. Lard 454. Ekustian diszipuluek erabiltan edo egartan zela itxasuaren gain, turbatu zren. Hual Mt 14, 26. Jaungoikuaren bendiziua datorrela zuen gañ. Bv AsL 208. Ostikoaren indarrez zuzenean joan zan tankera artan zillargiñaren gain. Anab Usauri 20. Gero ta indar geiago artzen du aren gain. Ir YKBiz 168. Zintzo kakotzen zun bizkarra goldearen gain. TAg Uzt 264. Bata bestearen gain erori ziran. Zait Sof 30. Gaiztoen zigorrak ez dula luzaro iraungo zintzoen gain. Or QA 92. Lege orrek baduela indar eta eskubide ene gain. Vill Jaink 95. Etzazu gure gain zeruko asarrerik ekarri. NEtx LBB 15. [Hiztegitxoa] zenbait idazle hautaturen hiztegiaren gain eraiki behar litzake. MIH 109.
v. tbn. Gco I 457. Aran SIgn 43. Mdg 139. Inza Azalp 135. ArgiDL 30. Enb 108. Alz Ram 54. Laux BBa 136. ABar Goi 54. SMitx Aranz 60. Gand Elorri 64. Erkiag BatB 145. Etxba Ibilt 488. Berron Kijote 146. Insausti 154.
Lana lanaren gain egiten badute ere. Mb IArg I 204. Au bera gertatzen da bekatua bekatuaren gaiñ egiñez bekatariak bere buruari egozten dion oiturarekin. AA III 500. Betetasun bat, baiña ez izakia izakiaren gain metatuz osatzen dena. Vill Jaink 139. Indarra metatu izan da indarraren gain menderik mende hizkuntza hori urratzeko eta desegiteko. MIH 146.
(Tras instr.).
Zeña [komentua] erriyaz gaiñ Aloña-mendijaren eguartealdera arkitzen dan. 'Que domina la villa' . Aran SIgn 18. Ikusteko denak zeuden buruaz gañ, ikusi nairik begi biyak atera biarrik. Bv AsL 137. Ingudiaren deia pentzez gain heda zak. Ox 170. Galda jeiki da bizi, atalburuaz gain. Or Eus 285. Ur azpian ixuritako olioa urez gaiñ ateratzen da. Or Aitork 385. Sorbaldaz gain bere beatzez atzean zeukan belar-meta erakutsi zun. NEtx Antz 143. Buruz gain ixuria izango zitzaiela. Zait Plat 76. Aize bolada batek gonak apur bat jaso eutsazan belaunez gain. Erkiag BatB 77. Bidez gain egin ziteken bola-tokia. Ataño TxanKan 211.
(Tras tema nominal nudo).
Odei zuri bat [...] / bedar eze-gain bai samur dabil! Laux AB 74. Zuen buru gain erori ez erori zegon zoritxarragandik. Zait Sof 154. Antxen Ama Arantza-gain. SMitx Aranz 60. Maldan gora lareun bat metro itsas gaiñ. Munita 70. Bular-gain i aiz jarriko, / begiak nik aterako. Mde Po 22. Alkar gain metatuak. Txill Let 27. Zoritxarreko gertaeraren batek gure bizkar-gane arri astuna ezarri badagisku. Erkiag Arran 165. Aize gogor arek [...] koska bitsezkoak edonun edonun agertzen zituan ur gain. Ib. 162. Burua bigun-bigun Ana bere zaintzaille kutunaren beso gaiñ, Jainkoaren eskuetan izten dau bere arnasa. Onaind STeresa 110.
v. tbn. Gand Elorri 55.
Atseginza atseginz gain artu naiez. Mb IArg I 84. Kaltea kalte gane / nosbait atzena. Zav Fab RIEV 1909, 28.
3. (Tras instr.). " Neurriz-gain, que sobrepasa en medida, excesivo. Arasak, trokelez neurriz-gain bete jitxuek eta ukat ein juek " SM EiTec2. Cf. BURUZ GAIN y GUZTIAZ GAIN.
Bere eraman andia, bere ondoesanak, eta guziaz gañ, bere ejenplo ona bazter guzi aietarako bedeinkazio andi bat izan ziran. Arr GB 140. Gizonen indarraz gañ. Bv AsL 72. Gure buruz gain bizi nahiak eiten du gure malurra. Etcham 191. Gogua dot orain, gau-margoz gain, illun. Laux AB 42. Gutaz-gain dagon izadiko izkutuak aztertzen. Or Aitork 289. Aragikeriaz gain dagoan gizabiotzaren alkar-eragiña. Etxde JJ 182. Fray Luis Leon ordea olerkari da oroz gain. Gazt MusIx 60. Ugazama lenez gain, inbidiz erretzen jarri zan. NEtx LBB 81.
v. tbn. Zait Sof 81.
(Tras gen.). " Gure gaiñ dago legia " Etxba Eib.
Guzién gain. LE Prog 96. Eregi daiola gure gañ / oñ aulki eder ta andiz. AB AmaE 148. Ebanjelio santua guardatzeko itz ematia dala arrazoiaren gañ ta ezin bete ditekiana. Bv AsL 73. Pernando bestien gain ojuka asi zan. Muj PAm 50. Guztien gain eta txapeldun bezela, Alegiko erria ipiñiko dizutet. Munita 113. Bere buruaren gain altxatzeko. Vill Jaink 95. Zaldunak danen gaiñ maitte ebana. Etxba Ibilt 484. Eta gainerakoen gain, gorago eta barrenago, gure izaera osoa biltzen eta barrentzen duen hizkuntza. MIH 22. Aitoren semeak ere, haien [erregezkoen] mende baina beste guztien gain, agintzeko sortuak ziren. Ib. 235.
v. tbn. Aran SIgn 12. Enb 93. ABar Goi 26. Ir YKBiz 66. Or Aitork 232. Zait Plat 35. Erkiag BatB 66. In MAtx Gazt 63.
(Tras ablativo).
Mille pezetako multa bota eutsan inspetoriek, ogixe raziñotik gain saltzen ebalako. Gerrika 88.
4. (Tras posesivo anafórico). Por mi (tu, su, etc.) cuenta; libre, independiente; dueño de si (mi, etc.). "En soi, en possession de son sens. Egizu testamentua, burua dezunean, zere gain zeranean, faites votre testament, quand [...] vous êtes en possession de votre raison (Cb Eg)" H. Los ejs. de la 3.a pers. del sing. están recogidos en beregain (q.v.).
Hauts dezatela beren ohiko komentuekilakoa; jar ditela beren gain, zu eta ni bezala. HU Zez 179. Bainan ez baikira ordean bakotxa bederazka zoin gure gain. Gure zuzenetan elgar behar baitugu lagundu. Ib. 87. Gau atan orratiño asko egiñ neikean neure alde, neure gaiñ egon banintz. Ag AL 39. Zendako ez litzazkete Elizaren aldeko gizonek eraik ahal berenak [etxeak], beren sakeletik, beren gain [...]? JE Bur 53. Gauden gu erne, beti gure gain, / ez baita behar otsorik artzain! Ox 93. Arrotz balin bagira Frantziako erregearentzat, ez gira batere frantsesak, eta gure gain jartzea hobe dugu! Lf Murtuts 50. Irlandarrak politikaren aldetik beren gain egon baziren ere. Mde Pr 225. Arras gure gain ginela ezin erran zinez oraino. Gu zazpi lagunetako zaharrenaren ardurapean ginen ateraldian. Larre ArtzainE 163.
5. (Tras gen.). Sobre, acerca de. " Politikian gaiñ hobe do(g)u ez berbarik eittia [...]. Gaiñ edo gaiñian, biak" Elexp Berg.
Ongi siñisturik aren gain esaten diona. Mb IArg I 187. Itzgáia edo platika: Gizonarén azkén finarén gáin. LE Doc 43. Itzegin nai det bekaturako bidea ta oña ematen duenen gaiñ. AA III 548. Mirari onen gañ duda guztiak kentzeko. Bv AsL 137. Erranarazi ziozkaten hiru gaixtaginei, Maore sainduaren gain, hala etziren hainitz gauza pisuak. Jnn SBi 111. Idazlan bat pinturaren gain irakurri. Mde Pr 191. Kanpaiak ere, dinbi-danba asi oi direanean, okerraren gain adirazi daroe. Erkiag Arran 170.
v. tbn. Ub 27. Kk Ab II 182.
(Tras instr.).
Orrez gain ere asko itzegin izandu zuten nere aitona zanak eta nere aita zanak. Albeniz 15.
6. (Precedido de instr.). Además de.
Mendiolarenean [beribilean], yabeaz gain, Etxeguren deritzan zaldun bat, Yausoro olerkaria ta neretzako utsunea. Ldi IL 40. Euskerari erderazko itz-putzak esateaz gain, besterik oiuztatzez ere bagaituzu euskaldunak zintzurrok larruturik. Ib. 103. Musikariez gain, taldeko ez ziran abeslari batzuk tarteko zirala. Etxabu Kontu 98. Bakar-zalez gaiñ penitentzi zale da. Onaind STeresa 38. Guzti orrez gain, txirrindulari on-ona izandakoa. Zendoia 95. Baña onez gain [...], eun ta berrogetamar urte dira gure eskubideak galdu edo indarrez, maltzurkeriz da engaiñuz kendu euskuezala. Gerrika 275. Haragiaren nahigabe-atseginak ezagutzen zituena eta, ezagutzeaz gain, estalki arinez [...] agertzeko debekurik ez kupidarik ez zuena. MIH 282.
v. tbn. Zait Plat 82. Erkiag BatB 21. Berron Kijote 36. Larre ArtzainE 340. Insausti 239.
(A (que cita Mb OtGai )) .
(Precedido de gen.). "Además" A.
Orra, munduratzearen gain, orduan munduratzeaz guk Jesusi zor diogun amorea! Mb OtGai I 194. Arindu lekuan, eman ziezten leenen gain neke berriak. Mb IArg I 118. Norbaitek erritarren aberaskizunen gain, gizonak berak arrapatuz ioputzara ekarten dituenean. Zait Plat 136. Onegaz, lengo zapuan gaiñ, sortu jakozen andra gaiztuari zelo aundixak. Etxba Ibilt 482. Bagenituen lehen euskaraz sasi-jakintsuak, sasi-letraduak eta [...] sasi-kumeak; orain, berriz, lehengoen gain, sasi-absolutuak, sasi-helburuak [...] eta nik ahal dakit beste zenbait sasi-gauza. MIH 337. Zor berria dugu euskaldunok, lehengo askoren gain, Orixerekin. Ib. 354.
7. (Tras elkarren ). Apretándose. v. ELKARREN GAINKA (b) (s.v. gainka).
Elkarren gain bultzaka / erri barrenian / baserritarrak ziran / soka-muturrian: / bañan arrantzaliak / bildu ziranian / atzeratu zituzten / umore onain. Echag 269.
8. (Tras frase relativa con suf. instr.). Ya que.
"Garai" absolutorik ez denaz gain, [gure bakoitzaren] bizitza guztiak garai berekoak dira. Mde Pr 351.
9. " Gure gain, ene gain, desgraciadamente (S)" A Apend.
III . (Como primer miembro de comp.).
Superior; supra-, super-. Larramendi se sirvió de gain y gan en muchos compuestos de este tipo: cf. , p.ej., "supersubstancia[l], gainsustanziarra", "sobrescribir, ganizkribatu, gañean izkribatu", "sobrefaz, ganauzkia", "sobrelecho, en las piedras, ganauzkipea". v. supra (I, 3), donde se recogen los usos de los adnom. gaineko, gainetikako, etc., en esta acepción.
Bagoazi Itxasuko zubi berri ederraren gain-arku azpietarik harat. JE Ber 8. Teilatuko gapirioak bazter-harresietako gain-hegietan pausatuak. Ib. 21. Uraxe [latiña] zan [...] leen esandako gain-izkera, guziekiko izkera, "lengua universala" itz batez. Ldi IL 138. Beti usmoka gain-ezpain arroz / sudur-zuloak gordeko. "Labio superior" . Or Eus 159. Gogoaren gainbegia gatik, zentzu horien ukatzea ez lizateke engainu eta astakeria baizik. Mde Pr 352. Psukhê hori ez dela ekaiaren gain-fenomenu bat. Ib. 351. Gain-lerrora igoek. Or QA 171.
Gizunak dirade heltü / indarrekin Larrañerik, / Ibar eskuiñ eskerreko / gaiñ herri güzietarik. Casve SGrazi 136.
IV . (Adj.).
"Eminente" Lar.
Baldin tokia bazan gaña, deituko zioten Oar, oiz . Izt C 22.
ALDE GAIN v. alde.
AZPIKOAZ GAINERA, AZPIKOAZ GAIN, AZPIKOZ GAINERA, AZPIKOZ GAIN v. azpi.
BERE GAIN v. supra (II, 4).
BURUAZ GAIN, BURUZ GAIN v. buru.
ESANAREN GAINERA.
Siguiendo las palabras de, obedeciendo. v. ESANERA (s.v. esan).
Besteren esanaren ganera zuk ikusia legez emon izan dozunez. EL2 136. Andik, guraso au il ezkero, / aren esanaren ganera / semeak lana bero bai bero / egiten abiau dira. Zav Fab, RIEV 1909, 35.
GAINA HARRAPATU.
"Gaina egin; mendi puntaraino iritsi. Gaiña harrapau arte etzan geldittuko " ZestErret.
Arnasa estutzen asia zuan Mendinuetako gaiña arrapatzerako. Mok 13.
GAINA HARTU.
a) "Pujar el precio, gainartu " Lar.
b) (gaiñartu G, BN-baig, R, gaiña hartu Sc ap. A; Dv, H). Dominar, imponerse, aventajar. "Prendre le dessus, dominer" Dv. "Haur batek aitaren gaiñean gaiñartu du, nausitu zako, un niño se ha sobrepuesto a su padre, le ha dominado" A. v. gainditu, GAINA IZAN, GAINAK HARTU (b) y GAINAK EMAN (b). Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales desde mediados del s. XVIII; al Sur lo encontramos en Arrese Beitia, Orixe (Eus 172), Uztapide, Zepai (in Uzt LEG I 318) y Basarri.
Azkar nazazü zelüko indarraz, beldürrez [...] aragi miserable ezpiritiaren pian orano untsa jarri eztenak gañia har dizadan. Mst III 20, 3 (Ip gainia har; SP, Ch nausi dakidan ). Bainan bai zaudekan hainitz gainharturik etsaiak, / hauen bien oihu kolpek guti zuzten higiten. (1863). DRA . Beldur zen [...] odolaren amodioak gaina har zezan oraino haren bihotzean. Laph 87. Gerrari biak ebela egiten egiñala, / [...] alkar galduka, / zeñ azpiratu, nok gaña artu ebiltzala. AB AmaE 453. Jainkoak begira behin gaina har emazte makurrak! HU Zez 63. Jainkoak begira behin gaina har emazte makurrak! Prop 1906, 12. Udaberrian, sarha jorratze, [belhar] onak hartu arte gaina. Ox 74. Amalezitak indartu ziren eta gaina hartzen hasi. Zerb IxtS 37. Ezin-bizi ta bearkeriak / artu ez dezaten gaña. Olea 143. Lazkao-Txikik beti izan du / bertsuetarako maña, / asko pentsatzen etzutenari / artu izan zien gaña. Uzt Sas 271. Ahoa zabalka, oraino lo-gaitzari ezin gaina hartuz. Larre ArtzainE 64.
v. tbn. Jnn SBi 75. Ardoy SFran 219. Casve SGrazi 140. Insausti 21.
Semeak artu dute pamiliko gaña, / gaizki artzen dizute ondo itzegiña. Basarri 108.
[Ez zietela] mendirik erpinenak ere zabaltzen ari ziren uholdeei gainik hartuko. MEIG VI 56.
c) Sobresalir.
Non ziteken argia, gaiña artzen eta argitzen baizik? " Eminendo" . Or Aitork 341.
d) " Gaña artu, escalar un alto. Nekez baten, Elosu gaña artu genduan " Etxba Eib. " Anboto gaiña hartu orduko laurak ziren " Elexp Berg.
GAINA EDUKI v. GAINA IZAN.
GAINAGO .
(Forma con suf. de comparación).
Ontan zuen Loiola da maisuen maisu. Berekin artzen ditu, eta gañagotik, Ioanes eta Teresa. Or QA 153. So zegokion peko sasite urduri apalari, eta gaineko zuhaitz lerdenei eta gainagoko zeru zaratatsu eta ilargi gorbeltzari. Mde Pr 119.
GAINA IZAN trans., GAINA EDUKI (g. iduki Dv).
Triunfar, imponerse. "Garder le dessus" Dv.
Olio eta egia[k] gaña dadukate. "L'huile et la vérité tiennent le dessus" . Volt 225. Satanek ez dezantzat izan gaina gutan. TB 2 Cor 2, 11. Amodiok gaina du. JesBih 398. Otsoak bada eztu nihoiz ere obenik, / gaiña ez duenean baizik. Gy 241. Hiritan bere ustez gaina duen yaunak / bekhaizteko lituzke gizon eskaldunak. Hb Esk 187. Nagusi haiz, gaina duk! Jnn SBi 66. Bertze kontseiluko gizonez beraz ja gaina zuten onek. HU Zez 91. Armiarmu sareek badaukate gaina; / arteketarik hixtuz iphar aize mina. Ox 65. Jainko onaren nahiak geina ukhan dezan denetan. Herr 31-5-1962, 3.
GAIN-HAIZE.
" Iphar-ipar-ifar haizea, vent de nort. sy. gain-haize: vent d'en haut" H (s.v. haizea ).
GAINAK HARTU.
a) Enorgullecerse, gloriarse; ensoberbecerse. " Gainak artu ditu orrek (G-to), subiéronle los humos a la cabeza" A EY III 301.
Poztu zaitezte, zintzoak, egin jauzi ta gaiñak artu, biotz zuzeneko guziek. (Ps 31, 11). Or MB 751. Beuren lerroari zegokionez, etzala on aieri gaiñak artzea. " Superbire" . Or Aitork 228. Arritzen dira ontaz gizon ez-iakiña, eta ikasiak gaiñak artzen ditute. " Exsultant" . Ib. 104.
b) Imponerse, aventajar. v. GAINA HARTU (b).
Gizon ereslari batek lira-ari ontzen diarduenean, gizaseme ereslariari gainak artu nai izango liokela ari-zurruntzen eta lasaitzen. Zait Plat 143. Neskatillatan artu nai die / neska eldueiri gaiñak. And AUzta 119.
GAINAK EMAN.
a) "Dar demasiada confianza; p.ej. a un niño o a un criado" A EY III 264.
b) Animar.
Orduan Tolosako apaiz nagusi zan Luziano Mendizabalek eta gero izango zan Orkaiztegi ere gaiñak ematen zizkioten Santa Kruzi. Or SCruz 111. Erri eroak gaiñak ematen zitien oiuka. Or Mi 133. Olako bultzara eragiñez, gaiñak eman zizkidadan, ikara gabe aurrera egiteko. Oe QA 51.
c) Aventajar. v. GAINA HARTU.
Inori deus kentzen ez diolarik eta besteren lanaz baliatzen delarik [...], gainak eman dizkie, alde batetik baino gehiagotarik. MEIG V 32. Pribatukoak maizegi saiatu ohi ziren, bere "abertzaletasuna" erakusteko, nazionalekoei gainak ematen. MEIG IX 28.
GAINAKO (V-ger-ple), GAINEKO (V-ger) Ref.: A ( gaiñako ); A Apend ( -gaina ); Holmer ApuntV ( gaineko ) .
" Ama-gaiñako bat, una del tamaño de la madre, tan grande como la madre" A. " Zuregaiñako, tan grande como usted" A Apend. " Gaineko, parecido: Bermeo gaineko (V-ger), tanto como Bermeo" Holmer ApuntV.
Orra or mendebal gogorra ta ugarte ori gañako olatuak. A BeinB 88. Bide erdian ikusi zeudean argitxu bat euren aurretik korriduten. Mistoen gainekoa. "Parecido a fósforos o cerillas (= antzekoa)" . Holmer ASJU 1969, 182 (194 mistuen gañekoa (V-ger)). Belarrijak, astuen gañakuak. Otx 11. Esterijaz bestien gañakua nozu. Ib. 15.
GAIN-ALDE v. gainalde.
GAINA PETITIK Cf. BEHETIK GORA (s.v. behe).
Ahantzi nuen kopla moldatzea, / haren xerdentzeko / eta zorrotzteko / ez da ez bergararik, / ez gaiña petitik, / aski jakinik. Rob ( in Onaind MEOE 443 ).
GAINARI ERAGIN.
Sobrepasar (una cumbre, etc.).
--Gaiñari eragin dio! --esaten bazioten, berriz, mendiz beste aldera pasa zala alegia. Ataño TxanKan 192.
GAIN HARTAN.
" Gainkartan (R), mientras tanto" A.
GAIN-AZPI v. gain-azpi.
GAIN-BARNA.
" Atzo xátzi gindézun gainbárna (R-uzt), ayer bajamos de arriba abajo" Iz R 295. " Ginbárna (R-is), hacia abajo" Ib. 308.
GAIN-BARREN.
a) Completamente, por todas partes. v. GAIN ETA BARREN, GAIN-BEHERE.
Ekusi nai ezpadezu gain-barren errea ta den guzia auts egiña zere erri hau. Mb IArg I 117. Euskalaririk ezagunenak [...] saiatu dira, usu edo bakanki, Etxepareren obra goibe eta gainbarren zabaldu eta sakondu beharrez. MEIG V 32.
b) (Pl.). (Los) entresijos.
Euskal literaturaren gain-barrenak hain ongi dakizkien egileak. MEIG II 125.
GAIN-BARRU.
a) (V-och ap. A ; gan- Vc ap. A ).
"Vertiente" A.
Arek odeiak [...] artu baleu Urkiola aldea, zelan ganbarru andiak dagozan andik, Maiñariko erria uioleak eroango eban guztia. Ezale 1899, 283b.
b) (Pl.). Por fuera y por dentro, completamente.
[Ugazabak astuari] ebagi egin eutsazan belarrijak kaskazurretik arra-erdi inguru urten itzirik, eta ganera, zorroztu, ertzetu, leundu, gane-barrubak uldu. Otx 121.
GAIN-BEHEITI.
a) De arriba abajo, desde arriba. v. GAIN-BEHERA.
Abereen ilea gain-beheiti etzana dagoela. Dv Lab 246. Egia duk, bezperan, ez nuela ikhusi gain-behiti baizen. Elzb PAd 49. Gaua heldu da gain beheiti, iguzkiak egunaz ixuri su izigarriaren eztitzera. JE Bur 37. Oihala eror arazten dute gain-beheiti. Barb Sup 27 (acot. escén.). Ez petik gora, bainan gain behiti sartu zen uholde bat bezala [Napoleon] Auritzeko zelai nasai hartan. Zub 126. Harri lantu batzu lerroan ezartzen zituzten, zorro biribil konkor bederarekin gain-beheiti. JE Ber 22. Errekara gain beiti / nola den tiratzen. Auspoa 97, 119. Izanikan ere Donianetik Iruñerat "petik goiti", ustekeria dugu ordutik harat gain beheiti bezala bilakatu zela bide hori. "À descendre" . Ardoy SFran 38. Garraioa bederen merkea zuketen gain-beheiti. Larre ArtzainE 14.
b) Al revés, cabeza abajo.
Bainan zure liburua gain-beheiti daukazu! Zerb Artho 479.
GAIN-BEHEITIKO.
Camino de bajada.
Ez nintzan gehiago Oihamile eta Latxetako estrekatik joan gain-beheitikoan. Larre ArtzainE 23.
GAIN-BEHERA.
a) (V-m-gip, B, L, BN; Dv, H) Ref.: A; Iz ArOñ ( gainbéra ); Gte Erd 139 .
De arriba abajo (tbn. en sentido fig. '(mirar) de arriba abajo' y 'completamente, de lleno'); cuesta abajo; (echar agua, etc.) por encima; (sólo en textos meridionales) en decadencia, de capa caída, perdiendo. " Etsaia abiatu zen gain-behera, l'ennemi commença à descendre. Gain-behera anbiltzen zituen harri handi batzu, il faisait rouler des grosses pierres de haut en bas" Dv. "1. chemin descendant. Hemendik etxera, gain behera da, d'ici à la maison, c'est une descente [...]. 2. du haut en bas. Gain behera aurthiki gintuen, nous les jetons du haut en bas. Pegar ur osoa gain-behera ixuri dio, il lui a versé toute une cruche d'eau sur la tête" H. " Gainbehera (L, BN), gainbeera (V-m-gip, B), 1.º cuesta abajo; 2.º (V-m-gip), en decadencia" A. " Dana gainbera dago, cuesta abajo" Iz ArOñ . " Nagusiak gainbehera behatzen dako (BN-arb), [...] pobreari gainbehera mintzatzen zaio (BN-lab)" Gte Erd 139. Cf. gainbehera; GAIN-GORA. v. GAIN-BEHEITI. "Empleado por autores de los dialectos centrales, no lo hallamos en autores suletinos ni vizcaínos (excepto en alguno reciente como Gerrikagoitia (gan-beera, 216); al Sur se documenta desde mediados del s. XVIII; al Norte desde mediados del s. XIX. " .
Gainbera urratua. Mb IArg I 223. Gainbera erorzen. Ib. 277. Itsas-olastak eta aize aserretuaren boladak [...] zerabilten itsasoan gain-bera ta batetik bestera Duarteren ontzia. Mb IArg II 280. Bataiatzen dana gain-bera urez bustiaz. Ub 194. Ura ixurtzen zaio haziari gain-behera. Dv Lab 52. [Bilintxek] beriala menderatu zuben beste bertsolariya. Begi okerrak ikustean laguna gain-bera zijoala [...]. PArt ( in Bil 174 ). [Harrobiak gizonari] garkotzetik sartzen zaiola gain-behera. HU Aurp 99. Bere behako hotz urdina gain behera landatuz. JE Bur 121. Iguzkiak erre nahi baininduen gain behera. Ib. 16. [Plazak] zola gain behera dauka izpi bat, [...] laborarien orgak ardura han gaindi doazilakotz. Ib. 27. Zimino batzu bezala badabiltza satanak, gain-behera, petik gora, zirrizt eta zirrizt. Ox 50. Artzainek gain behera dute laster egin. Ib. 66. Oheko zomiera zen, lauetarik hiruetan, erditik gain-behera kraskatu, hautsi, lehertua. JE Ber 29. Otsalla gain-beera asia zalarik. Ldi IL 29. Maitebidean gainbera irristaka. TAg Uzt 149. Pagadiak eta garamendiak gainbera zearkatuz, Lasaora jetsi zan. Ib. 254. Makhil luze hura hartzen du bi eskuz, eta kask! gain-behera Murtutsi. Lf Murtuts 11. Kristau-animak gora du lege; errekatxoak gainbera. SMitx Aranz 74. Oriko puntatik gainbera miriginez. ZMoso 34. Eriotza gainbera zetorkiola iruditu zitzaion. Etxde JJ 233. Tapa-tapa, trena Ubillostik gain-bera. Ugalde Iltz 33. Fedea eta erlijioa ez ote datoz gainbehera, amilka? Vill Jaink 26. Astobizkarreko mendiari lotu gabe jo ote zuen Luzaideko errekari gain behera [...]? Ardoy SFran 83. Urte asko dubenak / sasoia gain-bera. Auspoa 79-80-81, 334. Len bikañak ez giñan, / asiyak gain-bera, / onez aurrera aundiyak / izango ez gera. Uzt Noiz 75. Gaiñ behera eraisteko / askitan opor egiten. Casve SGrazi 38. Eguna ordurako gainbera zetorren. Ataño TxanKan 9. Altsatsurako bideari ekin nion gain-bera antxean. AZink 154. Hb Esk 60. FIr 135. Zub 126. JEtchep 15. Larz Iru 138. Etchebarne 72. MIH 156. Gainbera: EA OlBe 107. Zait Plat 6. NEtx LBB 115.
Eguzkiak mendi-gain beera itzalita, odeitxoak ñabar, eder, margozten zitularik. Or Mi 4s.
b) " Gain-bera (AN), de arriba abajo, vuelto" A (que cita a Mb).
Keñu bat asko du mundu guzia gain-bera erabiltzeko. Mb JBDev 45.
c) Fácilmente; (resultar, etc.) fácil.
Galzoriak baditu idazkera onek. Gainbera zaio illuntasuna. TAg Y 1933, 21. Gero, aldia bitarteko zala, gainberago ta errezago esiratu zitezkean gauzak. TAg Uzt 130. Mutil gazteak ezin zituen ankak lotu; dantzara zijoazkien gainbera, naiz eguneko lana utziberriak izan. Ib. 204. Gezurra zirudin legorraldeko gizon batek ain gainbera [...] erabilli al izatea alako ontzi zar astun eta nagia. Ib. 232.
GAIN-BEHERAKO.
a) "Qui va de haut en bas. Har zazu gain-beherako bidea, prenez le chemin qui descend de haut en bas" Dv.
Gain beherako behatze bat egiten dio. Laph 95.
b) Fácil.
Ezta gainberakoa gizon aipatu zenbaiten jarduna bear bezela antolatzea. TAg GaGo 51. Gainberako zeregiña zan, orrela, jokoetxera zijoazen buruarin oitugabeak zearo lumatzea. TAg Uzt 170 (v. tbn. 58).
GAIN-BEHERAN (gáinberaan V-gip ap. Iz ArOñ ).
Cuesta abajo; en declive, en decadencia. v. GAIN-BEHERA.
Sinistu gero euskaldunak gu / ez guazila gain-beran, / nai det esan nik Ameriketan / nola ikusiak geran. Auspoa 77-78, 277. [Bizikleta hunek] goiti ez du kurritu nahi, / ezin geldi gain-beheran. Xa EzinB 28.
GAIN-BEHERATIK.
De arriba abajo, totalmente. v. GAIN-BEHERA.
Guri oihanak deizküie / ürratzen gaiñ beheratik. Casve SGrazi 60.
GAIN-BEHERE.
Completamente, por todas partes. v. GAIN-BARREN.
[Eliza bat] igandetan, gain-behere, nasaiki betea. HU Aurp 115s.
GAINDIK BEHERA v. GAINETIK BEHERA.
GAINEAN.
a) Además. v. gainera.
Igaroizu ondo zeure / izeneko eguna / [...] eta aurtengoa legez / beste asko ganean. Azc PB 100 (en Ur PoBasc 525 ganian ). Ez ta duen be! Ez ta ganien hogerleko bat emonda be! Osk Kurl 214.
b) " Al degun gainean, como podamos" A Apend.
GAIN-EGILE.
"Qui met quelque tort sur le compte de quelqu'un" H (s.v. gaitz-eraslea ).
GAIN-EGITURA.
Estructura superficial.
Ikertzekoa litzateke, ordea, esaera horien egitura, gaia ez ezik, eta ez naiz gain-egituraz soil-soilik ari. MEIG IV 95.
GAINEKO.
a) (V-gip; Ht VocGr 429, VocS , , Dv, H) .
(Sust. y adj.). Superior, soberano, señor (de); destacado, preeminente. "Supérieur. Obeditu behar zaiote gaiñekoei " Ht VocGr. "Eminente" . "Haut, gain(e)koa " VocS (la e parece añadida por el editor). "(Adj.), qui est dessus, supérieur" Dv (que cita a Dechepare). "Le supérieur, le chef. Gainekoa eta nabusia, le supérieur et le maître" H. "El que para bien o para mal se erige sobre los demás. Gañeko dabill or mundu guztia apurtu gurarik, anda ahí de mandón" Etxba Eib.
O anderia, ezin date ehor zure bardinik, / gainekorik zuk eztuzu Ieinko beraz berzerik. E 107. Hik gure gaineko eta gobernadore ezarri dituanakgatik othoitz egin dezagun. Ins A, 2r. Bere aitzinekoen eta gaiñekoen borondatearen azpian iartzea. Mat 149. Zeren iaunik handiena baita gure Iainkoa, / hura berze iainko guztien errege gañekoa. EZ Eliç 168. Iainkoa: / Benedika eta lauda / nola Iaun gainekoa. Hm 93s. Zeren libertate haren gaiñeko eta nabusi da Iainkoa. Ax 114 (V 76). Serafinen Ordena Angeruen artean gainekoa den bezala. SP Phil ẽ, 3r. Eta ifini izan duzu zure eskuetako obren gaiñeko. He He 2, 7 (Lç obrén gaineko; TB obren gainean, Dv lanen gainean nausi ). Bat da borondate gaiñekoa edo nausia deitzen dena. He Gudu 76. Yupiter han goiekoa Yainko ororen gaiñekoa. Gy 181. Bigarrenak lehenen meneko dire, eta lehenek ezagutzen dute bat guzien gaineko. Hb Egia 100 (Dv traduce "chef"). Uritar gañekoenak. Ldi IL 46. Lau apez jarri dira gaiñeko, / on ala zul esateko. " De jueces" . Or Eus 420. Alako jendea ain gañeko gauzak esaten! Anab Poli 95.
" Gaineko gizon, jerarquía, autoridad, puesto de mando. Gaineko gizon gustatzen zaio orri " Gketx Loiola.
(Ref. a Dios). " Gainko, Celui d'en haut, Dieu" Arch UFH. v. GAIN-GAINEKO (b).
Gaiñekoaz zin egiñik. Ax 166 (V 112). Enganio handitan izan duk Jaun Gainkoa. Arch Fab 219. Gainkoa gauza guzietan / zuelarik laidatzen. Ib. 221. Ez dagola behinere lo Gaineko hura . HU Aurp 62.
Ezen Iaungoikoa izen hau da bi hitzetarik moldaturikakoa bezala, jakiteko, Iauna eta goikoa, gainekoa edo goitikoa, erran nahi baitu, Iaun gainekoa edo goitikoa, edo Iaun zeruetakoa . ES 87 (v. tbn. HU Zez 175). Yaun goikoa, gainekoa, guziz gorakoa, yabe on goikoa, gorenekoa, horra zer erran nahi den Yainkoa. Hb Egia 1.
( Guziz gaineko ). Soberano. " Othoitza, erremedio guziz gainekoa (He), le prière, reméde souverain" Dv.
Zure Maiestate guziz gaiñekoaren aitzinean. Mat 310. Zenbatenaz hori gaitzago baita enetzat hanbatenaz errazago da zuretzat guziz gainekoaren eskuko obra izanez. SP Imit III 29, 2 (Ch Jainko guziz goraren ). Badela Iainko bat, eta hura gauza guzietan guziz gainekoa, guziz ona eta ezin erranezkoa dela. SP Phil 524 (He 532 guziez gaiñekoa ). Oi Jaun guziz gainekoa. Dv LEd 156 (Cb Eg II 85 Jaun soberanoa ).
Ganador; campeón.
Orain gañeko ta geroxeago galtzalle. Ag G 127. Urte askotan txapeldun edo gaiñeko mailla eukiya. EusJok 139.
b) (gral. ap. A ; SP, Lar; ganeko Vc ap. A ; ) .
(Adnom. de gainean ). Superior, (lo) que está encima; (lo) que antecede en un escrito; exterior; del Cielo. " Gainekoa, qui est au-dessus" SP. "Camisola, gañeko alkandora " Lar (Añ ganeko alkondara ). "Superior, lo que está en el punto más elevado" A. " Ganeko (Vc,...), de encima de. Zu bizi zara uren (sic) ganeko bitzean da aren ganeko sitsean (V-ger), vos vivís muy regaladamente" Ib. Tr. Los sdos. de 'lo que antecede en un escrito' y 'del Cielo' se dan sobre todo en textos septentrionales
Gaiñeko estalkia. EZ Noel 105. Nola ardiak ezpaitu behin ere belharra osoki akhabatzen, [...] baiña gaiñeko ostoa ian, eta utzten baitu bethiere barreneko erroa. Ax 592 (V 381). O gaineko hiriko egoitzaren dohatsua! SP Imit III 48, 1 (Ch zeruko ). Gañeko minzo bat, zoñek baitzioan: [...]. Bp II 28. [Jesus Jerusalenen] sartu zen bera ederrik eta gañeko honragarririk bage. Mb IArg I 267. Gañeko oial zuria ta azpiko burukoa. Mb IArg II 302. Orduan idiki ziran bat-batetan gañeko Zeruak. Ub 74. Bigarren orazionea. Gainekoa bera da. JesBih 443. Gañeko ertz guzian urrezko baranda eder bat zeukan. Lard 83. Har zazu xertoa gaineko adar xutetan. Dv Lab 381. Azpian dijoana / mandua da, baña, / gañekua ere bada / azpikua aña. Bil 169. Gañeko jantzia kendurik. Bv AsL 109. Bizar mail batekin gaineko ezpainean. JE Bur 148. Orai baitiat erosiak estalgi batzu, azpiko eta gaineko. Ib. 115. Estaldurik dagon txingarra laso: ganeko autsari bero iraun-azo. Otx 68. Barnea bezain eder gaineko axala. Etcham 214. Bide hori hartu zuen, haratekoan beheitikoa eta hunatekoan gainekoa. Zub 126. Euskel egunkariatzaz mintza zitzaidan, ta, gutxi gora bera, ni gañeko lerroetan bezelatsu. Ldi IL 76. Gaineko zuhaitz lerdenei eta gainagoko zeru zaratatsu eta ilargi gorbeltzari. Mde Pr 119. Gaineko zikinkeri askogaz hornitua, olioa bezain geldi zegoan kresala. Osk Kurl 125. Bere oieko gañeko maindiria. Salav 68. Zeruko tenplotik heldu zireztela... zertako ez diozute gaineko heieri galdegiten ez dezaten igor bederen hoinbeste elur? Ardoy SFran 231.
v. tbn. Volt 201. Mercy 42. LE Prog 122. AA III 351. MarIl XI. It Fab 119. Gy 9. Hb Egia 57. Elsb Fram 110. HU Zez 94. Arb Igand 147. Ag G 247. Inza Azalp 52. Tx B 104. FIr 145. Barb Leg 129. Munita 149. Zerb Azk 94. Or Aitork 173. Anab Poli 117. JEtchep 49. Lab SuEm 174. Ibiñ Virgil 87. Etxba Ibilt 467. Berron Kijote 164. MEIG I 203. Ganeko: Echta Jos 342.
" Arando gañekua, Arando de arriba" Etxba Eib.
Jinete.
Zaldi ezi bagako batek gainekua legez. fB Ic II 271. Kaska bat eman dio zaldiak gainekoari belarrean. HU Aurp 73.
(Con reduplicación intens.). "C'est une forme superlative renchérissant sur gainekoa. Gain-gaineko buruan (Zby Pel 47), à l'extrémité supérieure" Dv (s.v. gaineko ).
Halako lau gaitzeru ezartzen dira bata bertzearen gainean [...]. Gain-gainekoa estaltzen da taula batez. Dv Lab 299. Gain gaineko ganbararat iganik. Laph 195. Gain-gaineko abarraren puntaren puntatik. JE Ber 34. Portuan erdi-lo zauden untzietarik hasirik gain gaineko gazteluraino. Ardoy SFran 184. Nik konta ditzakedan gertaerak ez dira gain gaineko axala baizik. MIH 297.
v. tbn. Lf Murtuts 16
c) (gral.; Dv; ganeko (V)) Ref.: A; Gte Erd 36 .
Restante, demás. "Salvo uno, menos uno, todos los demás, [...] bat ez izanik, batez ganeko, osterantxako guztiak " . "Restante, la resta, [...] (V) enparaua, ganekoa ", "otra cosa, (V, G), besterik, [...] (V) osterantxakorik, ganekorik " Ib. "(Subst.), surtout, reste" Dv. "El sobrante" A. " Maria ez gañekok denak bildu gara (AN-gip)" Gte Erd 36. v. gainerako (III).
Memorian daroaezan gauzak erosita, ganekoagaz akudidu degizuela zuri. fJZ 99. Sodoma eta Gomorra, eta gaineko hiri dohakabe suzko eta sufrezko uriak kontsumitu zituenak. Brtc 141. Jesuseri gustu emonik, zetako dozuez ganeko gauzak? LoraS 177. Ikusten badau gaiski esaliak bere murmurazinoia entzunda, gainekuak ixildu diriala. fB Ic II 201. Akzidentiak, zeintzuk dirian usaiña, koloria, gustua eta ganekoak. CatLlo 73. Oriyen antzekuak / gañeko guztiyak. Afrika 134. Bijoaz Etxenagusia ta Apaizgaia ez gañeko guziak. Lab EEguna 80. Yainkoaren aurrean zintzo badaude, gañekoen aurrean etzeuden ala. Or QA 93. Nola beste [lagun] oso eran-zale zan bat, ixilik euan, gañeko lagun batek preguntatzen detsa: [...]. SM Zirik 74. Or Irungo Landetxe ballarako Utxuneko Patxiku. Gero gaiñekoak: Olotzako Joxe Migel, Usategieta-zarreko Ixidro. MMant 23. Ezker utsak ziran agintari, Euskadin eta gañekuetan. Gerrika 61. Euskarak erdaraz esan ez diren [...] gogoeta eta bihotzondokoei bide emanaz bakarrik jaso dezake burua, lehen, orain eta beti. Gainekoari izen itsusi bat eman diote frantsesek: pastiche . MEIG II 58.
v. tbn. Ugalde Iltz 23. Gazt MusIx 85.
(Con beste ).
Baal, Belial, Lebiatan da beste gañeko jentea. Acto 205.
d) "Cubierta, ganekoa, azala " .
Ori da zeruko zorionaren azala edo gañekoa, goazen mamira. Inza Azalp 14.
Katuak, oiaren ganekoa urratu deutsa. Erkiag BatB 131.
e) (Con valor temporal). "Siesta, [...] janen ganeko loa " . " Ganeko, siguiente, ulterior. [...] Ganeko egunak (Vc), gaiñeko egunak (V-m, G), los días siguientes" A (que cita además a Añ). Cf. RS 44: "Lizaen ganeko leia, euria, helada sobre lodo".
Gaurko egun da ganeko egun da ordu guztien kontu ziur estua artuko jat. EL1 49 (v. tbn. EL2 55). Mutil gazte batek diñost Amerikara duala ganeko egunen baten. Kk Ab II 130. Ganeko egunetan Txantonek oberantz egin eban. Erkiag Arran 87. Nik be gañeko egunetan esaten neutsan neure buruari iñoz parkatu be eziñeko utsegitia egin nebala. Gerrika 167.
f) Sobretodo, chaqueta; ropa de encima. "Habit de dessus" Lh.
Bi barneko, hirur gaineko. " Deux gilets, trois vestes" . Darthayet Manuel 387. Galtza xuri, gaineko gorri. Eskual 20-3-1908 (ap. DRA ). Euretan erosi be janzki-gai dan-danak, / azpiko ta ganeko, biar nebazanak. Enb 176. Zuek baiño garbiago daukat nik barrua, ta soiñekoak, be bai, ganeko zein azpiko! Erkiag Arran 144. Elastiku illun bat soiñean, ganekotzat. Erkiag BatB 42.
g) " Gainekoak, les spectateurs d'un jeu. On emploie ce terme à l'occasion d'une contestation quand on invoque le témoignage des spectateurs" Dv. "Les spectateurs dans un jeu, la galerie, principalement au jeu de paume. Erran bezate gainekoek, que les espectateurs dissent, décident" H.
Gaiñeko batek zipoz erantzuna azpiti. Or Eus 33. Zenbait gaiñekook "ai" egin zuten buka zalakoan. Ib. 306 (v. tbn. 29 y 173). Xoragarri zaizkit niri, ta ala zaizkiekela, nik uste, gaiñekoeri. " El público" . Or ( in Gazt MusIx 50 ).
"Témoin, assistant, qui peut confirmer un fait, un témoignage. Egia da, eta gainekoak baitut, c'est vrai et j'en ai des témoins" H.
Zuek zerate gañeko emen gertatu danaz --esan zien--. Gizon au oera daramakit. Anab Usauri 146.
h) Por añadidura. " Jainkoaren erresuma bilha zazue eta bertze gauzak izanen ditutzue gaineko (Mt 6, 33)" H (ap. Lh ). v. gainerako (II).
i) Segundo plato. " Gaiñekoik eztetber, eztakat bate goseik " ZestErret. v. gainerako (I, 4).
Eguardiyan zopa ona, / ollua gaineko, / aragi erre zikirokiya / eiekiyen ondoko. JanEd II 73.
" Gañekoa (G-goi), postre que se sirve al final de las comidas" Garm LexEV 90 (v. tbn. ganeko, con igual sdo., en DRA ).
Oillo-zopa, garbantzua, alea baiño txorizo, aragi ta urdai-puska geiago zuala gaiñetik, oilloa menestran [...]. Gaiñekoa, arroza ta esnea. JAzpiroz 195.
j) "Añadidura, propina. [...] Emon zetsan gañekua, ontzako urria, la propina que le dió" Etxba Eib.
k) " Gañekuan, (el arma) con el gatillo levantado. Gañekuan darabill beti eskopetia eta alakoren baten eiñ biar dau okerra " Etxba Eib. " Gañekora jaso, levantar el gatillo y poner el arma en disposición de tirar. Gañekora jaso eta jaurti zetsan burura " Ib.
l) "Gain-haga" ZestErret .
GAINEKO HAIZE.
"Vent qui souffle des pays d'en haut: nom du vent d'est, opposé au vent d'ouest, behereko haizea " H.
GAINEKOAK BEHERERA.
" Uria hasi zen gainekoak beherera, il commença à pleuvoir par torrents" Dv.
GAINEKO ALDE ( VocBN , Arch UFH, Dv).
Parte de arriba; (con casos locales de declinación) arriba, encima. "La partie d'un corps du côté d'en haut" VocBN . "Partie supérieur" Dv. v. gainalde.
Alzion daritzan itsas-xoriak [...] eztio [bere ohatzeari] utzten zilhotxo bat baizen gaineko aldetik. SP Phil 263 (He 265 gaiñeko aldetik ). Gañeko aldera begiak jaso. Mb IArg I 262. Gañeko aldetik datorren urak bulkatzen du. Ib. 284. Aberearen adarri egiten zaio ondoan, erreztuna bezala, zamar bat, eta urthe oroz haren gaineko aldean bertze bat. Dv Lab 239. Izar hekiek bata bertzearen gaineko aldean dira. Ib. 248. Han hemenka baditugu hitz batzu, hunenbertzeko batekin (bateko, biko, hiruko edo laukoa) sahetsaren gaineko aldetik. JE Bur 5. Ezker, gaineko aldetik, badoazi biak gordetzera. Barb Sup 55 (acot. escén). Ermita orren gaiñeko aldean iturri bat dago. Uzt Sas 351. Pentzen gaineko aldean baitzen xendra bat. Etchebarne 59.
v. tbn. INav 145. Bv AsL 188. Urruz Zer 55.
GAINEKOAN (ganekoan ).
Por lo demás. "Sino, de otra suerte, de otra manera" . "Pero sino", "quanto a lo demás", "e otra manera no, sí, bestela ez, bai [...] (V), ganekoan ez " Ib. v. GAINERAKOAN (s.v. gainerako).
Ganekoan, neure maiteak Jesusegan, Misiño santuan luzaro ta astiro enzun deuskuzuezan adibidetatik artu egizuez bearren dozuezenak. LoraS 15.
(Con beste ).
Igerri diot, Alfonso, / egiya diyola; / beste gañekoan etzan / mintzatuko orla. Narbarte ( in Uzt LEG II 238 ).
GAINEKOAZ AZPIRA v. GAINEKOZ AZPIRA.
GAINEKOZ AZPI.
Al revés; (estar) en desorden, subvertido, trastornado.
Balin bazuten zentzurik [...] etzutela ezarriko beren etxea gainekoz-azpi. Jnn SBi 129. Bazter guziak gainekoz-azpi ezarri. Prop 1891, 282. Estoikoek, berriz, itxulitara, gaiñekoz azpi. Vill Jaink 100.
GAINEKOZ AZPIRA, GAINEKOAZ AZPIRA.
a) " Gainekoaz azpira iraulitu, volcar una cosa poniéndola patas arriba" Dv (ap. DRA , pero no lo encontramos). " Gainekoaz azpira ezartzea, mettre sens dessus dessous" H (s.v. goiberatzea ). " Gainekoz azpira (BN-lab), al revés" A Apend.
b) " Gainekoaz azpira ezartzea, maltraiter de paroles, de reproches, d'invectives [...]. Ederki eman zuen gainekoaz azpira, il le malmena, le rabroua de la belle manière" H (s.v. goiberatzea ).
GAINELATIK v. GAINERATIK.
GAINEN.
(Lo) más alto.
Noizbait ukitu diñagu burnibidearen gaiñena, 3.750 metro. Or QA 52. Erriko tokirik gaiñenean. Ib. 111. Otoitzean gaiñenera igorik baitaude. Ib. 171. Zu, berriz, nere barnena baiño barnago ziñauden, eta nere gaiñena baiño gorago. Or Aitork 63. Gaiñenetik barnereraiño. Ib. 102.
GAINENEKO .
(Adnom.). (El) más alto, (el) más elevado; sumo.
Mendi ontan iritxi ziñala gaiñeneko lerrora. Or QA 177. Otoitzik gaiñenekoan Ori entzuten dugu nolabait. Ib. 125. Gaiñenekoa zera. "Summus" . Or Aitork 16. Gainenekoa baita Iainkoa. Zait Plat 45.
(Con reduplicación intensiva).
Aiako beste seme asko izan dira leialtadean, armaetan eta ondradutasunean gañen gañenekoak. Izt C 455.
GAINEN GAINENKA.
"(R), de cumbre en cumbre" A. v. GAINEZ GAIN.
GAINERA v. gainera.
GAINERA JOAN.
Asistir, atender.
Eri denian andre gabe galdu gizon egurra; / hil badadi, hura nola ['emaztea bezala'] nor doake gainera? E 121 (v. la nota del ed.).
GAINERAKO v. gainerako.
GAIN-ERAMAN.
Llevar sobre.
Baiña gain-eraman zan Zure gogo, iro-eziña ta alda-eziña, [...] Zuk egin zenun biziaren gaiñean. "Superferebatur" . Or Aitork 380. Ez zan gain-eramana ez Aitaren ez Semearengan, eta "gain-eraman" ez legoke ongi esana ezeren gain ez balitza eramana. Ib. 382. Iainkoaren arnasa uretan gaiñeramana zala. Ib. 382. Lurriñak uren gaiñeramanik egaztiak arat-onat dabiltzaneko zerua. Ib. 418.
GAINERAN.
a) (gaiñaran R ap. A , gaiñalan Sal ap. A ).
Además. v. gainera.
Dakitzagünetarik gozo hartzia, eta gañelan eztakitzagünetan ixil egoitia. Bp II 37. Sakrilejio bat egiten dü eta eztü ükhenen gañelan kofesatzen dütianen pharkamentürik. UskLiB 84 (v. tbn. 72).
v. tbn. EusJok II 15 (gaiñeran).
b) (S-saug; gaiñaran R, gaiñaan BN-mix; Dv, H ( gañ- S)) Ref.: A ( gaiñaran, gaiñaan ); Lh ( gañeran ) .
Por lo demás. "Au surplus, en outre" Dv. "Au reste" Lh. v. GAINERAKOAN (s.v. gaibnerako).
Gañeran deusek ere eztü hobeki ezagüt erazitzen zuñen handi den bat bederaren berthütia, nula desditxatü izatiak. " Autem" . Mst I 16, 4 (Ip gañeran ). Bathaiatu dut ere Estefanasen familia; gaineran ere, ez dakit bathaiatu dudanez berze zenbait. TB 1 Cor 1, 16 (Lç gainerakoz, He gainerakoan ).
GAINERANTZEAN v. gainontzean.
GAINERATEKO (R).
Restante. " Gaiñerateko, excedente, sobrante" A. " Gaiñeratiko, superfluo, residuo" Ib. v. GAINERATIKO.
Pharte batez estali zituen bere zorrak eta gaineratekoaz erosi Andredena Maria bat. Laph 27. Argi zirrinta bat heldu zaio Mont-Serrateko aldetik; gaineratekoan ilhunbe osoa. Ib. 41. Igandeak, bere Meza, Bezpera, prediku, eta gainerateko othoitz edo bilkhurekin. Arb Igand 66. Moldatuz geroz, hedatzen da garbiki, eta iguzkiak egiten du gaineratekoa. Prop 1902, 159. Badakik anke lan andietan sartruk dagola, badiola buru eta pazienzia gairanateki [sic] guziuer beatako. Mdg 148 (cf. 147 gainaratekueki ). Irun, Elisseguy, El Manco eta gaineratekoen kontra. Zerb Azk 116. Irlanda berezten da gainerateko Europar nazioneetarik. Mde Pr 227. Harri bat ezarri dautzut [...], eta bertze gaineratekoen ezartzeko lana eta osagarria uzten dut zuregain. Etchebarne 106.
v. tbn. Barb Leg 148. Lf Murtuts 20. Larz Iru 140. Larre ArtzainE 186.
( Gainerateko ). "Appendices." Ardoy SFran 331.
GAINERATEKOAN (BN ap. A ).
Por lo demás. v. GAINERAKOAN (s.v. gainerako).
Konprenitzen duzuna, konpreni; gaineratekoan, zure iduriko eta oraino tzarrago batzuek ostatuetan eta bertzetan erraiten dituztenak, har, Ebanyelioko egiak balire bezala. Lap 28 (V 16). Librantxa edo askatasun bat utzi zen, gaineratekoan, Ebanjelioa edo Jainkoaren Hitza bakotxak berean ongi adi abal izan zezan. Larre ArtzainE 287.
GAINERATEKOEZ, GAINERATEKOAZ.
Por lo demás. v. GAINERAKOAZ (s.v. gainerako).
Hori bera aski du! Gaineratekoez han laster eskolatuko dute. Larz Iru 28. A bai, Stefanasen etxekoak bataiatu ditut; gaineratekoaz, ez dakit beste norbait bataiatu dudan. Bibl 1 Cor 1, 16 (He gainerakoan ).
GAINERATEKOTZAT.
Por añadidura. . gainerako (II).
Bilha ezatzue ororen gainetik Iainkoaren erresuma eta haren zuzentasuna, eta horiek guziak emanen zaizkitzue gaineratekotzat. HeH Lc 12, 31 (Lç gainerako ).
GAINERATIK.
a) Por añadidura. v. gainera.
Txerkha ezazie arren lehenik Jinkuaren erresuma [...], eta horik oro gañeratik emanen zaitzie. Ip Mt 6, 33 (Lç gainerako ).
b) " Gañelatik (S), por lo demás" A.
GAINERATIKO.
a) (BN-lab ap. A ; Dv; gainelatiko Sal ap. A ), GAINERATIKAKO (Dv).
"Ce qui vient du surplus" Dv. " Bertze gaineratiko lanak geroxago eginen ditugu, [...] le surplus des travaux" Ib. v. gainerako (III), GAINERATEKO.
Arima liberalak ere bere doia begiraturik, [...] gaiñelatikoa oro Iesu Kristen paubrer emaiten du. Tt Arima 105. Leteriñen bijiliaz eta gañelatikoez. Bp II 65. Ikhas dezadan zure gaiza ororen gañetik gozatzen eta maithatzen, eta gañelatikuen diren bezala enthelegatzen. Mst III 27, 4 (SP bertze gainerakoen, Ip beste gaizen ). Orok entzün ahal liroien bezala, mixkandiek hañ untsa, nula gañeratikuek. Mst XX. Gañeratiko denbora enplegatüz, edo othoizten, edo libürü hun leitzen. CatLan 88. Ez duelarik deus maileatzen [eskuarak] gaineratiko hizkuntza arrotzeri. Arb Igand 14. Gaineratiko Xiberotik arras desgune delarik [Santa Grazi herria] . Lf ( in Casve SGrazi 15 ).
v. tbn. Prop 1890, 204. HU Zez 171. Ardoy SFran 186. Gaiñelatiko: UskLiB 70.
(Tras ablativo).
Handik gaineratiko jan-edan soberakin edo galgarrietarik beren buruen zaintzen. HU Zez 67.
b) " Gaiñeratiko (BN-mix, Sc), ventaja, provecho, producto" A.
Compensación. " Gañeatikoa, soulte" (BN-mix). Primorena 8. --Bai, hori da, ez du [zure behiak] neurea balio. Zer emanen dautazu gainerako? --Zer? Aldiz, zuk eman behar dautazu gaineratikoa. " Le surplus" . Darthayet Manuel 375.
GAINERATIKOAN.
a) Por lo demás. v. GAINERAKOAN (s.v. gainerako).
Beti harek gaitzets zuen hura [...] galbide baitzen. Hori segur. Gaineratikoan, [...] hura bezen bihotz onekorik guti. HU Aurp 114.
b) " Gaiñalatikoan (Sal), además" A (s.v. gaiñalan ).
GAINERATIKOEZ.
Por lo demás.
Gaineratikoez, gizon ezti, gozo, zuzenean ororekilakoaren egiterat ekarriagorik nehor guti ezagutu dugu. HU Aurp 178.
GAINERAZ (G-goi comunicación personal ).
Además. v. gainera.
Gañeraz, asmo au aunditu eta indartu da, Errientzako bearrak aunditu diralako. (1919). ForuAG 285. --Emakumeatzaz itzegin, [...] berakin zoratu. Zer pozgarriagorik!! --Gañeraz besterenak izan ezkero... ABar Goi 16. Maitasun ori sendotzeko badira gañeaz ondasun geigo. Ib. 26.
GAINERAZKO.
Demás, restante.
Guardatu bear det besteren ondasunari etxekitzetik, egin bear det limosna etc. eta onela gañerazkoaz. LE Urt 183 (ms. 65r gañarákoes ). Ama, haurra eta aita baizik ezin ikus ditzake; gainerazkoak oro gandu batek estalirik daudelako. Mde Pr 266.
GAINERONTZEAN v. gainontzean.
GAIN ETA BARREN, GAIN ETA BARNE.
Por fuera y por dentro; por todas partes, completamente. v. GAIN-BARREN.
Burutik oñeraño ta gain ta barren su ta gar egiñak. Mb IArg I 317. Aitzin-gibel, ezker-eskuin, / gain ta barne / neurtzen ari nauzun Begi. Or BM 28. Sua besterik etzan / dana, gain da barren. And AUzta 147.
GAIN ETA BARRU.
Por fuera y por dentro, por todas partes.
Eldu da Patria Vasca, eldu da nigana, gane ta barru eder, maitagarri dana. Enb 146.
GAIN ETA LORE.
Flor y nata, lo más selecto.
Doai au da ezkonduen ongi nai, ta amorioaren gañ eta lorea bezala. AA I 573.
GAINETATIKO.
" Gainetatikoa (Sal), el resto" A Apend. ¿Errata por gainera-?
GAINETIK.
a) Además, más. v. gainera.
Mila ta bosteun / urte alkarri eranzi, / irurogeta / lau geiago gañeti <gane-> / da jaio zala / Jaun Zerukoa justorik. Lazarraga A28, 1202r. Hiru mende baditu, lau urthe gainetik, / Ziburu hasi dela agertzen zubitik . Hb Esk 133. Arraina dator / portura beti, / besigu, lebatz, sardina ta atun / eta beste asko ganeti. Azc PB 64. Onek bialduko eban / [...] dotea lobeantzat / ta zerbaist ganeti. Ib. 132s (en Ur PoBasc 343 ganetik ). Ogei urte daukadaz / oraindino aurreti, / eta Mari Iesusek / beste amar ganeti. Ib. 191. Despreziyua egin, gezurrak jarri, gero gañetikan burla. Tx ( in Imaz Auspoa 24, 160 ). Bokadu ona jan da / gañetik tragua. MendaroTx 365. Atze-berotze on bat, eta ganetik sei eguneko kartzelia. Bilbao IpuiB 253. Ardiki gixatua edo oilloa edo xerrak ere bai; ta gaiñetik, nai zuanak, gazta. JAzpiroz 80.
v. tbn. Basarri 148. BBarand 140. Ganetik: Gerrika 139.
b) " Gañetik, superficialmente" VP 51v.
Garbitasuna [...] modu hagitz ezberdinez neur daiteke. Gainetik eta gaingiroki neurtzen genuen guk, esaldien axalean ager zitezkeen erdaratikako hitz eta esaeren azken hauek txit bigarren mailako zirelarik. MEIG VII 37.
c) Excepcionalmente. v. GAIN-GAINETIK.
Hori zenbeit arima gainetik dohatu batzuen pribilio zori onezko bat da. MarIl 116.
GAINETIKAKO.
a) Sobrenatural. "Qui vient d'en haut. Josepek amets batean izan zuen gainetikako mezua, [...] l'avis d'en haut" Dv.
Halakotz ofrendatzen derauskitzut arima debot guzien alegrianzak, [...] gainetikako argidunak [sic, ¿por -durak-?], zerutik agertzen eta heldu zaizten ezagutza guziak. SP Imit IV 17, 3 (Ch naturaz goragokoak, Ip zelütiko ). [Jainkoaren grazia] da gainetikako dohain bat. CatLav 203 (V 104).
b) (El) superior, (el) que está por encima de todos. v. GAINEKO.
Zein da bertsolariyen / gañetikakua? / Juan Jose Udarregi / Artikulakua. AzpPr 124.
GAINETIK AZPIRA.
a) "Sens dessus dessous" SP (s.v. azpia ).
b) De arriba abajo.
Izarra [Jesusen] eskuak azpitik gañera ta oñak gañetik azpira josiz. Inza Azalp 70. Erori baitzaizke zu / gainetik azpira. Xa EzinB 99.
GAINETIK BEHEITI.
De arriba abajo.
Banoa leihora: zeru edo lur, gainetik beheiti edo petik goiti, nonbeitik zerbeit burura dakikedanez. HU Zez 202. Gainetik beheiti, makila harekin, marroaren kopeta porroskatuko zuen kolpearen emaiten. Barb Sup 180.
GAINETIK BEHERA, GAINDIK BEHERA (gainti behera H (L, ap. DRA )).
De arriba abajo. v. GOITIK BEHERA.
Urdaldea oldar zedin gainetik behera lakera. Lc 8, 33 (He lakhuan behera ). Gaiñetik behera iaustean. Mat 152. Zeren eguerdian gaindik behera artez, eta arratsaldean saihetsetik, soslai emaiten baitu [iguzkiak] . Ax 192 (V 130). Hartu izan zuten halaber haren tunika ere eta, jostura gabekoa baitzen gainetik behera batean ehoa. He Io 19, 23. So bat egiñik leze hari, ikhusi ditu gañeti behera ioan ziren animalen hatzak. Tt Onsa 67. Gañetik bera bota. Cb Eg II 158.
v. tbn. Egiat 166. Gainetik behera so. HU Zez 57.
Mendi gainetik behera abiatu den uholdea ezin geldi baititeke. SP Phil 304 (He 306 gañetik behera ). Jatzi egixube zaldi ganetik bera. Otx 117. Zaldiaren ipur-gaiñetik beera erortzen dala. Berron Kijote 147.
GAINETIK BEHERAINO, GAINETIK BEHERERAINO, GAINETIK ETA BEHERERAINO.
De arriba abajo, completamente. v. GAINETIK BEHERA.
Motx-arazi zioten bizarraren erdia eta hauts-arazi heien soinekoak, gainetik behereraino. Lg I 303. Sahetsak xingola eta kuxkulaz beteak gainetik beheraino. Zub 115. Hango berrien guri heltzeko / igorri dute Argia. / Gainetik eta behereraino dena eskuara garbia. Etcham 237. Guneka, eta gainetik behereraino [...] [gandeler-] zango bakotxak bere azala alde orotarat pikaturik, arrailkaturik izana du. JE Ber 63.
GAINETIK BEHERANTZ.
(Caer, etc.) desde lo alto (de).
Torre-gaiñetik beeruntz erori. Berron Kijote 174.
GAINETIK EGIN.
"Responder con más carácter, autoridad o convicción. Alperrik uezaba zan gogorra, gañetik eiñ zetsen biargiñak, errezoiz beteta ziralako " Etxba Eib.
GAINETIK EMAN.
"Tributo, ganetik emona " .
GAINETIK IRTEN (gañ- BeraLzM, ganetik urten Zam Voc.
"Vencer, triunfar, salir victorioso" BeraLzM. " Oraingoan ba ganetik urtengo dogu " Zam Man 40. )
GAINETIKO.
a) (V-gip; gaiñitiko V-gip, ganetiko V) Ref.: A ( ganetiko ); Iz ArOñ ( gáiñitikuak ); Elexp Berg ( gaiñetiko ) .
Restante, demás. "Resto, residuo, sobrante" A. " Gáiñitikuak, los demás" Iz ArOñ . " Hamar milla pezeta entregatzeittu eta gaiñetiko guztia berak gastatzen dau " Elexp Berg. v. gainerako (III); cf. GAINETIKAKO. Tr. Empleado por autores vizcaínos en el s. XX.
Konprome bazarie, ganetiko Abe Mariya orreek Purgatoioko arimentzat izan daitezala. Kk Ab II 170. Ezkontzak eta ganetiko eleizkixunek. Akes Ipiñ 16. Eta gaiñetikoa zer da? Oiñaze-malko-lokatz eta munstrokerien bilduma itxusi bat besterik ez. Vill Jaink 177. Zuei, ostera, Tiatirako gaiñetikooi. Ker Apoc 2, 24 (He gaiñerako ). Eta onek ipiñi ninduen biotz eta gañetiko zeetasunak aztertzen. Gerrika 247. Sobietarren aldetik, Klimov eta gainetikoak gauza berbera esaten dute. MEIG IX 80.
v. tbn. Erkiag Arran 143 (ganetiko).
(Con beste ). " Beste gaiñetikuan, en lo demás" Iz ArOñ .
Etzegintzerako ekarten eudiezanak itxite, beste ganetikoak basoan bertan usteldu bear ixeten eudien. Akes Ipiñ 23.
b) Adicional.
Ganetiko atalgijak. " Artículos adicionales" . ForuAB 141.
c) (Sust.). " Ganetiko (V-ger), testigo" A Apend (tbn. en A DBols y A Morf 125).
GAIN ETORRI.
"Sobrevenir, venir sobre alguno y de repente, gaintorri, y tienen lugar los irregulares, gain nator, gain zatoz, gain dator, &c." Lar. v. gaintorri.
GAINEZ.
a) gral.; gañez (Lar, , Bera, BeraLzM) Ref.: A; Gte Erd 288 .
De sobra, de más, en exceso; rebosando; abundantemente. "Demás, lo que se da de más" Lar, . " Gainez bete du zakua (AN-5vill)" Gte Erd 288. v. gainezka.
Eztarauskiola mingañari, barrunbeari dirakiena ta gañez dariona besterik. Lar Carta a Mb 277. Gañez bezala ematen diran gauzak dira emengo gauzak. Mb IArg II 330. Atera bear dogula pobreentzat ganez daukaguna. MisE 73. Ez bide eban izan ganez nire nagosiak yanaria. Or Tormes 81. Borondatia izanik / biotzian gaiñez. MendaroTx 344. Mintzatu zinan, naski, / ez gainez ordea. " Pero no en exceso" . Or BM 116. Denetarako ta gaiñez / Jainkoak eman zigun. Or Eus 63. Etxean izketa gaiñez, / atetik ara tutik ez. Ib. 183 (v. tbn. Or Aitork 43). Etxe txikia laister gaiñez. EgutAr 27-17 [sic]-1957 (ap. DRA ). Dirua gañez zebillen. Basarri 121. Txorakeria gañez / dezute buruan. Auspoa 39, 89. Aldare ederra urre-argitan / udaberritu da lorez; / intzentsuaren lurrun gozoak / usaitu gaituzte gaiñez. NEtx LBB 277.
v. tbn. Ldi UO 41.
(Acompañado de instr.).
Biko-laguna nor dizun entzun du ta, an dago / baztan pertz ua baiño pozez gaiñezago. Or Eus 60. Itxaropenez gaiñez, etorkizunari begira bailegoan. Erkiag Arran 185. Ezpan emeok goizaldez daukaz / gaiñez darizun irriak. Gand Elorri 136.
b) Además. v. gainera.
Japongo erreinuak eta itsasoko islak fededunez bete ta milletan milla ta gañez beste berreun milla andi ta txiki bere eskuz bataitu. Mb IArg II 301. Seguratuko dute len zutena ta andik edo emendik bilduko dute gañez zerbait. Ib. 345.
GAINEZ BEHERATU.
Alterar.
Askotan bada estutu egitten du orrek [rimak] ere; itzen yoskera gañezberatu ta nasi. Or LEItz 53.
GAINEZ EGIN.
a) (V, G, AN, L, BN; Lar, VP , , Dv (que cita a Echve), H; ganez e. , ganaz e. V-arr) Ref.: A ( gainez egin, gañez egin ); Etxba Eib ( gañez ein ); Gte Erd 28, 288 .
Desbordar(se), rebosar; colmar; perder la paciencia. "(Salir de) madre" Lar. "Sobreverterse" Ib. "Rebosar" Lar, . "Rebosar" VP 50v. " Plazerez gainez egina " Arch UFH. "Déborder, éclater, ne pouvoir plus contenir. Irriz gainez egitera doha, il va éclater de rire, il ne peut pas contenir le rire (Ax)" H. " Gañez egin (Vc, G, AN, L, BN), 1.º sobrar; 2.º rebasar" A. " Auzokuegaz barriketan, aztu sukaldiakin eta lapikuak gañez eiñ detsa " Etxba Eib. " Esniak gañez eiñda erdiratu jaku " Ib. (s.v. esniak ). " Esneak gañez egin du (G-azp), esneak ganaz in dau (V-arr), [...] gañez in du (AN-gip)" Gte Erd 28. " (Eliza) gañez egiteraino bete du (V-arr, G-azp)" Ib. 288. v. GAINEZKA EGIN, gaineztu. Tr. Empleado al Norte por Materre, Etcheberri de Ziburu, Axular y Pouvreau; desde Larramendi se encuentra tbn. al Sur, donde aumenta su frecuencioa desde comienzos del s. XIX.
Tenperanziak gure guthiziak bridatzen ditu, [...] soberaniaz gaiñez edo gutiz eskas eztagiten. Mat 144s. Sobera gartuz gañez egitera ethorri naiz. EZ Eliç 160. Bethe da mundua bekhatuz eta maliziaz, gaiñez egin hurran du gaixtakeriaz. Ax 121 (V 80). Aberats bazara, gaiñez egina bazaude, emozu anhitz. Ib. 229 (V 152; v. tbn. 277s (V 186)). Sabel bethea, ianhariz eta edariz gaiñez egina, ezta deusetako ere on. Ib. 408 (V 266). Ibai guziak itsasoan sartzen dirala ta itsasoak ezteuala gañez egiten. Lar SermAzc 52. Ganez egiten deust pozkaria gozoak. nekeA 235. Gaistakeriak, lapurretak, urdakeriak gañez egiñ duala munduan.