Tr. Documentado en todos los dialectos. Entre los autores septentrionales anteriores a 1850 es más frecuente en la acepción de 'poco fervoroso', en la que hay testimonios desde Leiçarraga.
etimologikoa
Etim. Para su posible comparación con formas indoeuropeas, v. BAP 1951, 581.
1.(V, G, AN; SP, Mic 9v, Urt III 217, Ht VocGr, VP 23r, Lar, Añ, Lecl; -ph- L, BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 154; A; Etxba Eib; Lrq /éphel/; Iz Ulz, To; Gte Erd 56.
Tibio, templado; cálido. "Epéla, lo tibio; trepéla, lo tibio que más bien está frío" Iz Ulz. "Au ez da saldia, au da ur epela" Etxba Eib. "Eguzki epeletakoa izan: mizke azia izan (G-bet)" Zait Sof II 151. "Katuak epelera datoz (V-arrig, G-azp, AN-gip), eguzkiaren (berora)" Gte Erd 56.
Ur beroz erre den poxuak [sic] beldur da epelarenzat. Volt 191s.
Trenpa hur ephelean hogoi eta laur orenez. Mong 587.
Urteak baditu negu otza, udaberri epela, uda beroa. MbIArg I 169.
Idukitzekó bañubát ur epél ta beros. LEJMSB 335.
Nola ur epela trokatu edo errebesa erazitzeko ona dan. MgCC 232.
Mundubaren aise epel ta itxaaskorrak desegiten dau arimako zuritasun eder au. JJMgBasEsc 236.
Pagoaren ezkurrak, urrak eta aziak ur epeletan beratu bear dute. ItDial 105 (Ur epeletan; Dv ephelean, Ip ephelian).
Neguko euri-jasa ta elurte luzeetan [ur] epel garbia [ematen dute]. IztC 75.
Aize ephelen hasperenak / Urterazirik elhurrak. ArchFab 165.
Primadera sartzerako egun goxo-epheletan. Gy 72.
Aize epel batek pizti guziak itsaso gorrira bota zituen. Lard 70.
[Antzara sortu berriak] gizentzekotan, ezartzen dira lekhu hertsi, ephel, itsu batean. DvLab 292.
Ixur zazu emeki emeki taza bat esne ephel. ECocin 35.
Katuak su ondoan lo egiten du, eta epel badator, siñale da sua dagoala. UrruzUrz 37.
Beti ur epelean ibilli gabe, oingoan gogor asi bear degu. Apaol 47.
Airea gorriegosi, jasan ahala epel eta pisu. HUZez 15.
Bei batzuek, eguzki epela artuaz bedar ianean. AgAL 54.
Oi epelean geldi-geldi egonda [...] pitin bat bere tentunera etorri zan. Ib. 84.
(s. XX)Lenengo argi errañuaren txera epela. AgKr 214.
Gaua heldu zaukularik gainerat epel eta ixil. JEBur 166.
"Ixpille-saletxe" izan zuan bere lendabiziko kabi epela. MujPAm 6.
Ur gozoari nahasiz nigar ephel ezti, garbienak. Ox 73.
Hegoa epel far-far / heldu zen menditik. Etcham 194.
Oron jaki epela / ixan daitela / zeure maite-bijotza. LauxBBa 104.
Goizez zabali duten belarra / zerbel (epel) dala mailleratu. OrEus 296.
Giro epela zan [...], eguraldia laster jasoko zun zantzurik onena. TAgUzt 262.
Magaleko txokondo epelean. Ib. 118.
[Gizartekeri au] Marx-enaren ondoan ur-epela dala esan geike. EguzkGizAuz 72s.
Udazkenaren arnas epela / leunki datorren garaiz. EAOlBe 60.
Zuaitz ori etzala beti eguzki epeletan egongo. Munita 36.
Itsasoko ur epeletan iherika. MdeHaurB 74.
Haren larru malgu epela, hain laztangarria. Ib. 24.
Eguraldia nahiko epela da sasoiarentzat. MdePr 97.
Argi epela zegoen pistan, [...] pantalla gorrixka batek zabalduta. TxillLet 44.
Eguantzeko epel-bear arek, egun astun, [...], kixkalgarriaren atadi zirudian. ErkiagArran 155.
Ganbara ephel eta garbi hortarat. JEtchep 25.
Aize epel da biguna. UztSas 321.
Eguraldi epel da alaia egoan. Gerrika 222.
Ur epel eta zahagi trenpatu untziarekin heldu.LarreArtzainE 106.
Kafe-esne beroa edo epela artu nai badezu. Albeniz 59.
Haize epelak badu halako udaberri-susmo goiztar bat. MIH 135.
v. tbn. Hb Esk 236. Elsb Fram 141. Iraola 119. Ag G 281. A Ardi 48. Ill Pill 3. JanEd II 12. Tx B I 149. Jaukol Biozk 25. Zub 101. Ldi IL 44. JMB ELG 16. Iratz 38. JAIraz Bizia 80. Or Aitork 127. Etxde JJ 248. Txill Let 27. Anab Poli 34. Gand Elorri 145. Bilbao IpuiB 194. Osk Kurl 19. BEnb NereA 54. MAtx Gazt 18. Salav 13. Ibiñ Virgil 77. Alzola Atalak 85. NEtx LBB 222. Etxabu Kontu 193. Ataño TxanKan 65.
2.
(V, G, L-ain, R-uzt; Aq, H(-ph-))
Ref.:
A(epel, xalepel);
EtxbaEib. Tibio, poco fervoroso, laxo; sin vigor, apocado, tímido, cobarde; enclenque, enfermizo."Mutil motela, ezkela, epela, es insulso, caído y para poco"Aq 400.
"Gogo ephela, volonté tiède, sans résolution"H.
"Lo contrario del castellano, en que "templado" se extiende a significar 'vigoroso, sereno'"A.
"Xalepel (R-uzt), inapetente, de poco comer"Ib."Eulie baño epelaua, más cobarde que la mosca (V-ple)"AEF 1921, 59."Gizon epela, ur epela bezela igoiñgarrixa"EtxbaEib.
Ephel baitaiz, eta ezpaitaiz hotz ez erakin. LçApoc 3, 16 (Tt Onsa 32, He, Dv, Ip ephel, TB, Echn, Ur (V y G) epel).
[Ari zen] ene bihotz epelaren / Gar behar zen gauzetan, gortzen. 'À mon coeur tiède'.OPo 50.
Bethi gare ephel, zuk berotzen gaitutzu. Ch III 14, 2.
Azkenean gelditzen da bat aditu ezpalu bezain otz edo epel. MbIArg I 81.
Bere bizimodu lasai epelarekin. Ib. 82.
Atseginz epelak, atseginz beroak, [...] naigabe erdi otz eta atseginz erdi beroak. Ib. 169.
Arima ephelak ez du berthutean aitzinatzeko lehiarik. Lg II 197.
Zer da komünione ephela?CatLan 138.
Ain epel, nagi ta ardura bagaak gauza ain astunian. MgCO 95.
Gure erreguak askotan izan oi diran edo epelak edo gaizki egiñak. AA III 403.
Giristino laxo ta ephel, menturaz gaizki handirik ezagutzarekin egin eztuen [bat]. Dh 134.
Inok kasurik egin ez deutsan neska epel bat, edo mutil makal bat. fBOlg 62.
Berenozko miin zorrotzagaz, labanagaz ta epelagaz galdu dabela askoren ondria. fBIc II 213.
Iraatsiko al deutse indarra nire berba epelei. JJMgBasEsc V.
Ephela sustatuko da bere anaia arreben kharraz. JesBih 394.
Nire erregu ta errezuak dira laburrak, epelak, otzak. UrMarIl 104.
Hanketarik flako, ephel paparoa. "Gémissant".Gy 5.
Aien sinistea oraindik epela zan. Lard 405.
Izan balitza euren odola / Gurea legez epela. ABAmaE 38.
Kristau epel ta pekatari gogortuai. BvAsL 83.
Arima khartsuen kontsolazionearentzat, ephelen sustatzeko. Lap 419 (V 191).
Gaurrarte ni txakilla izan nau ene emazte zoro onek, makala, barritsua, epela, ezereza. ABeinB 73.
( s. XX)Gizonik epelenak asartu oi dira. AgKr 186.
Saietsok berotuko dauskadaz, epel, irabijo bako, eztakit zelako ori. KkAb I 33.
Berotu zadazu nere biotz epel au. KIkG 84.
Karlista buruzagi epel batzuk zillarra nai omen zuten, ez gerra. OrSCruz 75.
Autormen otzak... / Asmo epelak. Enb 102.
Nori diñotsak ik ezer, [...], lumabako mozolo epel orrek?Otx 38.
Ori dan bizia ta saiatua ta ni naizen epela ta ezereza. ABarGoi 30.
Hilik zegoela eme-gorputz hori, harentzat bederen, besteen artasun epelak desiragarri aurkitzen bazuten ere. MdeHaurB 38.
Makiña bat gogo-epeleko parrealdi egiten zitun. EtxdeJJ 27.
Zenbat-eta biziago izan nere zorion-azkurea, ainbat-eta epelago nere bizigura. TxillLet 101.
Artan lasai egotea erabaki nuan epelago ta nagiago bederen. "Remissius neglegentiusque".OrAitork 117.
Ostoek alkarrekin sortzen zuten soñu "epela" ixiltasunaren otsa esan zitekean. AnabPoli 24.
Irri ephel bat jauzi zitzaioten bi adixkideri. JEtchep 85.
Gaur baserrian leiduten dira / tebeo eta novelak, / bertsolariak izatearren / eskribitzeko epelak. Auspoa 39, 101.
Beti berotu nahiz arima epela. XaOdol 133.
Gu erdi-aldeko epel horietakoak gaituzu. MIH 140.
Heriotze "on" batek azken epela ipintzen dio bizitza epel bati. MEIG III 92.
v. tbn. He Gudu 122. Mst III 18, 3. Gco I 390. Zav Fab RIEV 1907, 535. Jaur 118. Azc PB 176. Ag G 19. ArgiDL 80. FIr 163. Ldi IL 74.
azpiadiera-1.3
3.(Fig.).Caliente (tras haber recibido una paliza.
Cf. infra EPEL-EPELIK. Bakaldunaren erremuskadeaz, autseziperdi urten ziran jauregittik katu bustija baño epelago. Otx 53.
Atzi dute, ta larru-gorri, / eman ere eultzi epela. "Una buena tunda".OrEus 160.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.Calor, ambiente cálido. Tr. Documentado en textos meridionales a partir de mediados del s. XIX.
Suaren epelean jarrita ardatzean diardute. ArrGB 67 (ib. 47 amaren epelean).
Neguan epeletan, kerizpetan udan. ABAmaE 259.
Epeletatik urtenda nago / Orain begira jarrija. Enb 121.
Elurretan, or, txoria, / epelak ogetuta, ire kabia / lênen bai azkenengoa. "Labrado por el calor".LdiBB 36.
Eguzkiaren epela egunero inguruan sortzen dakian emakumetxoa. TAgUzt 313.
Kaikuko epelean orduerdi batez dagoala, mami biurtzen da esnea. Ib. 89 (v. tbn. 199 y 75).
Urietako lasaitasunetatik urrun; urietakoetatik ezezik, sendiko epela bera ere utzita."Calor de sus hogares".EAEg 18-3-1937, 1309.
Oiaren epeletik aldegiñik. ErkiagArran 78.
Eguzkiaren epelak gozatzen eta berotzen deutsaz gorputzeko atalak. ErkiagBatB 115.
Buruan, Gotzaiaren / eskuen epela. 'El calor de las manos de Obispo'.GandElorri 107.
Zuk eman dezu ainbat aurtxoren / babesa eta epela. Auspoa 67, 76.
Euzkiyen epeletan. AlzolaAtalak 66.
Negu gogorrak ekarriko du / udaberriko epela. Olea 153.
Urte askuan izan dezala [txapelak] / zure buruko epela! In. UztLEG II 158.
Epel pixar bat nabaitu orduko kantari asteko [txantxangorria].AtañoTxanKan 21.
Gerrikoaren epelak belarri-ertzak goxatu egiten omen zituen. Zendoia 187.
Laister kendutzen dute [soldaduskan] / illean epela. Insausti 58.
Buru zuriak bearra baidu / zure babes da epela. Ib. 141.
azpiadiera-2.1.1
Amparo. Gure mutillak euki ezkero / laguntz onaren epela, / Emen irtengo lirake onak / kanpo aldetan bezela. Basarri 98.
azpiadiera-2.2
2."Onek bota zizkiguk epelak! ¡vaya una salida!, ¡éste sí que nos ha puesto el gorro! (G-to)"A EY III 334. Eta zirti-zarta, epelak emon eutsazan Migel erok gixon arrituari. EgutAr 20-11-1956 (ap. DRA).
Barberito ona izango zan baño / sartu diote epela. Auspoa 39, 24.
Batere enun pentsatzen bañan / oraiñ entzun det epela. Lazkano(inXaEzinB 135).
Epelak sartu dizkiok [bertsotan] aitari; baña bapo zeok, motel!AtañoTxanKan 76.
Ai, Txirrita, Txirrita! Epela sartu diguk!Ib. 111.
azpiadiera-2.2.1
Tunda, paliza. Bigai gazte bat bazterrak joka / artu zituan epelak. Auspoa 74-75, 209.
Artu zitun epelak / buru aundi artan. Zendoia 27.
azpisarrera-1
EPEL-ARO.
Tiempo cálido (templado). Epel-aroa eltzen danean, txiroak eta landerrak zeru txiki baten pozkaria izaten dabe. ErkiagBatB 35 (v. tbn. 170).
EPEL BERO.
Medianamente caliente. Garbitu bear da eskuz ur epel beroarekin. ItDial 89 (Ur zerbait beruagaz, Dv ur erdi beroan).
Kapea izateko estaliko dun basoan bear, epel bero antzean eguzkiak jotzen ez duala. JAIrazBizia 80.
azpisarrera-4
EPELEAN(Estar, ec.) en ayunas. Ez dago asko edan bearrik: goizaldera, tragoxka bat edo bi. Baiña nola epelean dagoen gorputza, bereala pixera dijoa, eta ori da garbitzen duena.Zendoia 185.
azpisarrera-5
EPEL EGIN.
Hacer un tiempo templado. Epel egiten du tenor hartan. JEBur 37.
azpisarrera-6
EPELENEAN.
En lo más templado. Epelenean ere, gaba kanpoan trixte da. (AN-larr). EZBB I 96.
azpisarrera-7
EPEL-EPEL.
azpisarrerakoSense-7.1
A)(Adj.).
azpiadiera-1.1
Muy templado.
Udarako egun-senti epel-epel bat zetorren. UgaldeIltz 26.
Ia epel-epel geratzen zaien ba oiñguen. AlzolaAtalak 57.
azpisarrerakoSense-7.2
B)(Adv.).
azpiadiera-2.1
a)Suavemente.
Arpegi alegria erakusten bajako tentadoriari, esanagaiti epel epel, makal makal, zagoz geldirik. MgCO 154s (v. tbn. CC 110).
Epel-epel, bigun-bigun, samurtasunik andienagaz, asi zan negarrezko soiñuan eresi au esaten. AgAL 31.
a)Con tibieza, sin interés.
Herodesek Galileako kristauai [...] epel-epelean, ezer ez baziran bezala, begiratzen zien. Lard 501.
azpisarrerakoSense-9.2
b)En caliente, en un ambiente cálido.
Jarri egizkidazu poliki mantaleko txokoan eta ementxe eramango ditut epel-epelean. TAgUzt 117.
azpisarrera-10
EPEL-EPELETAN.
En un ambiente cálido. Neguan izaten da besigutea; neguan, legortarrak epel epeletan lo dagozan bitartean. AgKr 36.
azpisarrera-11
EPEL-EPELIK(Ir, etc.) caliente (tras haber recibido una paliza). Ogei ontzi ia ur oso ondaturik, / Etsai burua iges dua epel epelik, / Kapitana guria zapaldu bagarik. ABAmaE 99s.
azpisarrera-12
EPEL-GIRO.
Tiempo cálido (templado). Abendua izanarren, epelgiro ederra egiten zun eguzki zimelaren erraiñupetan. EtxdeJJ 33.
azpisarrera-13
EPELIK.
"Epelik (AN, B), tibiamente" A. Ikusteaz hain epelik eta hotzik heldu naizela zure aldarera. SPImit IV 14, 1 (Mst ephelki).
Bizkortu nagizu, banakutsu nagi epelik. AñEL2 14.
azpisarrera-14
EPEL-HIL(G-to, B ap. A; H). "Presque tiède, à moitié froid. Id. hotz-hila" H. "Agua insípida" A. "Epelille, tibio (B)" Inza RIEV 1928, 152.
azpisarrera-15
EPEL HOTZ.
Tibio (cercano a 'frío'). Ortxe datza, epel otz, irribarre antzez, Kristori azken-laztan egokia ostu urren. ErkiagBatB 203.
azpisarrera-16
EPELTXEAGO.
Algo más templado. Columbiako hegal hau bere heinean epelxagoa omen duk. JEBur 113.
Gaur epeltxeago dago eguraldia. IzetaDirG 59.
--Burdeosko ardoa al degu? --Bai, jauna. --Epelxeagoa bear luke. LabSuEm 172.
azpisarrera-17
EPEL-ZERPHEL.
Indiferente, tibio. Hemen ephel-zerphel egonen dira [gizonak] hein berean uda ala negu. SoEg 29-9-1960, 1.