herabe.
Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII en autores septentrionales (sobre todo orientales); tbn. lo hallamos en algún texto baztanés (erabe izan), así como en Larramendi (con el sdo. de 'objeto aborrecido') y en autores occidentales cultos del s. XX (gralmente. usado como adj.). En DFrec hay 4 ejs., 2 septentrionales.
I . (Sust.).
1. (AN, L, BN, Sal, S, R; O-SP 229, SP, Urt I 490, Lar, , VocBN , Dv, H) Ref.: A; Lrq; Satr VocP .
Miedo, timidez; retraimiento, disgusto. "Répugnance" O-SP. "Contre-cœur, répugnance" SP. "Vergüenza" Lar. "Timidité à agir par crainte, respect ou tout autre sentiment; manque de hardiesse; paresse à entreprendre. Heraberik gabe erranen darotzut, je vous dirai sans ambages. Ez du heraberik izan bere aitaren jotzeko, il n'a pas crainte de frapper son père. Haren ile xurien heraberik gabe, sans respect pour ses cheveux blancs" Dv.
Gorale duelarik alabañan sabela / Bethe behar du herabe nahiz handi duela. EZ Man I 108. Heraberekiñ egiten dut aithor hori. Ch III 52, 2. [Umilian] nehork etzi idireiten kontrastik, ez heraberik. AR 273. [Alferkeriak] indarrez ditu gabetzen, / Arras herabez betetzen. Monho 110. Artzañ egon zenian herabereki. 'À contre-cœur' . Etch 338. Artzat yuiamenduko / Ene erabia. Bordel 201. Zure ganat jiteko heraberik enizün. ChantP 164. Eskualdunak, [...], badu halako herabe bat amodiozko zerez mintzatzeko. JE Bur 100. Ikusten duzu ikharan / Herabeak nola daukan. Ox 45. Aithortuko dut den gutieneko eraberik gabe. JE Ber 58. Eskuaz laztandu zion gorputz guztia, lehenik herabe batekin, gero beti ausarkiago. Mde HaurB 21. Nola konpreni hastapeneko herabe uzkur hori, gure lanari bero-beroa lotzeko kenkan? Larre ArtzainE 216. Herabearen hauts hotzak estaltzen duen su kiskalgarri hori. MIH 294.
(S ap. Lrq ; O-SP 229, SP, , Gèze, Dv).
Pereza. "Paresse, c'est sous le nom de herabe que Belapeyre nomme la paresse au nombre des péchés capitaux" Dv.
Bekhan eta herabereki katexima erakasten diela. Bp I 19. --Eta besta hontan nola behar dügü iarraiki Jesüs Kristek egari dütian nekezier? --Herabe gabe; ez hotza gatik ere hutsik egin ioaitera haren zerbütxü saintietara. Ib. 24. Gizonen bihotzak herabian sarthürik daude. Mst III 3, 2 (Ch nagi dire). [Zazpi bekhatu mortal gehienak] ürgüillia, abarizia, [...], gormandiza, kolera eta herabia. UskLiB 86s. Herabia da aisan eta phausian izateko amurio desordenatü bat. CatS 9.
2. "Este es mi objeto aborrecido, au da nere erabea " Lar s.v. aborrecible.
Euskara da, gaitzik egin balio bezala, aren erabea. Lar DT CCIV.
3. Dificultad.
Maitetasunak zenbait erabe (arazo, eginbear) eskatzen du. "Tantas dificultades acarrea el amor" . Or Eus 102.
4. "(B), queja" A.
II . (Adj.).
(AN, L, BN, S ap. A; Lar, VocS, ).
Perezoso. "Paresseux, auherra, herabia " VocS.
Mezu egin nezan herabea, berant ioan zedin, eta baratx, eta itzul deus gabea. "Le paresseux" . O Pr 316. Lehoin goseak / Zituzten ikusi / Hain herabeak. 'Si apathiques' . Monho 92. Ez zen neskazale amorratua; [...]. Herabe edo alfer ez haatik. Mde Pr 146. Baditake herabe aire bat baduen Eskualdunak bideari lotu aintzin. Ardoy SFran 12.
(Uso pred.; cf. infra HERABE EGON, HERABE IZAN).
Artzainak etziren herabe agertu graziaren alderat: elkhar sustaturik, eman ziren berehala bidean nahiz ikhusi, lehen-bai-lehen, entzun zituzten gauza miragarriak. Lg II 108. Beti herabe / Zeruko bidean. Monho 84.
(L, B; Dv) Ref.: A; Izeta BHizt2 .
Miedoso, tímido, vergonzoso. "Timide, qui manque de hardiesse, de décision. Herabe, timide par occasion; herabeti, timide par caractère. Kontzientzia herabea (Jaur), conscience timorée" Dv. "Tímido, enclenque, irresoluto" A. "Tímido" Izeta BHizt2. .
Behakoa [...] herabe eta hotz. JE Bur 24. Ohartuagoa gizona, eta [...] herabeago ere lagunentzat. Ib. 91. Apez ixil bat zen, aski herabea. Zerb Azk 77. Arroputz diranak beldurti ta erabe oi dira eskuarki. Zait Plat 90. Iges egin eta buru erabea sakonki izkutatzen du. Ibiñ Virgil 103. Jende herabeak ogi mokor mutzituak, ahalge gabeak aldiz eper erreak. EZBB II 13. Kristaua, hain herabe eta hain kobarde izan ez dadinean. PPer Harrip 50. Orduan zen gazte apala, uzkurra, herabea. Larre ArtzainE 217.
(Uso pred.).
Oihantarrak oro lotsa eta herabe / Zoazela ihesi. Gy 109. Bat barur, uzkur, herabe, / Bertzea, lotsarik gabe. Ox 104. Alperrik astia galtzen ote nizun erabe. "Tenía yo el temor de si perdía tiempo" . Or Poem 545. Beldur edo nekaturik izan baliz bezala, aurreratzeko herabe. Mde HaurB 59. Zoritxarrotan erabe aurkitzen zera. Zait Sof 33. Herabe bezala, "Hi!" erran hautan besoa luzatuz. JEtchep 67. Bildur, herabe; erantzun gabe / bera isilik zen egon. Arti MaldanB 211. [Euskaltzaindiak] negu luzearen ondoan bere lanak herabe berrasten dituenean. (In MEIG VI 40 ).
HERABEAN. Temiendo.
Etxekoanderiak berantetsiak zaudelarik beren etxe aitzinean, zerbait gertakari itsusi igurikan eta herabean. Zub 43.
HERABE EGIN. "(B), quejarse" A Apend.
HERABE EGON. Estar perezoso.
Ilkhi zaite zure ohetik laster, eta herabe egon gabe. EgunO 3s. Neska gazte baten arrangurarik ez baduzu herrian, egizu lan erreximenduan. Erakuts bertute; ez egon herabe. JEtchep 94.
Estar con vergüenza, con timidez.
Oro bat bertzearen haztatzen eta beldurrez, elgarren herabe ginauden. JE Bur 131. Itxasoan murgiltzeko erabe dauden Artzai-makoak. Ibiñ Virgil 74.
HERABE IZAN .
(Frecuentemente acompañado de complemento con -t(z)era o -t(z)eko ).
a) (Con aux. trans.). "Herabe dut zure gana ethortzera, je fais difficulté de venir à vous" SP. "Eztu herabe gezur erraitera, il ne craint point de mentir" Ib. "Herabe txu korrek lanari ta bideari lotzeko (Sal), ese tiene pereza de empezar a trabajar o a caminar" A.
Heure borondatearen egin nazak ni iabe, / Khoroaren ematea eztikeat herabe. EZ Man I 18. Barutzera herabe zuenak, buruan min zuela erran zuen. Ax 51 (V 32). Errege batek herabe bailluke bere etsaien kontra guduan eta konbatean sartzera. Ib. 400 (V 261). Bana herabe, / Estakuru gabe / Dinat, Argia, jitera / Hir' etx' irira. ' Je n'ose pas' . O Po 11. Badut ere herabe, senarraren hilzale horri ioaitera iorrale ezin naoke ian gabe. " Quoiqu'il me soit fort fâcheux" . O Pr 63. Herabe dute guti bat trabaillatzera. SP Imit III 3, 3 (Mst herabeztitzen dü, Ch uzkur gare ). Obedi [...] ar[r]aiki, grina gabe, oraiño naturalezak herabe duen gauzan ere. Harb (ed. 1690) 43. Zergatik beraz oraiko Kristiek hain herabe die ibiltera Letheriña eta Prozesione penazko hoietara? Bp II 66. Herabe duzu bertzeren borondateari osoki arrimatzera. Ch III 13, 1 (SP ikara zare ). Zurekila konbersatzera, jauna enüke herabe. ' Je n'aurais aucune honte' . Etch 542. Ohetik jeikitzera herabe düdala. ChantP 152. Egia erratea / nik ez dut erabe, / nior geldi ez daien / ori yakin gabe. (1914). Auspoa 97, 115. Herabe nuen, [...] batasunerako lehen urratsak egiten eta lurra iraultzen hasi ginen hartan. MEIG VIII 95.
v. tbn. ES 180
(Con objeto).
Explikatzera herabe ditugun gauzen erraitera obligatu girela. AR 368.
b) (B ap. Izeta BHizt; Lecl, Dv). (Con aux. intrans.). Sentir miedo, retraimiento, vergüenza, no atreverse (a); mostrarse remiso. "Répugner" Lecl. "Herabe naiz holakorik sinhestera, j'ai peine à croire une semblable chose" Dv. "Erabe naiz hoi iteko" Izeta BHizt.
Mintza zaitea zu ere gure hitzkuntza zahar aspaldikoa, [...] etzarela ahalke, ez herabe. ES 87. Erran zarotan Izpirituak nindohala hekiekien herabe izan gabe. He Act 11, 12. Ez naiz ezen herabe izatu zuei erakusterat Jainkoaren nahi guziak. Ib. 20, 27 (Dv ez naiz gibelatu ). Samuel ttipia herabe zen guzien erraterat, nahiko ere zuen zerbait gerizatu damurik ez egitekotzat aphez-handiari: ordean behartua izan zen gauzak ziren bezala erraterat. Lg I 253. Nor diteke bada aski zentzugabea, [...], halako golardo bat ardiesteko behar den guzia egiterat herabe izanen dena? Dh 201. Kofesor bati beharrira erraiteko herabe nintzen itsuskeriak, mundu guziaren aintzinean agertzea. Dv LEd 271 (Cb Eg II 154 lotsa nintzana ). Herabe bazare adar baten moztera beldurrez arbolari damu dakioen. Dv Lab 358. Egiaz mintzatzeko / Ni ez niz erabe. Bordel 181. Biziaren uztera guti naiz herabe. Elzb Po 179. Ez baita herabe izanen Jesusi azken hatseraino jarraikitzeko. Lap 231 (V 104). Ez zuen nahi nehor izan zadin herabe haren aitzinean. HU Aurp 116. Ez izan uzkur, ez herabe. Jazar etsaiari. HU Zez 80. Badut hainitz nahigabe, / Salhatzeko naiz herabe. Ox 45. Irri egiten zuen berak ere, barnian herabe izanikan ere. Zub 37. Hau ere behaut erran, / ez bainiz herabe. Etcham 181. Ez nauke mintzatu gabe; / Bainan zurekin hain naiz herabe... Iratz 37. Herabe ginen galderarik hari zuzentzera. Mde Pr 297. Mde Pr 297. Herabe zen gauza horietaz mintzatzeko. JEtchep . JEtchep 106. Nor zan, bere ginoan diru-laguntza txiki bat emateko erabe zitekeanik [...]? Zait Plat 21s. Zelan Artzai-makoa / itxasoratzez erabe dan beti. Gazt MusIx 127. Ni herabe nintzan eta ene buruaz batere ez segur. Xa Odol 49. Gure otoitz xumean zoin garen herabe / Ditugun urteekin oraino ez trebe. Larre ArtzainE 335.
(Con aux. bipersonal).
Jainko batek zerbait manatzen daukunean, gu herabe izanen gaizko obeditzerat? Dh 250.
(Precedido de gen.).
Bi gizon daude behintzat, gure herabe eztirenak. Arti Tobera 268.
c) (Con aux. intrans. bipersonal). Resultar incómodo, costar trabajo; dar vergüenza.
Pot bat, othoi, egidazu; etzaitzula herabe. E 169. Gauza berén zuei skribatzera niri etzait herabe. " Il ne m'en est point grief" . Phil 3, 1 (He etzait nekhe, Dv etzait damu ).
HERABERIK. Vergonzosamente, tímidamente.
Lehengo aldietan aski heraberik egiten zuen; geroago eta ausartuago bilakatzen zen hala ere. Mde HaurB 65.
HERABEZ (SP, H). Por, de miedo, vergüenza; por repugnancia, a disgusto. "À contre cœur" SP. "Herabez egoitea, être dans la paresse, sans rien faire" H.
Errekeituak eman gabez, / Et' ez hek hartzera herabez. 'Faute de remèdes, et non par répugnance à les prendre' . O Po 51. [Bere buria] ütziten dianian gosez hilzera, ahalkez edo herabez amoina galdatzera. Tt Arima 8s. [Oliadüra] herabez üzten bagünü. Bp I 79. Batheiorat hurbiltzeko herabez edo ahalgez zauden. Prop 1880b, 56. Bizkitartean paganoekin mintzatzeko herabez nindagon. Prop 1883, 106. Zenbeit gau egun bakharrez / Gorde egonik herabez, / Athera zen jan beharrez. Zby RIEV 1909, 104. Ez izotzegatik / Ez ülhünpegatik, / Egon herabez. UNLilia 8. Nere burutasun hura egiazkotuko ote zan erabez (bildurrez). A Ardi 124. Irakurleak enea ez diten herabez, ez ditut lerro hauk luzatu nahi. Zub 93. Ixil-ixila nindagon erabez. JE Ber 34. Herabez eta, [...], lanak iziturik, ezetz ihardesterat nindagon. Lf ( in Zait Plat XIII ). Hortako on zen, ez baitira sekulan Ahatsa Bazkazandarrarekin herabez gelditu Baiona bazter horietako judu, mariñel ala geltokiko zamaketari batzu. Larre ArtzainE 267. Herabez ote den ala "ni higuingarria" higuin duzulako, ez dakit. MEIG III 139.
HERABEZKO. Indeciso.
Beso handia zuen, jo segura. Herabezkoa menturaz eta izikorra. Ez du hala behar pilotariak. Egunaria 16-11-1956 (ap. DRA ).

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper