Harremana

    OEH - Bilaketa

    376 emaitza hotz bilaketarentzat

    Sarrera buruan (54)


    Sarrera osoan (322)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    epel.
    tradizioa
    Tr. Documentado en todos los dialectos. Entre los autores septentrionales anteriores a 1850 es más frecuente en la acepción de 'poco fervoroso', en la que hay testimonios desde Leiçarraga.
    etimologikoa
    Etim. Para su posible comparación con formas indoeuropeas, v. BAP 1951, 581.
    Onom.: Epeleta garaikoa [...] Epeleta beerekoa. (1284) Arzam 213. Domingo de Epeloa. (1254) Ib.213.
    sense-1
    I. (Adj.).
    azpiadiera-1.1
    1. (V, G, AN; SP, Mic 9v, Urt III 217, Ht VocGr, VP 23r, Lar, Añ, Lecl; -ph- L, BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 154; A; Etxba Eib; Lrq /éphel/; Iz Ulz, To; Gte Erd 56.
    Tibio, templado; cálido. "Epéla, lo tibio; trepéla, lo tibio que más bien está frío" Iz Ulz. "Au ez da saldia, au da ur epela" Etxba Eib. "Eguzki epeletakoa izan: mizke azia izan (G-bet)" Zait Sof II 151. "Katuak epelera datoz (V-arrig, G-azp, AN-gip), eguzkiaren (berora)" Gte Erd 56.
    Ur beroz erre den poxuak [sic] beldur da epelarenzat. Volt 191s. Trenpa hur ephelean hogoi eta laur orenez. Mong 587. Urteak baditu negu otza, udaberri epela, uda beroa. Mb IArg I 169. Idukitzekó bañubát ur epél ta beros. LE JMSB 335. Nola ur epela trokatu edo errebesa erazitzeko ona dan. Mg CC 232. Mundubaren aise epel ta itxaaskorrak desegiten dau arimako zuritasun eder au. JJMg BasEsc 236. Pagoaren ezkurrak, urrak eta aziak ur epeletan beratu bear dute. It Dial 105 (Ur epeletan; Dv ephelean, Ip ephelian). Neguko euri-jasa ta elurte luzeetan [ur] epel garbia [ematen dute] . Izt C 75. Aize ephelen hasperenak / Urterazirik elhurrak. Arch Fab 165. Primadera sartzerako egun goxo-epheletan. Gy 72. Aize epel batek pizti guziak itsaso gorrira bota zituen. Lard 70. [Antzara sortu berriak] gizentzekotan, ezartzen dira lekhu hertsi, ephel, itsu batean. Dv Lab 292. Ixur zazu emeki emeki taza bat esne ephel. ECocin 35. Katuak su ondoan lo egiten du, eta epel badator, siñale da sua dagoala. Urruz Urz 37. Beti ur epelean ibilli gabe, oingoan gogor asi bear degu. Apaol 47. Airea gorriegosi, jasan ahala epel eta pisu. HU Zez 15. Bei batzuek, eguzki epela artuaz bedar ianean. Ag AL 54. Oi epelean geldi-geldi egonda [...] pitin bat bere tentunera etorri zan. Ib. 84.
    (s. XX) Lenengo argi errañuaren txera epela. Ag Kr 214. Gaua heldu zaukularik gainerat epel eta ixil. JE Bur 166. "Ixpille-saletxe" izan zuan bere lendabiziko kabi epela. Muj PAm 6. Ur gozoari nahasiz nigar ephel ezti, garbienak. Ox 73. Hegoa epel far-far / heldu zen menditik. Etcham 194. Oron jaki epela / ixan daitela / zeure maite-bijotza. Laux BBa 104. Goizez zabali duten belarra / zerbel (epel) dala mailleratu. Or Eus 296. Giro epela zan [...], eguraldia laster jasoko zun zantzurik onena. TAg Uzt 262. Magaleko txokondo epelean. Ib. 118. [Gizartekeri au] Marx-enaren ondoan ur-epela dala esan geike. Eguzk GizAuz 72s. Udazkenaren arnas epela / leunki datorren garaiz. EA OlBe 60. Zuaitz ori etzala beti eguzki epeletan egongo. Munita 36. Itsasoko ur epeletan iherika. Mde HaurB 74. Haren larru malgu epela, hain laztangarria. Ib. 24. Eguraldia nahiko epela da sasoiarentzat. Mde Pr 97. Argi epela zegoen pistan, [...] pantalla gorrixka batek zabalduta. Txill Let 44. Eguantzeko epel-bear arek, egun astun, [...], kixkalgarriaren atadi zirudian. Erkiag Arran 155. Ganbara ephel eta garbi hortarat. JEtchep 25. Aize epel da biguna. Uzt Sas 321. Eguraldi epel da alaia egoan. Gerrika 222. Ur epel eta zahagi trenpatu untziarekin heldu. Larre ArtzainE 106. Kafe-esne beroa edo epela artu nai badezu. Albeniz 59. Haize epelak badu halako udaberri-susmo goiztar bat. MIH 135.
    v. tbn. Hb Esk 236. Elsb Fram 141. Iraola 119. Ag G 281. A Ardi 48. Ill Pill 3. JanEd II 12. Tx B I 149. Jaukol Biozk 25. Zub 101. Ldi IL 44. JMB ELG 16. Iratz 38. JAIraz Bizia 80. Or Aitork 127. Etxde JJ 248. Txill Let 27. Anab Poli 34. Gand Elorri 145. Bilbao IpuiB 194. Osk Kurl 19. BEnb NereA 54. MAtx Gazt 18. Salav 13. Ibiñ Virgil 77. Alzola Atalak 85. NEtx LBB 222. Etxabu Kontu 193. Ataño TxanKan 65.
    azpiadiera-1.1.1
    (Fig.). Agradable, dulce.
    Itxaropen epelaren gozotasuna milizkatuaz. Erkiag Arran 93.
    azpiadiera-1.2
    2. (V, G, L-ain, R-uzt; Aq, H (-ph-)) Ref.: A (epel, xalepel); Etxba Eib.
     Tibio, poco fervoroso, laxo; sin vigor, apocado, tímido, cobarde; enclenque, enfermizo. "Mutil motela, ezkela, epela, es insulso, caído y para poco" Aq 400. "Gogo ephela, volonté tiède, sans résolution" H. "Lo contrario del castellano, en que "templado" se extiende a significar 'vigoroso, sereno'" A. "Xalepel (R-uzt), inapetente, de poco comer" Ib. "Eulie baño epelaua, más cobarde que la mosca (V-ple)" AEF 1921, 59. "Gizon epela, ur epela bezela igoiñgarrixa" Etxba Eib.
    Ephel baitaiz, eta ezpaitaiz hotz ez erakin. Lç Apoc 3, 16 (Tt Onsa 32, He, Dv, Ip ephel, TB, Echn, Ur (V y G) epel). [Ari zen] ene bihotz epelaren / Gar behar zen gauzetan, gortzen. 'À mon coeur tiède'. O Po 50. Bethi gare ephel, zuk berotzen gaitutzu. Ch III 14, 2. Azkenean gelditzen da bat aditu ezpalu bezain otz edo epel. Mb IArg I 81. Bere bizimodu lasai epelarekin. Ib. 82. Atseginz epelak, atseginz beroak, [...] naigabe erdi otz eta atseginz erdi beroak. Ib. 169. Arima ephelak ez du berthutean aitzinatzeko lehiarik. Lg II 197. Zer da komünione ephela? CatLan 138. Ain epel, nagi ta ardura bagaak gauza ain astunian. Mg CO 95. Gure erreguak askotan izan oi diran edo epelak edo gaizki egiñak. AA III 403. Giristino laxo ta ephel, menturaz gaizki handirik ezagutzarekin egin eztuen [bat] . Dh 134. Inok kasurik egin ez deutsan neska epel bat, edo mutil makal bat. fB Olg 62. Berenozko miin zorrotzagaz, labanagaz ta epelagaz galdu dabela askoren ondria. fB Ic II 213. Iraatsiko al deutse indarra nire berba epelei. JJMg BasEsc V. Ephela sustatuko da bere anaia arreben kharraz. JesBih 394. Nire erregu ta errezuak dira laburrak, epelak, otzak. Ur MarIl 104. Hanketarik flako, ephel paparoa. "Gémissant". Gy 5. Aien sinistea oraindik epela zan. Lard 405. Izan balitza euren odola / Gurea legez epela. AB AmaE 38. Kristau epel ta pekatari gogortuai. Bv AsL 83. Arima khartsuen kontsolazionearentzat, ephelen sustatzeko. Lap 419 (V 191). Gaurrarte ni txakilla izan nau ene emazte zoro onek, makala, barritsua, epela, ezereza. A BeinB 73.
    ( s. XX) Gizonik epelenak asartu oi dira. Ag Kr 186. Saietsok berotuko dauskadaz, epel, irabijo bako, eztakit zelako ori. Kk Ab I 33. Berotu zadazu nere biotz epel au. KIkG 84. Karlista buruzagi epel batzuk zillarra nai omen zuten, ez gerra. Or SCruz 75. Autormen otzak... / Asmo epelak. Enb 102. Nori diñotsak ik ezer, [...], lumabako mozolo epel orrek? Otx 38. Ori dan bizia ta saiatua ta ni naizen epela ta ezereza. ABar Goi 30. Hilik zegoela eme-gorputz hori, harentzat bederen, besteen artasun epelak desiragarri aurkitzen bazuten ere. Mde HaurB 38. Makiña bat gogo-epeleko parrealdi egiten zitun. Etxde JJ 27. Zenbat-eta biziago izan nere zorion-azkurea, ainbat-eta epelago nere bizigura. Txill Let 101. Artan lasai egotea erabaki nuan epelago ta nagiago bederen. "Remissius neglegentiusque". Or Aitork 117. Ostoek alkarrekin sortzen zuten soñu "epela" ixiltasunaren otsa esan zitekean. Anab Poli 24. Irri ephel bat jauzi zitzaioten bi adixkideri. JEtchep 85. Gaur baserrian leiduten dira / tebeo eta novelak, / bertsolariak izatearren / eskribitzeko epelak. Auspoa 39, 101. Beti berotu nahiz arima epela. Xa Odol 133. Gu erdi-aldeko epel horietakoak gaituzu. MIH 140. Heriotze "on" batek azken epela ipintzen dio bizitza epel bati. MEIG III 92.
    v. tbn. He Gudu 122. Mst III 18, 3. Gco I 390. Zav Fab RIEV 1907, 535. Jaur 118. Azc PB 176. Ag G 19. ArgiDL 80. FIr 163. Ldi IL 74.
    azpiadiera-1.3
    3. (Fig.). Caliente (tras haber recibido una paliza. Cf. infra EPEL-EPELIK.
    Bakaldunaren erremuskadeaz, autseziperdi urten ziran jauregittik katu bustija baño epelago. Otx 53. Atzi dute, ta larru-gorri, / eman ere eultzi epela. "Una buena tunda". Or Eus 160.
    sense-2
    II. (Sust.).
    azpiadiera-2.1
    1. Calor, ambiente cálido. Tr. Documentado en textos meridionales a partir de mediados del s. XIX.
    Suaren epelean jarrita ardatzean diardute. Arr GB 67 (ib. 47 amaren epelean). Neguan epeletan, kerizpetan udan. AB AmaE 259. Epeletatik urtenda nago / Orain begira jarrija. Enb 121. Elurretan, or, txoria, / epelak ogetuta, ire kabia / lênen bai azkenengoa. "Labrado por el calor". Ldi BB 36. Eguzkiaren epela egunero inguruan sortzen dakian emakumetxoa. TAg Uzt 313. Kaikuko epelean orduerdi batez dagoala, mami biurtzen da esnea. Ib. 89 (v. tbn. 199 y 75). Urietako lasaitasunetatik urrun; urietakoetatik ezezik, sendiko epela bera ere utzita. "Calor de sus hogares". EAEg 18-3-1937, 1309. Oiaren epeletik aldegiñik. Erkiag Arran 78. Eguzkiaren epelak gozatzen eta berotzen deutsaz gorputzeko atalak. Erkiag BatB 115. Buruan, Gotzaiaren / eskuen epela. 'El calor de las manos de Obispo'. Gand Elorri 107. Zuk eman dezu ainbat aurtxoren / babesa eta epela. Auspoa 67, 76. Euzkiyen epeletan. Alzola Atalak 66. Negu gogorrak ekarriko du / udaberriko epela. Olea 153. Urte askuan izan dezala [txapelak] / zure buruko epela! In. Uzt LEG II 158. Epel pixar bat nabaitu orduko kantari asteko [txantxangorria]. Ataño TxanKan 21. Gerrikoaren epelak belarri-ertzak goxatu egiten omen zituen. Zendoia 187. Laister kendutzen dute [soldaduskan] / illean epela. Insausti 58. Buru zuriak bearra baidu / zure babes da epela. Ib. 141.
    azpiadiera-2.1.1
    Amparo.
    Gure mutillak euki ezkero / laguntz onaren epela, / Emen irtengo lirake onak / kanpo aldetan bezela. Basarri 98.
    azpiadiera-2.2
    2. "Onek bota zizkiguk epelak! ¡vaya una salida!, ¡éste sí que nos ha puesto el gorro! (G-to)" A EY III 334.
    Eta zirti-zarta, epelak emon eutsazan Migel erok gixon arrituari. EgutAr 20-11-1956 (ap. DRA ). Barberito ona izango zan baño / sartu diote epela. Auspoa 39, 24. Batere enun pentsatzen bañan / oraiñ entzun det epela. Lazkano (in Xa EzinB 135). Epelak sartu dizkiok [bertsotan] aitari; baña bapo zeok, motel! Ataño TxanKan 76. Ai, Txirrita, Txirrita! Epela sartu diguk! Ib. 111.
    azpiadiera-2.2.1
    Tunda, paliza.
    Bigai gazte bat bazterrak joka / artu zituan epelak. Auspoa 74-75, 209. Artu zitun epelak / buru aundi artan. Zendoia 27.
    azpisarrera-1
    EPEL-ARO. Tiempo cálido (templado).
    Epel-aroa eltzen danean, txiroak eta landerrak zeru txiki baten pozkaria izaten dabe. Erkiag BatB 35 (v. tbn. 170).
    azpisarrera-2
    EPEL-HAUTSI. "Epel-autse (R, S), epelautsixerik (Sal), calentito" A. "Ephel-hautsixerik (S; Foix), tiède" Lh.
    azpisarrera-3
    EPEL BERO. Medianamente caliente.
    Garbitu bear da eskuz ur epel beroarekin. It Dial 89 (Ur zerbait beruagaz, Dv ur erdi beroan). Kapea izateko estaliko dun basoan bear, epel bero antzean eguzkiak jotzen ez duala. JAIraz Bizia 80.
    azpisarrera-4
    EPELEAN (Estar, ec.) en ayunas.
    Ez dago asko edan bearrik: goizaldera, tragoxka bat edo bi. Baiña nola epelean dagoen gorputza, bereala pixera dijoa, eta ori da garbitzen duena. Zendoia 185.
    azpisarrera-5
    EPEL EGIN. Hacer un tiempo templado.
    Epel egiten du tenor hartan. JE Bur 37.
    azpisarrera-6
    EPELENEAN. En lo más templado.
    Epelenean ere, gaba kanpoan trixte da. (AN-larr). EZBB I 96.
    azpisarrera-7
    EPEL-EPEL.
    azpisarrerakoSense-7.1
    A) (Adj.).
    azpiadiera-1.1
    Muy templado.
    Udarako egun-senti epel-epel bat zetorren. Ugalde Iltz 26. Ia epel-epel geratzen zaien ba oiñguen. Alzola Atalak 57.
    azpisarrerakoSense-7.2
    B) (Adv.).
    azpiadiera-2.1
    a) Suavemente.
    Arpegi alegria erakusten bajako tentadoriari, esanagaiti epel epel, makal makal, zagoz geldirik. Mg CO 154s (v. tbn. CC 110). Epel-epel, bigun-bigun, samurtasunik andienagaz, asi zan negarrezko soiñuan eresi au esaten. Ag AL 31.
    azpiadiera-2.2
    b) Fríamente, despiadadamente.
    Tiro bana sartuko deutsuet epel-epel, gibelean zear. Erkiag BatB 142.
    azpisarrera-8
    EPEL-EPELA (Estar, etc.) templado.
    Hain xuxen ardu harek zian ezari kapitainaren papua epel epela. Const 33.
    azpisarrera-9
    EPEL-EPELEAN.
    azpisarrerakoSense-9.1
    a) Con tibieza, sin interés.
    Herodesek Galileako kristauai [...] epel-epelean, ezer ez baziran bezala, begiratzen zien. Lard 501.
    azpisarrerakoSense-9.2
    b) En caliente, en un ambiente cálido.
    Jarri egizkidazu poliki mantaleko txokoan eta ementxe eramango ditut epel-epelean. TAg Uzt 117.
    azpisarrera-10
    EPEL-EPELETAN. En un ambiente cálido.
    Neguan izaten da besigutea; neguan, legortarrak epel epeletan lo dagozan bitartean. Ag Kr 36.
    azpisarrera-11
    EPEL-EPELIK (Ir, etc.) caliente (tras haber recibido una paliza).
    Ogei ontzi ia ur oso ondaturik, / Etsai burua iges dua epel epelik, / Kapitana guria zapaldu bagarik. AB AmaE 99s.
    azpisarrera-12
    EPEL-GIRO. Tiempo cálido (templado).
    Abendua izanarren, epelgiro ederra egiten zun eguzki zimelaren erraiñupetan. Etxde JJ 33.
    azpisarrera-13
    EPELIK. "Epelik (AN, B), tibiamente" A.
    Ikusteaz hain epelik eta hotzik heldu naizela zure aldarera. SP Imit IV 14, 1 (Mst ephelki). Bizkortu nagizu, banakutsu nagi epelik. Añ EL2 14.
    azpisarrera-14
    EPEL-HIL (G-to, B ap. A; H). "Presque tiède, à moitié froid. Id. hotz-hila" H. "Agua insípida" A. "Epelille, tibio (B)" Inza RIEV 1928, 152.
    azpisarrera-15
    EPEL HOTZ. Tibio (cercano a 'frío').
    Ortxe datza, epel otz, irribarre antzez, Kristori azken-laztan egokia ostu urren. Erkiag BatB 203.
    azpisarrera-16
    EPELTXEAGO. Algo más templado.
    Columbiako hegal hau bere heinean epelxagoa omen duk. JE Bur 113. Gaur epeltxeago dago eguraldia. Izeta DirG 59. --Burdeosko ardoa al degu? --Bai, jauna. --Epelxeagoa bear luke. Lab SuEm 172.
    azpisarrera-17
    EPEL-ZERPHEL. Indiferente, tibio.
    Hemen ephel-zerphel egonen dira [gizonak] hein berean uda ala negu. SoEg 29-9-1960, 1.

    epel

    epel
    << endemas 0 / 0 erdiragarri >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper