Harremana

    OEH - Bilaketa

    376 emaitza hotz bilaketarentzat

    Sarrera buruan (54)


    Sarrera osoan (322)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    bihotz.
    sense-1
    1. (gral.; Lcc, IC 443, SP, Urt Gram 19, Ht VocGr, Lar, Aq 1457, VocS, Añ, Lecl, Arch VocGr , VocBN, Gèze, Dv, H, VocB ), bigotz (B, R-uzt). Ref.: VocPir 262; A (bigotz, biotz); Lrq; ContR 518, 531; Iz Als 76, ArOñ, R 304, 531, To, Ulz; Holmer ApuntV 16; Etxba Eib; EAEL 9; Elexp Berg.
    Corazón. "Cœur" SP, Ht VocGr, VocBN, Gèze, Dv. "Corazón" IC, Lar, Añ. "Cœur, organe" H. "Palpiter, bihotzaren taukatzia" VocS. "En mis notas, biótz, bisílabo, en Isaba, bigótz en Uzt. En Salazar he oído biótz, monosílabo, pero también bíotz" VocPir 262n. Cf. aquit. Bihoxus (CIL 321). Bihos- (CIL 59); ibér. bios (ildun) (segundo plomo de Alcoy). Tr. Gral. en todas las épocas y dialectos; es frecuente sobre todo su uso fig., q.v.
    Ori gerriko dageau, eta / biotzeraño indazu. Lazarraga 1144v. Atera deutso biotzori, / gorde dau kalza-mudoetan. Ib. 1197v. Arren, Sirena, ene biotza, / suplikaetan natxazu, / nik merezidu ez badot bere / ez nagizula anzitu. Ib. 1146v. Kreszenziori ezpataz zinzurrak egin zerozkaten; Iuliano bihotzetik iragan zuten; Nemesiori bihotza eho zioten. Harb 251. Pozoinak berehala emaiten du atsegingarrizko hasgite bat, zeinaren bidez bihotza eta erraiak zabaltzen baitira. SP Phil 354. Zangotik, azpitik, burutik, besotik, bihotzetik ala sabeletik usiki bazitza. Tt Onsa 140. Irugarrena bularretan / biotzaren ondoan. El 3. Egin zuan Jaunak emakumea, biotzaren urrena gizonak zedukan saietsezurretik. AA I 585. Zeren bihotza beita sendimentü güzien egongia. CatS 107. Zuen biotzak taupa bai taupa / Ez aldeutzue egiten? AB AmaE 120. --Ta zer da maitasuna / okelik gabia? --Biotzaren jakiya / zerutik jetxia. --Biotzaren onduan / tripa dago ordia. Sor AKaik 115. Zoinak ekhartzen baitzuen lantza edo pika baten puntan aratxe bihotz bat. Elsb Fram 97. Ezgauzakaitik taup egiten daben biotza. A BeinB 81. Buruak hausten dituzte mato batzuekin eta gero, otharre batzuetan ezarririk, bihotzekin batean, iraganarazten dituzte teuilatuko zilho batetarik. Prop 1895, 105. (escrito bihotzkin; DRA deduce erróneamente un tema biho(r)tzkin "bidente") Biotza taupadaka ebala. Echta Jos 46. Ezkerreko ta eskubiko biyotzak, bakoitzak dute euren zeregiña. IArt Itzald II 46. Hatsak eta guziak joanik, bihotza kasik gelditzeko heinean. Barb Sup 14. Aldapak larriagotzen biotza. Ldi BB 128. Bere lantzaz bihotza zilhatu zion. Zerb IxtS 90. Biotza punpaka asten zitzaidan. Or QA 173. Bihotza dantzan zedukan. Mde HaurB 24. Taupada beroan eukan biotza. Bilbao IpuiB 143. Biotzak salto egiten zidan au esan didazunian. Xa EzinB 126. Bere metrailla-puska biotzaren ondoan eraman omen zuan. Zendoia 127.
    azpiadiera-1.1
    (Fig.) Alma, espíritu, corazón, lugar de los sentimientos. "Doleo [...] ab animo, bihotzean min dut" Urt I 9. "Remordimiento, toque del corazón, biotzaren ukaldia" Lar Sup. "Remorder la conciencia, biotzak kisketadak, ziak, zikadak emon" Añ. "Imprimir, [...] buruan edo biotzean sartu" Ib. "Siège des affections et sentiments" H.
    Kolpe andiak jo nengian biotzonen erdian. AzkPo IV. Alegra bidi zure biotz garbiori. fJZ 99. Ene bihotz eta arima zurekila dirade. E 221. Iangoikoa, mutha ezak, othoi, ene bihotza! Ib. 225. Huni bihotz on eta libre batez iarreiki behar gaitzaitza. Lç Adv *** 3r. Nehoren bihotza kilikatzen eta inzitatzen duten guthiziéz. Lç Ins D, 8r. Ezen gizendua da populu hunen bihotza. Lç Mt 13, 15 (He, TB, Dv, Ur, Ip, Echn, SalabBN, Hual, Samper, Ol, Leon, Or, Ker, IBk bi(h)otz, Ur (V) bijotz; IBe buru). Baina bere bihotzean fermu dagoenak, nezesitaterik eztuela. Lç 1 Cor 7, 37. Zan lastima andia nork bere biotzean eukan tristezea ekusten. Lazarraga 1146r. Obe da aurpegi gorri ze ez biotza balzki. RS 322. Begia[k] ikusten duena, bihotzak ziñesten du. Volt 261s. Mintza dakion biotzera. Ber Trat 55v. Biotzeko garbitasunareki. Ber Doc 53r. Ezkontzeko heldu bazaik bihotzera desira. EZ Man I 19. Bihotz arteza duzuen guziak. Harb 325. Mihia da bihotzaren mandataria. Ax 396 (V 258). Esan egizu zeure biotzagaz. Cap 154. Itandu begio bakotxak bere biotzari. Ib. 91. Adiskide eta diru duenaren bihotza ezta Alkatearen lotsa. O Pr 539. Pensamendu kuriosen desterratzeko bere bihotzetik. SP Phil 253. Dugun gure bihotza eta gure arima onsa purga eta xaha. Tt Onsa 108. Bihotza, har dezak kuraia. Gç 153. Espiritü Santiak egün bihotzetara isüri zian al[a]geranzia saintiaren orhitzarretan. Bp II 101. Haukintzateko amodioa biz zuen bihotzetako diamant preziatua. ES 188. Konsentiduaz bere biotzean edo gogoan. OA 60. Eskriba zatzu ene hitzak zure bihotzean, eta maiz gogoan erabil zatzu. Ch III 3, 5. Nun idoroko da biotz aen gogorra. Urqz 28. Hitzetatik ageri dezu nola dizekan zure bihotzari. Lar Carta a Mb 277. Oihu egiozu zure arrazoiñari edo adimenduari, arren, dathorrela zure bihotzaren edo borondatearen laguntzera. He Gudu 93s. Hek kanpotik baizik, eztizie deüs egiten, bena zük bihotzak argitzen [...] dütüzü. Mst III 2, 2. Onezaz oroitu, ta lutoz biotza betetzen zat! Cb Eg II 70. Eskutan zadukan bothere handiak hantu baitzuen haren bihotza. Lg I 208. Bihotz arhin eta khanbiakor hori. Mercy 23. Interroga zazu zure bihotza. Brtc 167.
    ( s. XIX.) Jangoikoak madarikatzen ditu biotz tolestu edo dobleak. Mg CC 161. Agertu bada konfesoreari bere biotza. Ib. 107. Biotz batzuk atxak baño gogorraguak. Mg PAb 193. Erori zitzaizkon biotzeko egoak. VMg 54. Gure biotzak munduaren amoriotik apartatzea. Gco II 2. Askotan itzegin zion Jaunak bere biotzera. AA I 432. Goizeko Demonioari biotzaren ateak itxitzea. AA III 360. Oh, bijotz gordineko gurasuak umeentzako! fB Ic I app., 22. Oneek miinagaz alabetan nabe, baña euren bijotza urrin dago niganik. Astar II 258. Biotz errukiorra agertzea. Zav Fab, RIEV 1907, 543. Bigundu egidazu, Yauna, ene biotz arrizko au. Añ EL2 157. Bihotz esker gabekoen ez axolakeria. MarIl 8. Zure amazko bihotza, bihotz hoin on, hoin samur, hoin urrikalmendutsu hori. Ib. 69. Zeren ezagün beita bihotza mihiti. Etch 568. Esan onekin Jesusen biotza are geiago il zan. Lard 426. Bihotza mintzo zitzaion. Hb Egia 24. Errialde guztietan / toki onak badira, / baina biotzak dio / "Zoaz Euskalerrira". Iparg 345. Baso onetan ikustian, / Poz artzen det biotzian. JanEd I 133. Bere biotzeko biotz laztana. AB AmaE 164. Ze biotz aingeruzkua zuan gure Santuak! Bv AsL 100. Amaren biotz biguñak. Ib. 47. Biotz damutu baten erreguak. Arr May 150. Zoinen baithan zeduzkan Erreginak bere bihotza, bere adiskidantza, bere sinestea. Arb Igand 105. Berak sartu deutse biotzetaraiñoko ikarea. Ag AL 106. Gure biotz ain argal eta erkinak. Itz Azald 158.
    ( s. XX.) Egia esateko, etxat biotzera sartu neskatilla ori. Ag Kr 110. Haurrak, emaztekiaren kideko, dena sineste baitira, dena bihotz. JE Bur 43. Eta beti ere gogamen bat zetorkion biotzetik aora. Ag G 56. Erregen alaba da / detana ikusten / ta neri amoriyoz / biotza urtutzen. Ill Pill 13. Nik beintzat ez det pentsatzen ere emazte izatea; beñere ez nau biotzak alde ortara eraman. EgutTo 12-9-1918 (ap. DRA ). Bihotzeraino zauzku sarturen orhoipengarri handiak. Ox 29. Biotz-begietan zatzaidate sortu: / Biotzeanago batzuek, besteak / betsein-betseñotan. "Unas muy en el corazón". Ldi BB I. Amodiorik ez duenak / ez du miñik biotzean. Or Eus 93. Estadua baño biotz gitxiagoko ugazabarik ezta ezautu. Eguzk GizAuz 65. Bihotzek ahanzterik sekulan ez dute. Iratz 86. Beldur berri bat hasten baitzitzaion bihotzari ausikika. Mde HaurB 47. Zer emanean ez-baiña, zer biotzez emanean dago etekiña. "Quo animo". Or Aitork 411. Biotzaren abotsari. Txill Let 136. Nork adierazo bere biotzaren poza? Bilbao IpuiB 264. Ene bihotzak eman dezaken amodio guzia hiretzat daukeat. JEtchep 68. Gizonaren bihotzeko bide bihurriak. Arti Ipuin 73. Gizon osoa, buru ta biotz, ase dezaken erlijio bakarra. Vill Jaink 10. Osaba aren bizitza-lerroaren zati onexek, lorratz sakona egin eutsan biotzean eta kolkoaren ondarretan. Erkiag BatB 26. Dirua die gu baitan xerkatzen, eta ez bihotza! Larz Iru 108. Azken hatseraino bihotzean atxiki duena, izan da euskara. Ardoy SFran 72. Mingañarekin esaten zana, biotzarekin ez sentitzea. Alkain 90. Poztasun gitxi biotzean. FEtxeb 61. Baina bihotz samur baten jabe denaren dohakabea! MEIG I 182.
    azpiadiera-1.1.1
    (Como apelativo cariñoso). "Ene bihotza [...], mon cœur, mon amour" H. "Ez eizu eiñ negarrik, biotza!, ¡no llores, corazón" Etxba Eib. Cf. BIHOTX.
    Arren, Sirena, ene biotza, / suplikaetan natxazu, / nik merezidu ez badot bere / ez nagizula anzitu. Lazarraga 1146v. Ioan', en' emazte karioa, / Ene bihotz', ene gogoa. O Po 48. Bekhatoria, neure bihotza, agian izan zira Parisen, agian ez. Tt Onsa 41. "Biotz" --amak-- "ez urten / neu biurtu artean". Zav Fab, RIEV 1909, 32. Ene biotza! barretxu bat egik... Kk Ab II 138. Usoa! Nere biotza! --Esan zion aitak. Etxde AlosT 54. Gaxoa! Biotza! --ekin zun Otxandak bere semetzakoa musuka jan bearrez. Ib. 26.
    azpiadiera-1.1.1.1
    Bajoazen, bada, gau illun baten / aitea ta seme, biak batera, / aitearen biotza koplatzera. / Baeson aiteak: "Ene semea, / [...] ebentxe bizi da ene laztana". Lazarraga (B), 1153r.
    (SP, Añ, Dv, H). Valor, ánimo. "Courage" SP, Dv. "Bihotzak garaia darama, ez espatak" SP. "Valor, ánimo" Añ. Cf. BIHOTZ HARTU, BIHOTZ EMAN, BIHOTZA GALDU, BIHOTZA JOAN, BIHOTZA JASO, BIHOTZ ON IZAN, etc.
    Biotza ta zenzuna guduan dira bearrago iskilluak baño. RS 7. Eskuak ditu oinetan, eta bihotza zangoetan. Hori erraiten da bihotzgabeaz, eta, eskukara behar denean, ihes ari denaz. O Pr 515. Bihotzik ez izaitea hitz gaixto baten pairatzeko. SP Phil 388. Jarraik gakizkon bihotz handirekiñ, eztugun etsaien beldurrik. Ch III 56, 6. Bihotz haiñitz duzu. "Satis virilis es". Ib. 57, 1 (Leon baduzu bihotzik aski). Eztakit nola dedan hitz oek esateko biotzik. Lar SermAzc 53. Duzun bihotz frogantzako denboran! Iraultza 28. Batzuek alperkeriari ederretsirik, ez due lanerako biotzik. AA II 74. Iguriki dezagun herioa bihotz handirekin. Arch Gram 69. Arkitzen etzan, dirudienez, bear adiña biotz edo espiriturekin [...] neke eta ibillikizunai arpegi emateko. Lard 507. Baalen aldarea lur-jotzeko izan zuen biotza eta atrebenzia. Ib. 127. Baña etzuen bear adiña biotz izan arestian emandako itza jateko. Ib. 399. Behar orduan nihork bezinbat bihotz izanen dut. Hb Egia 35. Bihotz! beraz; bihotz eta indar!. Dv LEd 159 (Cb Eg II 86 animo, bada, ta fuerza). Bihotz dutenak abiatzen dire murrailer gora. Laph 11. Ikusitean euskaldunaren adorea, / Lope Ochoak agertu eban biotz andia. AB AmaE 187. Buru baino bihotz gehiago zuen. HU Aurp 174. Biotza eukiko dau, alako barri edo albista bildurgarrizkoa berari emoteko? Itz Azald 162. Ez ote zituen sobera bihotzekin sustengatzen [frantsesak]? StPierre 31. Edozoin atso zaharrek salduko dauzkitzunak [taloak] bere esku zikhinetan onfi fartzitu ondoan. Hortarik jateko aski bihotz duena, ez du goseak hilen! Zerb Metsiko 325. Batasunaren alde ziren dena bihotz. Ox 175. Gazteak, bide eder guzik badu bere nekea. Izazue biotz! Or Mi 73. Aski bihotz izan zuen azkenengo mehatxu hau egoztekotz. Mde HaurB 81. Biotz asko bear da / biotza ukatzeko. Gand Elorri 179. Kapellau biurri aren ondora urbiltzeko biotzik etzeukateken. Ataño TxanKan 260s. Izan bihotz, seme! Barkatuak dituzu zeure bekatuak. IBe Mt 9, 2 (Lç auk bihoz on).
    azpiadiera-1.2
    (Como primer miembro de compuestos; v. infra los más lexicalizados BIHOTZ-HANDI, BIHOTZ-HANDITASUN, etc.).
    Guzia emana zitzaien barraiadura khexagarri ta bihotz-agortasun Jainkoa ganat itzuliz kero hain biziki frogatu etzituenei. "Aridité de cœur". Birjin 356. Bethi ere hatsaren gainean ta bihotz-lothu[r]arik batere gabe dagoentzat. "Aucune affectin dans le cœur". Ib. 410. Biotz-berba gozoak. Añ LoraS 80. Orra modu erraz bat biotz-konfesinorako. Ib. 42. [Jesus maiteak] arimetan zabalduten dituan argi, biotz-kisketada, ta dei zeruzkoak. Añ LoraS 75. Biotz-egarria lurreko gauza kaiti. Añ MisE 80. Kendu alde batera / biotz-gorrotoak. Zav Fab, RIEV 1909, 38. Nere bihotz-epheltasuneko ura. Dv LEd 144. Zure bihotz-inguruan oihuz dago. Ib. 256. Orren gau illuna! Nere biotz-gauen / irudia! Or SCruz 76. "Egizko biotz-lora txortakin / Erdue, pekatariak". Enb 89. Alako biotz-oñaze batean. Anab Usauri 92. Belaunak eta buruak bihotz-indarraz ukurtuz. Iratz 151. Zuretzat batez ere biotz-oparia... / [...] / tori Euskalerriren anima garbia. SMitx Aranz 35. Gorputz-irudi aiek buruan irauliz biotz-belarriak sogortzen zitidatela. "Cordis mei auribus". Or Aitork 96. Arke ere zar eta itsu biotz-argiz argitu baitzun semeengan ondoko erriken etorkizuna. Ib. 286. Biotz-oiuz ark eskatu arren. Ib. 148. Aizkiluren tragedietan biotz-olerkia edo lirikutasuna dugu nagusi. Amez EG 1959 (1-2), 75. Biotz-utunearen sutraiari igarri diot. Txill Let 136. Gertakari ori egi aterako balitz, nere biotz-arazoa erabakia legoke. NEtx Antz 42. Biotz-intzirika. EgutAr 11-2-1962 (ap. DRA ). Biotz-abesti samurrez. BEnb NereA 98. Binbitartean ba nabil / bihotz bideetan / inora irten ezinetan. Azurm HitzB 47. Biotz-teoloji da mistikea. Onaind STeresa 15. Baita ere biotz-alaitzaillea [gorostia] Gabonetan. Ostolaiz 27. Honelako "biotz-egunkariek" badute, ordea, beren berezko arriskua. MEIG III 141.
    azpiadiera-1.3
    (Como primer miembro de compuestos copulativos). v. BIHOTZ-BEGI. Tr. Documentado en textos del s. XX.
    Otoitza ta irri-parra bere ezpañetan, / Jainko-maitetasuna, biotz-zañetan. Jaukol Biozk 13. Nere buru barnen / zaute zuek ere bihotz-arimetan. Or BM 136. Euskeraz sinismena etzaielako itsatsi, etzaielako biotz-adimenetan landatu bear ainbe argiro ta errozki. Ldi IL 53. Izen au gure biotz-agotan / beti dezagun edertu. "Con nuestros labios y corazón". Or Eus 265. Huna nun bozkarioz igaiten nitzaitzun, / Nere bihotz gogoak osoki eskainiz. Iratz 120. Eta hedoien artetik jautsiz itzultzen zinen, Axular, / Bihotz gogoak Jainkoz beterik, dena su, amets eta kar. Ib. 132. Gizalde uhain nasaier betetzen diozkatela / bihotz-bularrak gaindika hatsez, ametsez eta suz. Ib. 151. Elurra mara-mara ari zula Mattin Etxahuniatik aienatu zen biotz-gogoak egualdia bezin uzkur ta goibel. Etxde JJ 180. Orain ordea, biotz-gorputzak iñoiz baiño katepetuago dauzkat bere saretan. Ib. 165s. Alkar maite dabenen biotz-arimeri banandu bearreko unea eltzean zer gerta oi yaken esatea. Erkiag Arran 168. Maite hut, Mayalen, egiazko amodio batez maite. Bihotz-ezpainetan sukar bat senditzen dinat. JEtchep 64. Ekin eta iarrai, gure erritarren biotz-buruak asmoz eta iakitez iantziagotuz, aterako gera garaile. Zait Plat 2. Artzai on orri biotz-animak / ainbat minberatu zaizka. Olea 89. Biotz-gogoak beren damaengana jasotzen dituzte. "Con tanta gana y devoción". Berron Kijote 146. Bihotz erraietatik dariola mintzabeharra. MIH 333.
    sense-2
    2. (gral.; Gèze, Lcq, Dv, H, VocB ). Ref.: A; Lrq (bihotz, egur-bihotz); Elexp Berg. .
     Meollo, médula, corazón (de la fruta), etc. "Intérieur d'un fruit, mie" Gèze. "Médula, sustancia esponjosa, diáfana y ligera [...]" Lcq 40. "Moelle des végétaux, amande de certains fruits. Ogiaren bihotza (BN), mie" Dv. "Zuhaitz bihotz usteldua, arbre dont le cœur, le dedans est pourri. Zahukaren bihotza, la moëlle du sureau" H. "(gral.), médula de plantas" A. "(V-ger-m, G), piedra cuyo interior no está calcinado. Parece más bien la parte no calcinada de una piedra; pues en V-i[spazter] la piedra misma se llama kare bioztuna, 'cal que tiene meollo'. En V-mond[ragón], llámase ogi-biotz el meollo no bien asado del pan, como la parte no calcinada de la piedra. Biotza dauko ogiak (V-gip), está mal asado el pan, litm.: el pan tiene corazón" Ib. "(G-to, L, BN, R, S), miga de pan" Ib. "(R), miojo (cast.-roncalés), sustancia blanquecina que ocupa el centro del cuerno" Ib. "Biotz, cañada (B). Iruain biotza, cañada de junco" A Apend. "Partie médiane d'un arbre" Lrq. "Egur-bihotz, cœur de bois" Ib. "Médula de las plantas. Altzak eztauka biotzik" Elexp Berg. .
    Haltzak eztü bihotzik, / Ez gaztanberak ezürrik. (Cantar de Bereterretxe). ChantP 212. Xuri zaitzu dotzena bat sagar, khen diozute bihotza. ECocin 42. Egurrari biotzetik ateratzen zaizkio zumitzik zabalenak, eta, auek, otargiñen artean, saiets-zumitz iznez ezagutzen dira. "Que corresponden al corazón del leño". Garm EskL I 56.
    sense-3
    3. Interior (de la tierra). "Lurraren bihotza, lur bihotza (EZ), cœur de la terre" Dv.
    Hala nola Ionas balenaren sabelean hirur egun eta hirur gau izan baitzén: hala izanen da gizonaren Semea lurraren bihotzean hirur egun eta hirur gau. "Dedans la terre". Lç Mt 12, 40 (He, Dv, Ur, Ol, Or, Ker, IBk bi(h)otzean, Ip, SalabBN bihotzian, Ur (V) bijotzian; TB, Echn, Leon, IBe barnean, Samper entrañetan). Lur bihotzeko mea. EZ Man II 130. Lurraren erraietan edo biotzean. Arr Orac 102 (ap. DRA).
    sense-4
    4. Centro, medio. "(En el) corazón del invierno, neguaren biotzean" Lar. "Bruma, la estación más fría del invierno, neguaren biotza" Ib. "Riñón del invierno, neguaren erdia, biotza" Añ. "Negu bihotza, cœur de l'hiver" Dv. "Negu-neguaren bihotzean" H. "San Bizente otza, neguaren biotza (V-ger)" Garate Cont BAP 1957, 52 (tbn. en A EY III 34, Iz R 287).
    Aldapa gogor elurrez beteak neguaren biotzean, eta egun laburretan, igaro bear zituzten. Cb Josefa 50. Mortuaren biotzera sartuta. Arr GB 34. Laster handitu bada [Gadarefeko hiria], hori heldu zako bertze herrien bihotzean delakotz. Prop 1881, 42. Reatiko ibar au arkitzen da Italiaren biotzian. Bv AsL 181. Uriaren biotzera aldendu. TAg Uzt 139. Neguaren biotza da. Munita 19 (v. tbn. neguaren b. en Ur MarIl 96, Aran SIgn 71, NEtx LBB 159). Beraz, Saharako biotzera joan nai. Anab Aprika 8. Udaren biotzean artara jantzita zebiltzan gizon aiek. Ataño TxanKan 245. Bere jaioterrian, ia Euskal herriaren bihotz dirudien Azpeitia honetan. MEIG IV 108.
    sense-5
    5. Cosa o persona principal, más importante.
    Elizea izaten da errien biotza. A BeinB 66. Horra beraz Alemaniaren bihotza, horra labeteiak. StPierre 27. Nere lênengo euskal-eskola, / nere sortetxeko alde. / Euskalerriko biotza dut nik. "Este es para mí el corazón del País Vasco". Or Eus 192. Sendiaren biotz dan ama. Eguzk GizAuz 177. Uriko tokirik biziena ta ibilpidetsuena, erdi-erdia edo biotza bailitzan. Erkiag Arran 28. Euskal herriaren bihotza, boskarren, hego aldean zegoela 1800 inguruan, Humboldt guregana zenean. Diruz eta kemenez Bizkaia bada ere bihotz horren bihotz, ez zaio beste hainbeste gertatzen hizkuntza aldetik. MIH 380.
    sense-6
    6. "(V-ger, G-goi), cuatrillo, remiendo del sobaco" A.
    sense-7
    7. "(G-to), trecho de tierra que queda intacto, entre los pedazos de tierra que levantasen las layas" A.
    azpisarrera-1
    BIHOTX (G ap. Gte Erd 71). (Forma con palatalización expresiva).
    Aldamenean / nazu biyotxa, / negarrik ez ba, ixo, ixo, / amatxok gero / biguin koxua / emango ta egin llo-llo. EA OlBe 29.
    azpisarrera-2
    BIHOTXEKO. Cf. BIHOTZEKO.
    [Eskolie] batá erijéntaen bihotxéko maiteñía ziá. "L'un était le 'chouchou' de cœur du Maître". Lrq Larraja, RIEV 1935, 137.
    azpisarrera-3
    BIHOTZA ALTXATU. a) Elevar el corazón (hacia Dios, etc.).
    Hunetarakotz altxa ditzagun goiti gure spirituak eta bihotzak. Lç Ins B 4v. Biotza altxatzea Iaungoikoarengana. Ber Doc 127v. Gure biotzak altxaturik lurretik. Ber Trat 68r. Neure biotza Jaungoiko miserikordiosoagana altxaturik. OA 53. Ondoan behar duzu Zerura bihotza altxatu. He Gudu 159. Jangoikoagana biotza alzetea. Cb CatV 30. Atzarri zaren bezain laster, Jainkoari bihotza altxa diozozu. Brtc 10. Ez dezu uste izan bear itz oekin edo beste onelakoakin bakarrik biotza altxa bear dala Jaunagana. AA III 328. Ardüra orhit zite Jinkuaz, fedezko, esparanxazko, amuriezko aktetzaz bihotza altxatzen derozülarik. UskLiB 75. Bihotza harengana dut bozik altxatzen. Elzb Po 193. Bihotza altxatuz odeia zula, / ain baitu fede bizia. Or Eus 259.
    v. tbn. Añ CatAN 28. Gco II 42. CatLuz 14. Bordel 46. Legaz 19.
    b) Animar(se). "Bihotza altxatu zion (BN-lab-arb)" Gte Erd 14.
    Iauna, othoi, altxa zazu ene bihotz eria. EZ Man I 116. Haren kaptibo guztiei / bihotza altxatuko. EZ Noel 30. Zer ere hartaz kanpoan irakurtzen edo enzuten baitut, ezteraut bihotza alxatzen ez eta plazer osorik emaiten. SP Imit III 56, 3. Ohoin onari barkhatu; / Niri bihotza altxatu. Gç 159. Prosperitate handietan / Ez zait bihotza altxatzen. Ib. 169. Manue beldur zen hill. Emazteak altxatu zion bihotza. Lg I 224. Ikusten duzu nolako beharra dudan bihotza alxatua izateko. Mih 114. Ikhuste horrek derio bihotza alxatzen / bai eta ere indar honik emaiten. Arch Fab 167. Altxa bihotza, ene haurra, barkatuak zaizkitzu zure bekatuak. Leon Mt 9, 2 (Dv egiozu bihotzari).
    azpisarrera-4
    BIHOTZA HANDITU, BIHOTZ-HANDITU. (A s.v. koldarkeria). a) Animarse. "Vigorizarse" A (que cita el ej. de Mg).
    Ez enzuterik eman erauntsi, berriketa ta esamesai, ta dendatu, azkortu ta biotz-anditu, emateko euskaldun beargillai argia beren jakin-ezetan. Mg CC IV.
    b) "Bihotza anditu (R), conmover" A (s.v. anditu).
    Badirudi maitasuna negarrez obeto asetzen dala; orduan, nonbait, maitasuna larriago nabaritu eta badira maite-miñaz biotza aundituta atsegin izaten dutenak. Anab Usauri 109.
    azpisarrera-5
    BIHOTZA HARRITU. Parar(se) el corazón.
    Harekila bat banadi, bihotza zait harritzen, / neure penen erraitera are eniz ausartzen. E 145. Omena aditzeaz dituk segurenak izitzen / Eta bihotza daroek transimenduz harritzen. EZ Man I 42.
    azpisarrera-6
    BIHOTZA HARROTU. "Biotza arrotu, ensanchar el corazón" LE-Ir.
    Illabete biz geroago, ordea, poz-pozik bizi zan ango bakartasun ukigarri artan, gogoko oroitzapen gozoetan murgilduta [...]. Biotza antxe arrotu zitzaiola zirudin. TAg Uzt 290.
    azpisarrera-7
    BIHOTZA ATZEMAN. Ganar el corazón, seducir.
    Uste dutela eztela loria xipia bihotzak amorioz atzemaitea eta amarratzea. SP Phil 287. Oi, nere Jainkoa, eta nere buruazko prezamendua, eta ikhusia ta ohoratua izateko hirritsa hain biziak dire ni baithan; hain amarrutsuak dire; hain errexki hatzeman diezakedaket bihotza. Dh 108. Gerlarat juanez, gerlan bere indarra erakutsiz nahi luke Iñaziok maite duenaren bihotza hobeki hatzeman. Laph 4. Errumako populuari laster hatzeman zioten bihotza, baitzuten aski jakitate jakintsunener mintzatzeko, aski umiltasun ttipienen neurrirat jausteko. Ib. 174.
    azpisarrera-8
    BIHOTZA HAUTSI. Romper(se) el corazón, causar (sufrir) gran pena.
    Bihotz damuz eta dolorez hautsia. Mat 235. Egiazko urrikiaz bihotza hautsia denean. Ch I 21, 4. Bularra jotia bijotza ausi edo damu sendo baga dala penitenziya itxura utsekua. Mg CO 4. Nori bijotza austen ez jako berekauten, edadian jausitako aita bat [...], ikusita, bere umiak edo naibagez, edo errazoe txaarrez, edo gosez, sobrauta, ill ezinda, illten daukeela, entzun ezkero? fB Ic I 309. Biotza ausirik, besteti, Bizkaiko euskeran doktrinako libru apurrak baño besterik ikusten ez nebalako. Añ EL2 4s. Au esan, eta biotza autsi eta malkoak begietara agertu zitzaiozkalako, alde egin zuen. Lard 57. Bihotzaren haustekorik etzitzakon bederen athera. JE Bur 134. Bihotza hautsi nahi zuela bere nigarrekin amak. Zerb Ipuinak 130. Ihesi joanez hire aitari bihotza diok hautsiko. Ox 141. Damuz bijotzak ausi daiguzan. Enb 104. Bere senhar maitea gerlan galdu zuelarik [...], bihotza hautsi zitzaion eta murrua bezain xuri lurrerat utzi zuen bere burua. JEtchep 58. Bihotza pixka bat hautsi zaiok, ikusiz hemendi urruntzen nukela! Larz Iru 108.
    azpisarrerakoSense-8.1
    Conmover(se), ablandar(se) el corazón. "Bihotza hautsiko zaio" SP. "Amollir, adourcir, attendrir, zure nigarrek bihotza hausten dautet, vos larmes me fendent le cœur" H. "Etzaika batere bihotzik hausten, etzaika urrikaltzen (Ax)" Ib. "Biotza ausi (V, G, AN) [...], conmover, partir el corazón" A.
    Eta benturaz halatan bihotza hautsiko zaika, urrikalduko gatzaitza eta barkhatuko deraku. Ax 70 (V 46). Den bihotzik gogorrenaren ere hautsteko eta beratzeko. Ib. 339 (V 286). Hulako ikhusgarri ukigarriak hautsi zuen Yudasen bihotz gogorra. Lg II 265. Bihotza hautsi zaion berari, eta lehiarekin galdegin zioen eia zer zuen hanbertze nigar egitekotzat. MarIl 97. Zure onegiak hausten du nere bihotza. Dv LEd 6. Nok ez dau sinistuko autormen au eginda / Etxakola ausitu egingo biotza? AB AmaE 389. Manrezatarren nigarrek hautsi zioten bihotza. Laph 51. Bihotzik gogorrenak hausten. Ib. 172. Jesus Jaunari berari ere hautsi zion bihotza haren ikusteak. Jnn SBi 23. Heien nigarrek eta othoitzek hautsi ziotela bihotza. Ib. 130. Kantu eder hek, aldareko aphaindura aberats hek [...] hainbertzetaraino bihotz guzia hunkitzen eta hausten deraukote non nigarrak gainditzen baitzerauzko. Arb Igand 128. Ez baita halakorik azkenean, bihotzen hausteko nola gaizkia ongiz garaitzea. HU Aurp 87. Hori ikustearekin gure ministroei bihotza hautsi zaie. HU Zez 105.
    azpisarrera-9
    BIHOTZA BETE. "Biotza bete, conmover(se). Biotza bete zait, me he conmovido. Biotza beterik nigar egin dut, he llorado de emoción. Edertasun orrek biotza betetzen du, semejante hermosura conmueve" (B, comunicación personal).
    Booz-i biotza bete zion Rut-en bear-egiteko eresiak, eta morroiai esan ere zien, ez eragozteko. Lard 160. Aditu zuanian egi au, San Franziskoren biotza bete zan eta Mariaren alderako amoriua lenaz gañera sutu zan. Bv AsL 80.
    azpisarrerakoSense-9.1
    Satisfacer, llenar el corazón.
    Ikusirik emen ezerk ezin gure biotza bete lezakeala. Gco I 449. Egunaz da biotza / beteten eztana, / itxaso bat ondorik / topau etxakana. / Betor iluntasuna / ta loa beragaz, / geu iminten bakean / geure biotzakaz. Azc PB 336. Lurtarren soñekoak kendu itzatzu: eztira oiek gudetarako jantzi egokiak, eztira zure biotza betetzen dizutenak. Ag G 343.
    azpisarrerakoSense-9.2
    Cautivar, enamorar, llegar al corazón.
    Neure biotza betetuteko / ezta gaur bizi damarik. Azc PB 124. Bere amak gure mutila etxeko zuen, baño biotz oneko pinpiriña batek biotza bete zion eta semearen aukera amak ez onetsi nai. FIr 131.
    azpisarrera-10
    BIHOTZA BI ERDI EGIN, BIHOTZA BI PARTE EGIN, BIHOTZA BI PUSKA EGIN. . Cf. Brtc 96: bihotza bi erdi egiten duen ezpata kolpeak. v. BIHOTZA ERDIBITU.
    Eta zure Ontasun au nik neregan ikusi, ta noren kontra ainbeste pekatu egin ditudan, eta nere biotza erdi bi, edo milla puska egingo ezta? Cb Eg III 278. Tomas Arrolaren itzak biotza bi erdi egin zion, zeren oroitu zan berari ere gerra orretan il zitzaiola bere semea. Zab Gabon 39. Ume, sartu ziñanerako antz eman nizun biotza bi puska eginda zatozela; zer dezu? JAIraz Bizia 110. Ez yakon bularra urratu ta edegi, ez biotza erdibi eginda gelditu. Erkiag Arran 151. Etzazu egin, aitona ona, / biotz on ori bi pharte. Auspoa 67, 128. (ap. ELok 135) Amak, batez ere, biotza erdi bi egiña zerabillen egun aietan. NEtx LBB 33.
    azpisarrerakoSense-10.1
    Biotza erdibi utzi dit andra orren bizitzak.NEtx Antz 92.
    azpisarrera-11
    BIHOTZA BILDU. Concentrarse.
    Orregatik, nai duenak debozio hau, bildu bear du, egin alean, bere bihotza. Mb JBDev 107. Ixiltarzunaren, bihotziaren [sic] bildurik atxikitziaren, eta bertute ororen lore seindiak. AR 135. Gogo ta biotz bilduarekin. Inza Azalp 125.
    azpisarrera-12
    BIHOTZA BIRIBIL EDUKI, BIHOTZA BIRIBIL ATXIKI (etc.), BIHOTZA BILDU (Tener) el corazón en un puño.
    Ene beha zauden bihotza biribil eta begiak xurituak. Prop 1893, 87. Fededunak bezala beren jakintsun idazleak atxikitzen dituzte ahoa tinki, ezpainak geldi, bihotza biribil. SoEg Herr 8-10-1959 (ap. DRA ).
    azpisarrera-13
    BIHOTZA EBAKI. Emocionarse, conmoverse.
    Haren irudia ederrori begietan ehoki, / harzaz orhit nadinian, bihotza doat ebaki. E 153.
    azpisarrerakoSense-13.1
    Partir(se) el corazón, apenar(se).
    Andozeko ibarra / Ala ibar lüzia! / Hiruretan ebaki zaitan armarik gabe bihotza. (Cantar de Bereterretxe). ChantP 212. Guztiok pasa biar / degu eriyotza, / akordatziak ebaten / dit nei biyotza. Auspoa 62, 23.
    azpisarrera-14
    BIHOTZA EBATSI. Robar el corazón, enamorar.
    Andre eder jentil batek bihotza deraut ebatsi, / harzaz orhit nadinian deus ere ezin iretsi. E 143.
    azpisarrera-15
    BIHOTZA EMAN. a) (Con compl. en caso ines.). Poner el corazón.
    Haña aberatsa da Iainkoa baitan bere biotza ematen duenik. Volt 192. Baña nork ere haren baithan / Baitu bihotz ematen, / Salbamenduko garazia / Herioan dik izaten. Gç 140.
    b) Dar su corazón, entregarse a.
    Ene intres egiazkoek obligatzen naute berehala konbertitzerat, eta deusek ez nau gibelatuko, orai artean bezala, zuri ene bihotza ematetik. Brtc 175. Debru madarikatuari hire bihotza emateko. Dh 185. Biotzak eman nairik / gaur Erregiñari. Echag 214. Nere bihotza emana zioiat [...] Errege bati. Jnn SBi 137. Amaika aldiz gure biotza eman diogu [Jesusi], ta beste ainbestetan berriz ukatu degu, Pedrok bezela. ArgiDL 93. Ongi berezkoa ditek ori emakumeek, esan zuan Don Kijotek, maite dituzteneri muziñ-egiñ, eta muziñ-dagieneri biotza eman. Berron Kijote 222.
    c) v. BIHOTZ EMAN.
    azpisarrera-16
    BIHOTZA ERAIKI. Animar(se), alegrar(se).
    Eraikazü bihotza, ene semia, zure bekhatiak pharkatü zaitzü. Ip Mt 9, 2 (Dv egiozu bihotzari). Batek haren bihotza eraikiten eta bozten beitzien, eta bestek egoisten eta bihozterritzen. Ip Hil 98.
    azpisarrera-17
    BIHOTZA ERDIBITU. Partir(se) el corazón, apesadumbrar(se). v. BIHOTZA BI ERDI EGIN.
    Erdibituko ez bajakon biotza damubaren damuz. JJMg BasEsc 166. Neure bijotza erdibituten jatana sentimentu eta atsakabien poderez. Astar II 113. Ara zijoazkionai beren biotzak erdibitzeko diñako gauzak esan oi zizten. Arr GB 142. Biotza erdibitu eutsan ama ari. AB AmaE 379. Biotza daukat erdibiturik / penaki iya lertuan. Auspoa 128, 142. Jaramonik eztaust egingo-ta, bijotza erdibittuko yat. Altuna 32. Munduko aita ta ama, gorputzeko osasuna ta lurreko ontasun guztik betiko galtzeak alakoxe samintasun aundiaz biotza erdibitzen badu. ArgiDL 31. Beren maitia galdu daulako / Erdibiturik biotza. Enb 42. Sakabanatu ziran bakoitza bere etxe aldera, biotzak erdibituta beren maitemiñaren adur gaiztoaz. Etxde JJ 65. Haurra beti ere etsai zitzaiolako bihotza erdibiturik. Mde HaurB 43. Honekin diet bihotza erdibituko nik. Arti MaldanB 219. Bihotza erdibituko zaigula agindu digute eta uste horrek alaitzen die nonbait aurpegia. MEIG I 131.
    azpisarrera-18
    BIHOTZA ERDIRATU. Partir(se) el corazón, apesadumbrar(se).
    Hitz horrezaz erdiratu deraudazu bihotza. E 219. Zer ari zarete nigarrez zaudetela, eta ene bihotza erdiratzen duzuela? Lç Act 21, 13 (He, Ol bi(h)otza erdiratu; TB bihotza atsekabetu, Dv bihotzari min eman, IBe bihozkabetu). Ezen nor izanen da [...] ausardiza hunen ikhusteaz [...] Ovidiorekin batean bihotza erdiraturik erranen eztuenik? ES 149. Aitari biotza erdiratu zitzaion. Cb Just 43. Zeñaren berriak Dabidi biotza erdiratu zion. Lard 185. Semea erreki artan ikustearekin, biotza erdiratu zitzaion. Ib. 417. Gaizkiaren urrikiak erdira beza nere biotza. Dv LEd 2. Bere lagun maiten uzteak erdiratzen zion bihotza. Laph 140. Gauza bat anhitz gehiago bihotza erdiratu dautana. Prop 1876-77, 47. Amaren biotza / erdiratzeko zala / ezpata zorrotza. Xe 157. Biotza erdiratan zaitad pensatian kementik irur urteren buruko, zer izanen den ote nitaz. Mdg 121. Lothu zitzaizkon beso azpietarik, eror etzadien, eta ttuku ttuku ereman zuten, bihotza erdiraturik ginaudelarik oro heier beha. JE Bur 136. I uzteak biotza erdiratzen idan. A Ardi 20. Aien ene-otsak biotza erdiratzen zun. Or Mi 145. Bihotza erdiratua, lasterka joan zitzaion biderat eta lephotik harturik besarka lotu. Leon Lc 15, 20 (Dv bihotzak eginik). Ez du inoren gogorik kezkatuko, ezta bihotzik erdiratuko ere. MEIG II 106.
    v. tbn. He Gudu 144. Arr GB 38. ChantP 172. Jnn SBi 20. Ir YKBiz 358. Txill Let 36.
    azpisarrerakoSense-18.1
    (Bihotza erdirarazi).
    Haren anaia eman zen bihotza erdirarazten zuten heiagora eta nigar-marrasketan. Elsb Fram 109.
    azpisarrerakoSense-18.2
    Causar (sufrir) una viva emoción. "Biotza erdiratu (BN-mix, Sal) [...], conmover, partir el corazón" A.
    Geiegizko amore orrek biotza erdiratu, ta bizia kendu dio. Cb Eg III 330. Gure arbasoen atsegina orduan! Bihotza erdiratzen zitzaioten zorionaren zorionez! Barb Sup 165.
    azpisarrera-19
    BIHOTZA ERDITIK EGIN. "Biotza erditik egin (R), conmover, partir el corazón" A.
    azpisarrera-20
    BIHOTZA ERORI. a) Desanimarse. "Biotza erori (G, Arr), acobardarse" A. "Bihotz eroria hitz on batek altxatzen (S), una buena palabra levanta el corazón abatido" Ib. Cf. BIHOTZ-ERORI.
    Bihotza etzaitzu berehala erori behar, gizon perfetek dadukaten [...] bidea aditurik. SP Imit III 32, 2. Etzaitezela khexa, eta [pena] hekien gatik ez bekizu bihotza eror. Ch III 57, 2. Ez dezazula utz bihotza erortzera izialdura funts gabeko batez. He Gudu 100. Altxatu ziren filistindarren bihotz eroriak, yautsi ziren sulian bezala, israeldarren gainerat. Lg I 255. Gogoetari ematen zaizko, bihotza erortzen zaitzu Israelen Jinko bat ez balitz bezala. Mih 71. Itz oiekin gaztea estutu zan, eta biotz txit eroriarekin aldegin zuen, zeren ondasun andien jabe zan. Lard 422. Gaizkiñ aidurrak [...] gaiztakerian lengo azkarri edo len baño areago neskatxa egiñ zuen. Santo Domingori onegatik biotza erori etzitzaion. Arr May 179. Biotz erori auek pozteko / palta bere maitasuna. Ataño TxanKan 274. (Bihotza erorarazi).
    Den gauzarik xumeenak altaratzen zaitu, ezdeusek bihotza erorarazten darotzu. Ch III 4, 3.
    b) Sentir afecto (por una persona).
    Ene bihotza duzu zu ganat erori, / Eta zuria aldiz harria iduri. ChantP 150. Oieri egin diet / goiz-goizian agur. / Biotza erori zait / berengana samur. Uzt EBT 88.
    azpisarrera-21
    BIHOTZA ESKUAN IZAN (etc.). Ser sincero.
    Ni ere, beti bezela, biotza eskuan dedala mintzatuko nauk. TAg Uzt 287. Konzientzia handikoa errotik, laneko eta bihotza eskuan duen gizona. Herr 23-10-1958 (ap. DRA ). Egia, jaun-andreak, biotza eskuan jarriaz, noiz ezkero dakizute, jakin, pizti oriek su-emalle diranik? Lab SuEm 202.
    azpisarrera-22
    BIHOTZA ESTALI. Apenarse.
    Eta orai ikusteaz munduko armada, gizon eta gauza prezatu guziak, azkeneko gaztigu paregabe hunetan hondatuak, nori etzaio estaliko bihotza eta minez erdiratuko? Dv LEd 251.
    azpisarrera-23
    BIHOTZA GALDU, BIHOTZ GALDU (Foix). Desanimarse. "Décourager [...], bihotz galtzia" Foix. "Défaillir" Ib. Cf. BIHOTZ-GALDU.
    Gure idortasun eta agortasun guzietan, eztezagula bihotza gal, baina pazienziarekin gaudezila konsolazioneak bihur ditezin artean. SP Phil 490. Nahi gabeak ditugun denboran bihotza galtzea, etsimendurat erortzea. Ch III 7, 3. Eizten badeizüt jitera zunbait phena [...], eztezazüla bihotza gal. Mst III 30, 5. Orregatik ez da zer biotza galdu. Eman digu Jaunak Maria txit Santagan bitarteko andi bat. AA III 398. Bena perill txipienian / dizie bihotza galduren. Arch Fab 139. Bena Jesüs gordatzen bazaie eta aphür bat üzten badütü; edo zinkhuriz hasten dira, edo bihotzgaltzen. Ip Imit II 11, 1. Goazin bethi aitzina. Ez giten bihotz-gal. Prop 1890, 20. Ezereza, ariña badek (zauria) ez dek etzitzeko (biotza galtzeko). EgutTo 22-5-1919 (ap. DRA ). Patroi berriak biotza galdu, / mutillek ezin aurrera. Or Eus 393.
    azpisarrerakoSense-23.1
    (Bihotza galarazi).
    Beraz gainerakoa da, bihotza galaraz eztiazaguten. SP Phil 23. Aithortu behar da lohikeriari daronson pasionea dela, bertze guzien artean, gehienik izpiritua zoratzen eta bihotza gal-arazten duena. Lg II 162.
    azpisarrera-24
    BIHOTZA HIL. "Biotza il (V, Añ), desconsolarse" A. v. bihotzildu.
    Ikusirik andiak ta asko direala, biotza estutu, jausi ta ilten jako. Añ GGero 354. Eskoako eskutara barriz dakusdala Angeru Gordetzallea, biotza ondo ilik daukala, eta liburutxo pitin baten erakusten deustazala nire egite on labur ezerezak. Añ EL2 34.
    azpisarrerakoSense-24.1
    (Bihotz hil, con hil como part. en función de adj.). Corazón apesadumbrado, triste, apocado (litm. 'corazón muerto'); tristeza. "Tristeza" A. "Biotzilla dauko" (V-ger) EI 356. cf. BIHOTZ-HIL; bihotzildu, bihotziltasun.
    Eta uste onekin, aien biotz illak poztu ziran. Lard 5. Gizon ona eta zuzena, bai, baña biotz illekoa. Ib. 147. Tristura andi eta biotz illarekin erantzun zion. Ib. 475. Baña ezieban birbiztu bere biotzilla. Echta Jos 231. Ezeukala biotzilla baño beste geixorik. Ib. 161. Zer jazoten jatzu, Mati, ain biotzillaz egoteko? Ib. 226.
    azpisarrera-25
    BIHOTZA ILUNDU. Apenar(se). "Contristar" Añ. Cf. BIHOTZ-ILUN.
    Zeren birtutez beteak oriek eta birtuterik bage beren buruak ekusi ta illunzen zaien bihotza. Mb IArg I 163. Alako naigabe, ta penak eman zioten, non biotza illundu, ta ez jan, ta ez lan, beste gaitz bage ori ori egin, erkitu, desegin, ta il tzan. Cb Eg III 349. Bere poza da, nik ondo jaatia, gizen egitia; ta egun baten jan gura ezpadot, ilunduten jako biotza. Mg PAb 89. Zure serbitzariai gaur biotzak illundu dieztezu. Lard 201. Osotoro sustatu zan, eta biotza illundu zitzaion. Ib. 180. Ugolinoren biotza apur bat illundu zan. Bv AsL 196. Adalbaldori, nondik eta nora ezekiala, biotza illunduten asi iakon. Ag AL 163. Zonbat aldiz etzaut / ilundu bihotza. Etcham 162. Zure biotz illundua argiturik, ta zure anima indarturik geldituko da. MAtx Gazt 95. Oroitze utsak gaur oraindik illuntzen bazidak biotza. Ataño TxanKan 171.
    azpisarrerakoSense-25.1
    (Bihotza ilunagotu).
    Jerusalenera alderatuago, eta biota illunagotutzen zitzaion. Lard 429.
    azpisarrera-26
    BIHOTZA IPINI. Poner el corazón, poner todo su interés.
    Ez biotza iminirik daukadalako saldu erosijetako irabaztetan. Mg CO IV. Edertasun utsean biotza ipiñirik daukatenak. VMg 32. Munduko ondasunaz usatu dezagun, baña aietan gure biotzak ipiñi gabe. Gco I 399. Ipiñi bear degu biotza ez emengo gauzetan, baizik Jaunagan. AA II 169. Atsegiñ zikiñetan biotza ipintzea. AA III 608.
    azpisarrera-27
    BIHOTZA IRABAZI. Ganar el corazón, seducir.
    Nork ere irabazi baitu gizonaren bihotza, gizona osoki irabazi du. SP Phil 316. Dolore oiek pozik daramazkit, zure biotza irabazteagatik. Cb Eg II 48. Graziak haren bihotza irabazi zuen oren beretik. Lg II 158. Nahi izatu duzu ene bihotza irabazi. Mih 61. Persona liberalak, emalleak, ongilleak [...] nola guzien biotzak irabazten dituen. Gco II 37s. Uste zuen, onekin ezkondu ezkero, biotza irabaziko ziola, eta bere aldeko nai zituen gauzak esanerazoko ziozkala. Lard 208. Guzien bihotzak irabazi zituen. Laph 199. Egiñalak egiñ zituan neskatilleak arrantzale gazte orren biotza irabazteko, baña dana alperrik. Ag Kr 182. Itxasoak biotza irabazi zion. TAg Uzt 214. Erreza den gozatzen, mutil baten biotza irabazi danean. NEtx Antz 43. Gozo ta samurra zanez, laster irabazi oi zituan biotzak. Onaind STeresa 13.
    v. tbn. Dv LEd 95. Arr GB 90. Biotza irebazi: Bv AsL 59.
    azpisarrera-28
    BIHOTZA IREKI. a) Hacer abrir el corazón, hacer mostrarse receptivo.
    Zeinen bihotza Iaunak ireki baitzezan, Paulez erraiten ziraden gauzén gogoatzeko. Lç Act 16, 14 (He, TB, Dv bihotza ideki, Ol biotza iriki, Ker biotza edegi, IBk bihotza ireki).
    b) (Con dat.). Abrir el corazón.
    Eztiozozula zure bihotza ideki haserramenduari. SP Phil 231. Zure amultsutasunaren bixtan, bekhatorosek idek litzakete bere bihotzak konfientziari. MarIl XXI. Idek diezadazu zure bihotza, eta horren barrenean onhets nezazu. Dv LEd 278. Griña eta gura makurrai biotza idiki. Arr GB 142. Bihotza emeki emeki Munduko gauzer idekiz. JE Bur 45. Izkutuko deiei bihotza irekitzen dietenak. MIH 38.
    Abrir el corazón, confiarse a alguien. v. BIHOTZA ZABALDU.
    Bihotzaren batek bertzeari idekitzeko lañoki, badoatzi gehienik emazteak ithurrirat. JE Bur 36.
    "Biotza bigundu eta eregi zan egi guztia esatera" Etxba Eib.
    azpisarrera-29
    BIHOTZA ITSATSI. Tener el corazón, poner todo su interés.
    Diruagana edo ondasunagana gure biotza itxatxirik dagoala. Gco II 31. Oetatik batzuek dituen gauzetan biotza itsatsia daukeen. AA I 619. Onra eta izanai biotza itsasten bazate. Ib. 618. Ondasunai biotza itsastea. AA III 608. Sentiduen atsegin-kontentuetara biotza itsatsia egotea. Ib. 606.
    azpisarrera-30
    BIHOTZA JASO. a) Levantar el corazón (hacia Dios, etc.).
    Jasotzeeko biotza Jaungoikoagana. Iraz 25. Jainkoagana bihotza jasotzea. CatBurg 21. Konfianza andiaz bakoitzak Jaunari bere biotza jaso. Cb Just 136. Baña egia au sarritan gogora ekarri, ta sinisteaz gañera, noizean beiñ biotzak jaso bear ditugu beraganontz. AA III 322. Bijotza Jaungoikuari jasoteko. fB Ic III 277. Biotzak jasorikan / aurtxo arengana. Echag 153. Zeruronz biotza jaso, eta bere aita Abrahamen Jainkoari eskatu zion, arren, artzaz kupitu zedilla. Lard 23. Jaungoikoagana biotza jaso eta mesedeak eskatutea. Itz Azald 58. Beti lurrera begira, betikotasunera beñere begirik eta biotzik jaso gabe. Ag Serm 545. Zeure gogo ta bijotza / Jaso egixuz Goirantza. Enb 64. Bitarte ontan zenbat alditan / biotza jaso du gora... Or Eus 279.
    v. tbn. Mg CC 168. Añ EL1 5. CatBus 18. Arr May 37. KIkV 46. KIkG 30. Inza Azalp 119. Azurm HitzB 64.
    b) Alegrar(se), animar(se).
    Biyotza ezin jaso det, / au karga barrenak! Bil 134. Egin zituan alegiñak alabaren biotza jasotzeko. NEtx LBB 51.
    azpisarrera-31
    BIHOTZA JOAN. (Con aux trans.). a) Robar el corazón, enamorar.
    Ioan daraudazu lehen bihotza, / gero gathibatu neure gorputza. E 203.
    b) Partir el corazón, apenar.
    Bihotza joan nahi dauku batzuetan ikusteak nola eri gaixo batzu badauden, sahets-hezurrak minberatuak, gibel-aldea zaurtua, lastai idor baten barnean. JE Bur 189. Emazteki nigar nasai, ahal bezain ixil eta gorde, bihotza joan nahi zuten batzu, amarenak. Ib. 136.
    Beren nahigabe handien gatik bihotza joana dutenei. Jnn SBi 3.
    azpisarrera-32
    BIHOTZA KARGATU. Entristecer(se), apenar(se).
    Azpitik bazabiltza zerbait zuretzat bilha, hori da bihotza nahastekatzen eta kargatzen derautzuna. SP Imit III 11, 1. Etxerat jinen zira xangri handireki, / bihotza kargatürik, begiak bustirik, / eta zure alhaba thunban ehortzirik. 'Le cœur gros'. ChantP 286.
    azpisarrera-33
    BIHOTZAK EGIN (A, que cita el ej. de Dv)). Compadecerse.
    Bihotzak eginik eta lasterrari emanez, jauzi zitzaioen lephora eta besarkatu zuen. "Misericordia motus est". Dv Lc 15, 20 (He urrikalmenduz ukitua, Leon bihotza erdiratua).
    azpisarrera-34
    BIHOTZAK EMAN. "(El) corazón me lo decía, gogoak emoten eustan [...], biotzak emoten eustan" Añ.
    Biotzak ematen zidaken gaur mendira azalduko intzala. Lek EunD 14. Ark zerbait argituko ziola biotzak ematen bait zion. Loidi 151.
    azpisarrerakoSense-34.1
    Dictar (palabras, etc.) el corazón.
    Beti ele ona, buruak eta bihotzak emaiten zion bezala. HU Aurp 116. Asmatu zuten gorputz-aurrean / biotzak eman ziena. "Cuanto les sugería el corazón". Or Eus 414. Euskaldunoi, lendik egositako esaerak guztiok berdin esatea, eztigu barruak agintzen. Bakoitzari une artan biotzak ematen dizkion itzak esatea, jatorrago deritzagu. NEtx Nola 50. Itzak neurtu gabe bota oi zitun, biotzak eman-ala, norekin ari zen eta zer esaten zun batere oartu gabe. Etxde JJ 242.
    azpisarrera-35
    BIHOTZ-ALAIGARRI. "Bihotz-gogo [...], alaigarria, encourageant" H.
    azpisarrera-36
    BIHOTZA LAZTU. "(S), conmoverse" A.
    Salbatzailleraen bihotza laztu zen orhoitzean bere nahitarat yasan behar zituen tormenta izigarriez. Lg II 223.
    azpisarrera-37
    BIHOTZ-ALTXAGARRI. (S; Dv). a) (Adj.). Consolador, reconfortante, que levanta el ánimo. "Propre à donner du cœur" Dv. "Bihotz altxagarri (S-saug), consolant pour le cœur" Lh (s.v. altxagarri).
    Zeren zer da munduan konsolamendu handiagorik, eta bihotz esportza eta ailtxagarriagorik? Ax 452 (V 295). Yainkorik ezbalitz, hiltzean gizonak erran behar luke: akhabo bethikotz! Zer bihotz altxagarria doanarentzat eta egoten direnentzat! Hb Egia 25. Berri hori ez zen guretzat anhitz bihotz altxagarria. Prop 1881, 35. Orroitzapen bihotz altxagarri hunen ondorioek. HU Aurp 90. Haren ateraldi on, zuhur, bihotz altxagarriei. Ib. 133. Bihotz-altxagarri zaikü. Lh EEs 1914, 243. Izkilek arin kanta zazue dei bihotz-altxagarria. Ox 22. Deusik ez zion Erregina gazteari galdatu, bainan bai solasetan bihotz-altxagarrienak erran amultsuki. "Réconfortantes". Barb Leg 69.
    b) (Sust.). Consuelo.
    Balukete bazterrek bihotz altxagarri, / Bakeak behar balu gizon galtzagorri! Hb Esk 90. Bere bidetako laguna, bere bihotz altxagarria. Laph 214. Jaun Ertora ere han zen, bihotz-altxagarri solas zonbait emaiten ziola amari. Arb Erlis 42. Hekien sustengua, esperantza eta bihotz altxagarria. Lap 148 (V 66). Gure atsekabeen erdian, badugu bihotz altxagarri bat, gure girixtinoak disposizione hoberenekin hiltzen ikhustea. Prop 1900, 109. San Senekoitzen, bihotz altxagarri, / kaperaño bat egizu berriz. Ox 18. Irri bat akituaren eztigarri, etsituaren bihotz altxagarri. JEtchep 117.
    Tónico.
    Medikuak [...] larrutik barna sar dezake ur gazi eta ur sukratu, bihotz-altxagarri zerbait ere ba. JE Med 73.
    azpisarrera-38
    BIHOTZ-ALTXATZAILE. Animador.
    Kantua bihotz-altxatzale. EZBB II 33.
    azpisarrera-39
    BIHOTZ-ALTXATZE (Dv). "Aspiration affectueuse vers Dieu" Dv.
    Aspirazione, edo bihotz altxatze, eta desir horiek egiten tuzu otoitza labur, usu, eta gartsu batzuz. AR 79. Artha behar da izan zenbeit bihotz altxatze egiteko Jesusen bihotz sakratuaren ohoretan. JesBih 474. Kontsiderazione heien ondotik irakurtzen da othoitza, exenplua, pratika izpirituala eta bihotz altxatzea. MarIl 15. Erakhusterat eman ditzagun sendimendu horiek ardurazko bihotz altxatzez. Jaur 132. Eta sakelak ikhertzen ditu; kornadorik ez du hatzemaiten. Jainkoari bihotz altxatze bat egiten dio eta sakelak berriz ikhertzen ditu, eta eskuak diruz betheak. Laph 210s. Ondorean esanaz biotz-altxatze edo otoitz laburtxo au. Ant JesBi 4. Bainan Antoniok egin zion bihotz-altxatze bat Jesus Jaunari. Jnn SBi 123. Othoitza da Jainkoaren ganako bihotz-altxatze bat, haren ohoratzeko eta hari bere grazien galdatzeko. CatJauf 41. Ezta menturatzen ere begien altxatzerat, bulharreri joka ari da errepikatuz othoitz bera [...]. Eta bihotz-altxatze <bihotz-latchatze> horri esker barkatuak izan ziren haren bekatu guziak. Etcheb MGaric 210.
    azpisarrera-40
    BIHOTZA MOZTU. Apesadumbrar. "Holako elhe baten entzütiak, bihotza muzten datazüt (S) Lander" DRA.
    azpisarrera-41
    BIHOTZA MUGITU. Conmover. "Inspirar Dios" Lar. Cf. BIHOTZ-MUGIDA.
    Jaungoikuaren amoriua aitatutziak biotza mugitzen dio. Bv AsL 29. Gauza guztien artian etzan Jesusen Pasio santuak bezela Santuaren biotza mugitzen zuanik. Ib. 57.
    azpisarrerakoSense-41.1
    Inspirar el deseo, el sentimiento de.
    Orazioa ezta besterik, ezpada fedeko egiak gogoratzea, ondo ezagutzea: eta ondoren biotzak mugitzea Jaungoikoaren amoriora. Gco I 394. Zer ikusgarri eragilia au zure biotza mugitzeko Jaungoikua serbitzera! Bv AsL 93. Arrazoi oek guziak etziran aski izan Meledin sultanaren biotza mugitzeko Jesukristoren legia besarkatzera. Ib. 218.
    azpisarrerakoSense-41.2
    Beraganontz biotzak mugitzen ditugula. AA III 317.
    azpisarrera-42
    BIHOTZ-HANDI. Bondadoso.
    Zion legunki neskatx biotz-aundiak. Anab Poli 136.
    azpisarrera-43
    BIHOTZ-HANDIGO. Fortaleza de ánimo.
    Aitzitik mundutarrek mundutarrez berzela juiatuko dute; hekin kolerak bihotz handigoak ditezke; hekiñ abariziak, zuhurziak. He Phil 433 (SP 429 bihotz handitasun, Echve Dev 479 animo andi).
    azpisarrera-44
    BIHOTZ HANDIKO. a) Valeroso, valiente, animoso. "Magnánimo" Añ. "Valiente" Ib.
    Azartu, azkor ta bijotz andikua danak, beegan darabil orma edo muru sendo burdiniak igaroko ezin dabena. Mg PAb 206. Biotz andiko soldadu bat. AA III 531. Buruzari jakintsu, eta biotz andiko onek Kanaantar geienak menderatu zituen. Lard 121. Guztirik izan dira biotz andikuak, / Etsaiak itxiteko beti birrinduak. AB AmaE 95. Euskaldun enda edo arraza on, azkar ta biotz andikoari. Ag Serm 591. Okela-zati eder bat eta esne epela be emon eutsazan Martin Txilibituk orren biotz-andiko katuari. Bilbao IpuiB 194. [Gudari suhar] hauiek ere ezin gehiago iraunez amor eman zuten, eta azkenean ikusiz zer bihotz handikoaz ziren, hiltzerat kondenatuak zirelarik, bieri barkatu zioten Karlos Kintok. Ardoy SFran 79.
    b) Bondadoso; compasivo; generoso.
    Abraham txit biotz andikoa zan, eta etzitzaion iñor, berak ikusi ezkero, arrera ona egin gabe joaten. Lard 18. Gure maestresea? Zerutik jatsitako aingerua, eztia baño eztiagoa, biotz andikoa, ongillea, etxekoia ta elizkoia. Ag Kr 219. Gure adiskide on, biotz andiko elizgizon Iriondo il zanean. A Ardi 100. Maitati utsa ziñan gizona, / Euzkeldun bijotz andiko. Enb 204. Beti gogor artu dezu ta nola sinistuko du biotz aundiko bat zerala? ABar Goi 74. Ortarako da berez [emakumezkoa] biguin, eztitsu, biotz aundiko, errukior. MAtx Gazt 14. Oi! bihotz handiko Saindua, erien eta haurren adiskidea. Ardoy SFran 359. Bihotz handiko gizon zuzen bat / zintzo eta jakintsuna. Xa EzinB 42. Biotz aundiko ama jator bat / beti izandu zera zu. MMant 155.
    v. tbn. Aran SIgn 69. Arr May 192. Zerb Azk 87. Zait Plat 114. Biotz aundiko: Aran SIgn 114. NEtx Antz 41. BEnb NereA 157.
    azpisarrera-45
    BIHOTZ-HANDITASUN. Valor, fortaleza de ánimo.
    Munduko umeez bezanbatean, hekin kolerak dire bihotz handitasunak, hekin abariziak dire zuhurziak. SP Phil 428s (He 433 bihotz handigoa, Echve Dev 479 animo andi). Bortitztasunaren, bihotz handitasunaren, handiresunaren erakusteko ordua. Ib. 174. Agertuazi zituen beintzat ederki ta galanki bere prestutasun eta biotzanditasuna. 'Honradez y valentía'. Aran SIgn 14.
    azpisarrera-46
    BIHOTZ-HANDITU. v. BIHOTZA HANDITU.
    azpisarrera-47
    BIHOTZ-ANTSIA. Angina de pecho.
    Haren ondotik, Bordeleko Jean Villar eta Blanchet mintzatu dira ala bulharretako xankreaz ala bihotz-antsia faltsoez. Herr 28-6-1962 (ap. DRA ).
    azpisarrera-48
    BIHOTZA OHOSTU. Robar el corazón, enamorar.
    Nerea izango da zure biotzaren kutun. Ostu dizut biotza? Ta nik ori nai. Lar SAgust 15. Ik ez duk maite mendia. Erriak ostu ziken iri biotza. Lek EunD 15.
    azpisarrera-49
    BIHOTZ-APAL. (-ph- S; Foix ap. Lh). a) Flojo, apocado. "Lache, faible" (S) Lh Eusk 1919-1920 (I), 81.
    Nur ere, bakian denian, següregi izan nahi beita, hura atakarzünen thenporan bihotz aphalegi eta lotsorregi ediren izanen da. Mst III 7, 4 (Ip bihotz aphal eta lotsor; Ch laxo eta beldurti).
    b) Humilde.
    Otzan eta biotz-apal baita. Or Aitork 168.
    azpisarrera-50
    BIHOTZARI EGIN. "Bihotzari egitea, exciter le courage" Dv. "(L), animarse" A.
    Ene haurra, egiozu bihotzari, ezen barkhatuak zaizkitzu zure bekhatuak. Dv Mt 9, 2 (Lç bihotz on ukan, He kuraie egin, TB kuraie hartu, Ur itxedon, Ip bihotza eraiki, Echn konfiantza izan, Ol, Or, Ker uste on(a) izan, Leon bihotza altxatu, IBk, IBe bihotz izan).
    azpisarrera-51
    BIHOTZ-ARRAILGARRI. Desgarrador, que rompe el corazón. "Bihotz arraillagarria, qui fait fendre le cœur" SP. "Bihotz arrailagarri den berria" Dv. "Bihotz arrailgarria, qui fend le cœur" H.
    Etzen egundaino gerthatu gauza hain bihotz arrailla-garririk. Lg II 274. Erreflexione bihotz-arrailagarriez. Brtc 151.
    azpisarrera-52
    BIHOTZ HARTU (H). Encorajinarse, animarse.
    Hunetan enplegatu izan diradenék bihotz harturen duté [...] egin denaren berriz ikhusteko. Lç Adv * 7v. Eta guziék bihotz harturik, har zezaten hek ere iateko. 'Animaequiores autem fact omnes'. Lç Act 27, 36. Ea arima izitua, bihotz har ezazu, esportza zaitezi, etzaitezila errenda. Ax 559 (V 357). Har ezazu bihotz, ene alaba, eztetzatzula mespreza ene Semearen desirak. SP Phil 63s (He 65 kuraie egizu). Aitzitik nahi duzula bihotz geiago hartu. Ib. 511.
    azpisarrerakoSense-52.1
    Aren lekuan jo arren Lope, ez da ardura, / Zergatik onek biotz geiago daben artzen.AB AmaE 186.
    azpisarrera-53
    BIHOTZA SABELEAN EMAN. "Bihotza eman sabelean, mettre le cœur au ventre, donner du courage" GH 1929, 86.
    azpisarrera-54
    BIHOTZA SARTU. Poner el corazón, poner todo su interés. v. BIHOTZA IPINI.
    Jesusek adierazo zien Jainkoak aberatsari erakutsiko diola ondasunakin zer egin bear duen, eta oietan biotza geiegi sartu gabe nola bizi bear dan. Lard 422.
    azpisarrera-55
    BIHOTZ-ATAKE. Ataque al corazón.
    Biotz atake batek eman da edo. Ugalde Iltz 53.
    azpisarrera-56
    BIHOTZA TTIPITU. a) Acobardarse, perder el ánimo.
    Ja oinak hoztuak, bihotza ttipitua, minez eta barreneko nahigabez hestutua. Dv LEd 165. Ikustearekin ordean Erregea, bere majestate guziaz inguratua [...], bihotza ttipitu zitzaion eta erori zen flakatua erregeren oinetan. Lap 170 (V 75). Eta bihotza ttipitu zitzaion orduan eta ihes egin nahi zuen. Mde Pr 164.
    b) "S'attendrir" T-L.
    azpisarrera-57
    BIHOTZA UKABIL BATEAN (Tener) el corazón en un puño.
    Baña biotza sartuta daukat / negarrez ukabil batean. Arti OC I 164 (ap. ELok 120).
    azpisarrera-58
    BIHOTZA UKITU, BIHOTZA HUNKITU. Impresionar, emocionar, conmover, llegar al corazón. "Afficere animum, bihótza [...] ukitzea" Urt I 390. "Bihotza ukitzea, toucher le cœur" Dv. "Bihotzaren hunkitzeko solasa, parole propre à toucher le cœur. Zure bihotzaren hunkitzeko ahalik ez dut, je n'ai pas de moyen de toucher votre cœur" Ib. Cf. BIHOTZ-UKITU (b).
    Ezen Iainkoaren Spiritua da egiazki gure bihotzak hunki eta iratzar ahal ditzakeena. Lç Ins F, 1r. Arimaren erratera noa pena bakhotxa, / Zeñak hobeki ukitzen baitaroku bihotza. EZ Man I 99. Ikusten badu bihotza ezin ukhi dakidikeola aski eranzute eme hortaz. SP Phil 240 (He 242 bihotza ukitu). Nahi baduzu urriki miñ hark uki dezan zure bihotza. Ch I 20, 5. Zure zihauren ezdeüstarzün handiak bihotza hunki diazazüla mingarki. Mst III 4, 3. Jaungoikoak biotza ikuturik. Mg CC 165. Ukitu itzatzu biotz oek, damuz desegin ditezen. AA I 416. Erreflekzione horrek bihotza hunkitu zaundan eta nigarrari eman nintzen. MarIl 72. Berehalako ona ez badugu ikhusten, geroxagokoak ere ez daroku hanbat ukitzen bihotza. Dv Lab 334. Bihotzen hunkitzeko holako indarra balinbalu ene hitzak. Laph 39. Ez zen ordartino sobera Jinkotiar, bena ordian haren bihotza izan zen hunkirik eta erauzirik. Ip Hil 87. Familia Saintiaren itxürak bihotza hunki beitzeion, sar-erazi zütian bere etxolan. Ib. 128. Deusek ez du hunkitu ahal izan haren bihotza. HU Aurp 47. Senditzen dut bihotza / arras hunkitua / ikusiz Eskualdun bat / fedeaz lantua. Etcham 79. Aitak ez dit uzten arekin ezkontzea; uki iozute biotza, urrezko santa ederrak! Or Mi 121. Berak, etxe onetan sartu zeranian, biotza ikutu dizu. Alz Ram 132. Bihotza arras hunkitua olako dohain yoriaz. Zub 17. Beste idazlari asko [...] lurpian edo goiko lañuetan zebiltzala, eusko biyotza ukitu eziñik. EArzdi (in Kk Ab II 5). [Jainkoak] hunki dezala jaun handi haren bihotza laster hunat itzul zaitezten. Zerb IxtS 28. Nor-nairi biotza ikutzeko erakua izan zan [kantua] . SM Zirik 85. Euri geldiaren betiko mezua erdientzun du nere biotz unkituak. Txill Let 63. Aur beltz areri ama entzuteak biotza ikutu zidan. Anab Aprika 90. Ezin sinetsia da etzuen gertakari horrek holako seme baten bihotza barnatik hunki! Ardoy SFran 107. Errekatxoko Mirentxuk ere biotza ikuitzen zion. TxGarm BordaB 127. Adimena zorrozteko sortua zen jostaketa hori, ez bihotza ukitzeko. MEIG I 129.
    v. tbn. Bihotza hunkitu: AR 136. CatLan 68. Monho 114. CatS VIII. Arb Igand 128. CatJauf 17. Xa Odol 317. Bihotza ikutu: Inza Azalp 104.
    azpisarrera-59
    BIHOTZA HUNKITU. v. BIHOTZA UKITU.
    azpisarrera-60
    BIHOTZA URRATU. a) Ablandar el corazón, hacer apiadarse. "Quebrar el corazón [...]. lat. pietate afficere" Lar.
    --Eta ez haiz bildur, Theresa? --Ez, enekin izanen haizen ezkero, ihardetsi zion, bihotza urratzen zuen sukar batekin. Mde HaurB 92. Apenar.
    Haren bihotza ürratürik zen, xehekatürik, marrüskatürik; bena nahi zian sofritü. Ip Hil 170. Bihotza urratzen dautan / Harrabots bat. Iratz 24. Ixo! ixo! bihotza urratzen didazu itz oiekin. NEtx LBB 14. Onek bere malko ta erreguekin biotza urratuko ziola. "Le había de dar mucha pesadumbre". Berron Kijote 222.
    b) Enamorar.
    Egiaz esaten diat au: oraingo onetan ez duk bestetan bezela gertatuko. Biotza urratu zidak Miriamek, eta etzeukeat ezer arentzako baizik. Txill Let 85.
    azpisarrera-61
    BIHOTZ-HAUSGARRI. Descorazonador.
    Aita Saindua ganik / jin dire berriak / Pontifo berrientzat, / apez zin egilentzat, / bihotz hautsgarriak / eta latzgarriak. Monho 26. Enetzat bihotz-hausgarri da ikhustea asko laborari ardirik gabe txarki bizitzen. Dv Lab 268. Bainan guzietarik orobat dathorkigun berri bihotz hausgarria da gure fededunen artean sartzerat emana den eskasia. Prop 1897, 201.
    azpisarrera-62
    BIHOTZ-AUSIKI. Remordimiento de conciencia; dolor de corazón.
    Munduko solasentzat hanbat higuntza et-egin nituen hutsez hanbat bihotz ausikirekin. Birjin 438. Baldin adiskide batek bere lothgunea bertze batekin uzitzen badu [...], bakhanegi ikhusten bagitu [...], sortzen dira antsiak, errengurak, minhiztak, bihotz-asiki minak. "Regrets". Ib. 85.
    azpisarrera-63
    BIHOTZA ZABALDU. Cf. bihotz-zabaldu. a) "Bihotza zabaldu diot ene adiskideari" H. "Franquearse" A. Cf. bihotza zabaldu, en sdo. prop., en SP Phil 354.
    Nork eginen deraut grazia zure aurkitzeko bakharrik, zuri neure bihotz guziaren zabaltzeko. SP Imit IV 13, 1. Dalilak ikhusi zuenean Samsonek zabaldu zioela bere bihotza. Lg I 233. Zuen bihotzak elkarri zabalzen, konseilluak ematen. Mih 67. Gizon gaisuak, bijotza zabaldurik, esaten eutsazan pekatu guztiak. Mg CO 181. Zabaltzen deutsa onek / bere biotza. Zav Fab RIEV 1907, 531. Sainduak, behex harturik, bere bihotza zabaldu zion. Laph 194. Aphezaren bihotza / bethi zabaldua. Zby RIEV 1908, 609. Bihotza ager, zabaldurik, hutsak eta oro aithortzerainokoan. JE Bur 92. Esazak garbiro, biotza zabaldu zak. Ag G 144. Bigarrenean etorri zitzaien biotzak zabaltzeko garaia. JAIraz Bizia 110.
    v. tbn. JJMg BasEsc 123. SMitx Aranz 121. Osk Kurl 48.
    b) Alegrar(se), animar(se). "Biotza be zabaldu egin jatan (V-arr)" Gte Erd 14.
    Zabalduko zaio bihotza, zeren Jainkoaren eskua berekin duen. SP Imit IV 15, 4. Arren bihotza zabaldurik lasterka abia zaitezin ene manamenduen bidean. SP Imit III 51, 2. Biotza zabaldurik / jan eta ondoan, / barrengo astegiña / laster da kanpoan. Echag 152. Aur onen jaoitzak Dabiden biotza zabaldu eta pozez bete zuen. Lard 194. Bozkarioak argitzen ditu guzien begitharteak, zabaltzen guzien bihotzak. Laph 183. Soldadu kristauai au ikuste utsez biotza zabaldu, eta guziak guzizko erru ta animoa artzen zuten. Arr May 174. Pozez zabaldu zeuen bijotzak. Enb 69. An ibilli zan artzain bat legez / Maitez biotz-zabaldua, / Jesusengana biortu nairik / Ango siñismen galdua. Ib 81. Biotza zabaltzen dit arestian entzundako amets ezti-usaindunak. Zait Sof 24. Gabon-gaba pozezko jaia da, ta gaur biotzak zabaldu bear ditugu. NEtx Antz 121. Kristorekin gabiltza, / zabalduz bihotza. Iratz Othoizlari n.º 82, 22 (ap. DRA, s.v. zabaldu). Gure bizia düzü lilitzen, / bihotza ere zabaltzen. Casve SGrazi 64.
    azpisarrera-64
    BIHOTZ-AZAL-MEHATX. "Sensiblard, bihotzaxalmehatx (S-saug)" Lh Eusk 1919-1920 (I), 82.
    azpisarrera-65
    BIHOTZA ZIMIKATU (b. tximikatu Lar). "Compungirse" Lar.
    Beldur batek ximikatzen zion bihotza, gauzak ez zituen garbi ikusten. JEtchep Gazte 1957 (11) (ap. DRA ).
    azpisarrera-66
    BIHOTZ-BAKUN. Simple de corazón.
    Hainitz zen lañoa, idekia ta bihotz-bakhuna. "Elle avait une simplicité de cœur". Birjin 563.
    azpisarrera-67
    BIHOTZ-BARNE. Interior del corazón (fig.). v. BIHOTZ-BARREN.
    Eztuela nahi kanpotiko konfesionez hura Iainko eduki dezagun solament, baina bihotz barneko afekzione egiazkoz-ere bai. Lç Ins D, 2vs. Egiazki bihotz-barneak / Apetitu saindu hori / Berretuz dohakonari. Monho 144. Mihiak du salatzen / bihotz barnea, / eta atherarazten / handik esnea / edo zornea. Zby RIEV 1908, 106. Gure funtsa, gogo mina, bihotz barnea berdin dagozila bethi. JE Bur 176. Biotz barnean gordeta zeramazkin leiak. Etxde JJ 187. Atsegiñezko lora pilloa / erne jat biotz barnean. Gand Elorri 218. Yendeak biotz-barneko garbiketa egiñaz, arimako lanean yardun dira. Herr 19-3-1959 (ap. DRA ). Beñateri, eskua luzaz tinkatuz, bihotz barnetik. Larz Iru 94.
    v. tbn. Dv LEd 67. Iratz 158. Mattin 115.
    azpisarrera-68
    BIHOTZ-BARNE-AXAL. "Endocarde, bihotz-barne-axal, herrexa" T-L.
    azpisarrera-69
    BIHOTZ-BARREN. Corazón, interior del corazón (fig.). v. BIHOTZ-BARNE.
    Eta bihotz barrenetik egin geure eskea. EZ Man II 6. Zuri bihotz barrenetik oiu egitea. SP Imit III 23, 3. Aditzen dute Jainkoaren spirituak bihotz barrenerat erraten diotena. Ch III 4, 5. Oraino triste badire / gure bihotz barrenak. Monho 26. Artu gure oroipen / biotz barrengoa. Echag 261. Biotz barrena leorra. GMant Goi 50. Biotz barrenean kezka garratzak ditu. ABar Goi 54. Etzekien Liberen biotz-barrengorik ezer. TAg Uzt 114. Jakinmiñak zulatu zion batbatean biozparrena-ta. Ib. 100. Zijoakion zerbait biozparrendik burura. Ib. 122. Ona non dan egi gozoa. Biotz-barrenean da, baiña biotzak alde egin dio. Or Aitork 90. Ez da euskalduna bere bihotz barreneko aberastasun guzien salatari berez. larre (in Xa Odol 14). Askok gogoan izango zaitu / beren biotz-barrenetan. MMant 116. Pena izugarria ematen didate neri biotz barrenean. BAyerbe 174. Bihotz barrendik datorkion etorri gartsuaz. MEIG III 88.
    v. tbn. ArgiDL 51. Jaukol Biozk 69. Anab Usauri 139. Vill Jaink 134. Ataño TxanKan 44.
    azpisarrerakoSense-69.1
    Bihotz barren-barrenetik eginen diot oihu.Dv LEd 209.
    azpisarrera-70
    BIHOTZ-BARRU. Interior del corazón (fig.). v. BIHOTZ-BARREN.
    Biar dogu zeruko argi ederra ikusteko bijotz barruban daguana. Mg CO 31. Erregutu biotz barrutik Jaunari. Añ EL1 58. Biotz barruko naigabe sakonen indarrez. Ag Kr 114. Ez al zan inor izan biotz-barruan garrazkeriaren bat erne ta otu etzitzaionik. A Ardi 84. O ze mingostasuna / biotz barruena. EusJok II 113. Azken agurra biotz barruan / betiko dago josita. BEnb NereA 99. Egi garbia ta biotz-barruraiño sartzen dana. NEtx LBB 92. Naiko kezka biotz barruan nabaitzen gendualarik. AZink 63. Bihotz barruan irakiten daramakeguna. MEIG VI 143.
    v. tbn. Astar II 92. GMant Goi 64. Jaukol Biozk 3. Inza ib. XIV. Enb 83. Laux BBa 64. Auspoa 39, 126. MAtx Gazt 28. Ataño TxanKan 233.
    azpisarrerakoSense-70.1
    Josi nere biotz barru-barruan Jaungoikoaganako beldur santua.ArgiDL 122. Beti eukiko zaitue amatxuk bere biotz barru-barruan. Bilbao IpuiB 264.
    azpisarrerakoSense-70.2
    (Indet., uso adv.).
    Nor da ba lotsagabe Yaungoikorik eztala / esaten biotz barru asartuten daña? GMant Goi 22.
    azpisarrera-71
    BIHOTZ-BATASUN. Concordia.
    Anaien arteko bihotz-bat-tasuna. "Concordia fratrum". Dv Eccli 25, 2. Dana zan orduan pake, lagunarte, biotz-batasun. Berron Kijote 125.
    azpisarrera-72
    BIHOTZ-BEHERATASUN.
    Haren orduko sentimenduak etziren bihurronde egiazko baten egintz dohatsuak, baizitare haren bihotz-beheratasunaren higimendu berenazko batzu. "Des mouvements naturels de sa sensibilité". Birjin 450. Tal vez error por bihotz-beratasun.
    azpisarrera-73
    BIHOTZ-BEGI (Pl.). El corazón y los ojos.
    Biotz-begietan zatzaidate sortu: / Biotzenago batzuek, besteak / betsein-betseñotan... "En el corazón y en los ojos". Ldi BB I. Ixadiaren edertasunaz / Geldurik dodaz bijotz-begijak. (1933). Enb 61. Biotz-begietatik irteten zitzaizkion bertsoak. Aitzol (in Ldi UO 3). Yaioterriak / asetzen dizkie / biotz-begiak. Ldi UO 39. Bihotz-begiak urturik. Iratz 100. Euskal-Fedearen biotz-begiak pozaren pozez diztira bizian argitzen dira. SMitx Aranz 243. Ezen, soa uretan galdurik zegoen hortan, bihotz begiei agertu zitzaien arto erraiñuen artetik ikara. Mde Pr 141. Dirdaiez ta lilluraz jantzirik azaltzen zaigu, biotz-begien betegarri. Vill Jaink 122. Lehenagoko euskaldunek nola zerizten bihotz-begietan aurkaz-aurk zituztenei. MEIG VII 28.
    azpisarrera-74
    BIHOTZ-BELAR. "Serapia cordigera, serapia, biotz belarra" Labayru Hist I 470. "Menthe des jardins, pulmonaire" Lh (que cita a Harriet, pero no lo hallamos en éste).
    azpisarrera-75
    BIHOTZ-BELARRIAK ERAIKI, BIHOTZ-BELARRIAK IRATZARRI. "Bihotz-beharriak eraikitzak [...] bigotz-biarriak eratzar zak (R-uzt), espabílate" A.
    azpisarrera-76
    BIHOTZ-BELTZ. a) Malvado. "Cruel" DBPT I.
    Eta aren diruak orrela eramaten etzioat utziko, ezin utzi, errukirik gabeko biotz-beltz orri. Lek EunD 46. Bañan ez diote onik egin bear, ez, nere dukatak, ostu dituan biotz-beltzari. Ib. 36.
    b) "Biotz-beltz (Sc), crueldad" A.
    Kaieko guztiek bazekiten jabearen biotz beltza. Anab Poli 21s.
    azpisarrera-77
    BIHOTZ-BERA. v. bihozbera .
    azpisarrera-78
    BIHOTZ-BERATZ (Ae, Sal; bigotz berats R). Ref.: A (biotz-bera), A Aezk. Compasivo, de corazón blando. "Bigotz beratsa (R), de corazón blando" A. v. bihozbera.
    azpisarrera-79
    BIHOTZ-BERO. Apasionado.
    Zoin den zoroa / Bihotz beroa! / Bethi gogoa / Auhenek joa! Ox 177. Sei gazte bihotz bero / Sei gazte / Bazizte / Gain huntarat airoski iganak. / Hautsirik estekak, trabak eta oro, / Sei gazte / Jainkoari osoki emanak. Iratz 187. Beltxeran bat, nere antzeko ankaluze xamarra, biotz beroa, buru ona, emakume jaio ez ba zan gizon aundia izango zana. JAIraz Bizia 23. Beti izan ditugu bazterretan buru argiko gizakumeak, baita gizakume biotz-beroak ere. Bakan-bakanetan, ordea, arkitu al izan ditugu biotz-beroko gizakume buru-argiak, biotzean labe goria ta buruan izoztea ta garranga dutenak, alegia. Zait Plat 83.
    azpisarrerakoSense-79.1
    "(L, BN), génereux" Lh.
    azpisarrerakoSense-79.2
    (Bihotz-berorik).
    Begi zorrotzik biotz-berorik, / egun bat uts egin bage, / otoi ta asperen, ertsa baititut / San Mikel eta Trintate. Or Eus 252.
    azpisarrera-80
    BIHOTZ-BEROALDI. Momento de apasionamiento.
    Etsipenari laster ateak idekitzeko bidean zan orduantxe; ezpai'ta biotz-beroaldiak otxantzeko, aldia bezaingo bitartekorik. TAg Uzt 246. Ustez uste bageko gertari onen zergatikakoak gizonek bere baitan dituzte: biotz-beroaldiak ezpaitu ezer argiago egiten, adimena lausotzen eta ilunagotzen baizik. Zait Plat 83.
    azpisarrera-81
    BIHOTZ-BEROGARRI. "Bihotz-berogarri (sust. y adj.), réconfortement du cœur, réconfortant, excitant" Dv. "Bihotz-berogarri (BN, S), reconfortante del corazón" A.
    Gostu har dezaiogun Jaunaren hitzari, / hura izan bekigu bideko gidari, / egunazko iguzki, gauaz argizagi, / bihotz berogarri ta arimaren argi. Xa Odol 276.
    azpisarrera-82
    BIHOTZ-BEROTASUN. "Chaleur, ardeur, animation du cœur" Dv. "(BN, S), animación, calor del corazón" A.
    Ontasun eta bihotz berotasun guziko ithurrira. SP Imit IV 10, 1. Nolako bihotz-berotasun handian, bathaio, konfirmazione, ezkontza, guzietarik eginik. Prop 1896, 114.
    azpisarrera-83
    BIHOTZ-BERREGARRI. "Bihotz-berhagarri (subst. et adj.), encouragement, encourageant" Dv ( A). "Zure solasak ez dire bihotz berhagarri, vos paroles ne sont pas encourageantes (litm.: propres à augmenter le cœur)" Ib. s.v. berhagarri.
    azpisarrera-84
    BIHOTZ-BETEGARRI. Satisfactorio, que llena el espíritu.
    Batetik, aita izatearen atsegiña biotz betegarri baita. Etxde JJ 107. Alai ta pozik ebillen, eta izakera biotz-betegarri au sakona, barren-barrenekoa zan. Onaind STeresa 29.
    azpisarrera-85
    BIHOTZ-BETETASUN. Satisfacción anímica.
    Oh! hemendik aitzina, nola bihotz-bethetasun osoaz zugana bihurturen naizen! Dv LEd 89. Irakurleak [...], gizonezkoa ez ba-da, ez du beñere jakingo nolako biotz betetasuna zeramakean Martinek etxera bidean. Anab Usauri 66.
    azpisarrera-86
    BIHOTZ BETEZ. De todo corazón.
    Ohartuko zirete ardura, jende xeheen umeek sendimendu maiteagoak erakusten handienenek baino, dio bihotz-bethez gutarik batek. JE Ber 30.
    azpisarrera-87
    BIHOTZ-BIGUN (V-gip; Añ; b.-biguñ- Añ). Bondadoso; compasivo. "Clemente" y "compasivo" Añ. "Compasivo. Ama guztiak dira biotz-bigunak" Etxba Eib.
    Birjina biotz biguna. Añ EL2 241. Errege biotz biguñak saristatu zeban seme argidotarrari. Izt C 490. Ama biotz-bigun onek bere alabatxo kutunari txunditurik begiratu. Arr GB 6. Mutil bakotxak ekarriko dau / mauru bat biyotz biguna. Afrika 83. Birjiña guztiz bakar / Ama Jesusena / iaio danen artian / biotz bigunena. Azc PB 26. O biotz bigun! O errukior! KIkV 51. Gixon bijotz bigun, / zoli ta jakituna. Enb 120. Bearbada, zigorra gogortxoa baldin bada eta gu biotz-bigunak, gizonaz errukitu egingo gera. Vill Jaink 98. Ezjakin xamar egonagatik / gu ere biotz bigunak. Uzt EBT 82. Izan gaitezen biotz bigunak. MMant 84. Débil de carácter.
    Aren arpegi-ziñu ta begi-jokoak, aren eskuen azkartasuna eta ao-inguruko zirkiñak eta ezpan-tximurtzeak, zarrada aundia eragiten eutsen arako biotz bigun eta meneko ziran mutiko beratz eta ikaratiai. Erkiag BatB 20.
    azpisarrera-88
    BIHOTZ-BIGUNTASUN (biguin- Dv, A). "Miséricorde" Dv. "Misericordia" A.
    azpisarrera-89
    BIHOTZ-BIHOTZ. (En casos locales de decl. sing.). a) (En, de, etc.) pleno corazón. Cf. BIHOTZ-BIHOTZETIK, BIHOTZ-BIHOTZEZ.
    Negarrak urteten deust / bijotz bijotzetik. DurPl 106. Propositu edo gogo bijotz bijotzekuak ez geijago pekatu mortalian jausteko. Mg CO 65. Biotz-biotzeko erregu biziakin ots eta deadar eman zuben. 'De lo íntimo del corazón'. Aran SIgn 101. Santuarenganako amore biotz-biyotzekoa. Ib. 14. Biotz biotzetik urteniko liburutxu bat. A in Azc PB 16. Biotz biotzeko gozotasuna. Ag Serm 248. Gure izkuntza landu ta gure aurrei biotz-biotzeraño sartu arazi. Ldi IL 171. Biotz-biotzeko neba maiteari. Zait Sof 163. Biotz-biotzean zaituzte beti zuen alaba kutun Itziarrek. NEtx Nola 26. Biotz-biotzean zeraman arantzak. Etxde JJ 249. Biotz-biotzetik jalkitako muxurik eta laztanik gartsuenak. Ib. 228. Etxeko miña ernetu zion biotz-biotzean. Ib. 220. Bein gertaera batek egin zidan min biotz-biotzean. Anab Aprika 76. Bihotz-bihotzean daramazki iltzaturik. MIH 300.
    b) Pleno centro.
    Udearen biotz-biotzian ei-zan. Kk Ab II 103. Bilbaoko biotz-biotzeko auzoetan. "En los barrios céntricos". EAEg 7-6-1937, 1777.
    azpisarrera-90
    BIHOTZ-BIHOTZETIK (Añ, A DBols). De todo corazón. "(De buena) voluntad, [...], biotz biotzetik" Añ. "Biotz-biotzetik, muy cordialmente" A DBols s.v. biotzetik. Cf. BIHOTZETIK. v. BIHOTZ-BIHOTZEZ. Tr. Documentado sobre todo en autores meridionales.
    Egiaz ta biotz biotzetik. Mg CC 168. Errezatzen jaunari / bijotz bijotzetik. DurPl 74. Eskatu biar deutsee Jaungoikuari bijotz bijotzeti grazija. fB Ic III 369. Esaizu gero askotan biotz biotzerik akto kontriziñokoa. Añ EL2 132. Alako arrabijagaz esan oi ditubez, ze edonok sinistu leike bijotz bijotzetik diriala. Astar II 119. Ontzat artu egizu, bijotz bijotzetik egiten deutsudan opaari au. Ur MarIl 120. Baldin nork bere anaiari utsegiñak biotz-biotzetik barkatzen ezbadiozka. Lard 411. Bere ustean biotz-biotzetik maitatzen zuen. Ib. 475. Baldin biotz-biotzetik sinisten badezu. Ib. 493. Eskatzeko Jainkuari biotz biotzetik geiena komeni zitzaiona. Sor Bar 37. Biotz biotzetik Jainkoagana biurtzea. 'Volver muy de veras a Dios'. Aran SIgn 81. Ta botoa egin eban / biotz biotzeti / ataretako Kontze / aguren menpeti. Azc PB 141. Biotz biotzetik kanta ebezan urrengo dagozan Txomiñen koplak. Echta Jos 261. Zeru-lurren Erregeari biotz-biotzetik esateko. ArgiDL 63. Eskerrak, Jabea, bihotz-bihotzetik. Ox 166. Birjiña Mariari biotz biotzetik eskatu diot. Alz Ram 59. Damu dut, Jauna, / damu biotz-biotzeti. "De todo corazón". Or Eus 123. Zuentzat, biotz biotzetik zori onak. JAIraz Bizia 67. Bihotz-bihotzetik erruki zioten gure Helenari. Mde Pr 184. Gizajoak biotz-biotzetik damu izan ebazan ere arrokeri ta txalo-naiak. Bilbao IpuiB 41. Merezi nuen nik / eskerrak lizkidaten bihotz-bihotzetik. Arti MaldanB 225. Igurikatzen dugu bihotz bihotzetik. Izeta DirG 13. Xegundo, nere aita zanari eta Kontxesi, nere amari, biotz-biotzetik. Berron Kijote 11. Biotz-biotzetikan / eskerrikan asko. Insausti 326. Eskerrak bihotz bihotzetik. MIH 146.
    v. tbn. Añ LoraS 126. JJMg BasEsc 284. A in Azc PB 16. Ag Serm 513. Biotz-biotzerik: Mg CO 245. Biotz-biotzetikan: MendaroTx 222. MMant 147.
    azpisarrera-91
    BIHOTZ-BIHOTZETIKAKO. Sentido, que sale del corazón.
    An Ama Birjiñari biotz biotzetikako kantaerak. Goñi 113.
    azpisarrera-92
    BIHOTZ-BIHOTZEZ. De todo corazón. Cf. BIHOTZEZ. v. BIHOTZ-BIHOTZETIK. Tr. Documentado sobre todo en autores meridionales a partir de finales del s. XIX. Hay tbn. ejs. de Etchepare, Iratzeder y Larzabal.
    Parkatuten deutsezu biotzetik zuri naibageren bat emon deutsuen guztiai? --Biotz-biotzez. Ag AL 90. Paulak Joseren emazte izatea iritxi du, Joserentzat bizi da, ta Jose, biotz biotzez, Paularentzat. Ag G 373. Biotz-biotzez eskar dagitzut. GMant Goi 111. Oiek guztiak biotz-biotzez gorrotatu ta aitortzeko indarra! ArgiDL 24. Damu dot biotz-biotzez, zu iraindua. KIkV 96. Ezin gaittezke egon biotz-biotzez esan gabe [...]. Inza Azalp 134. Biotz-biotzez eskatzen neutson Jainkoari. Or Tormes 41. Bihotz-bihotzez eskualdun izan gatik, garaitiko nizan guzia frantsesa duketalakotz ez othe? JE Ber 95. Bijotz-bijotzez maite dodana. Enb 180. Eskerrak dagitsudaz bijotz-bijotzez. Otx 20. Orixe nai luke biotz-biotzez. Ir YKBiz XI. Huna, oi Ama, bihotz bihotzez / gaupetik oihuz nagola. Iratz 127. Biotz-biotzez iñongo edozertan laguntzeko. Zait Sof 57. Argatik adixkide onari eutsi bear zaio biotz biotzez. JAIraz Bizia 104. Zorion beraz biotz-biotzez nere emazte ta nere aldetik. NEtx Nola 25. Biotz-biotzez barkatzen dizkizut neri egindakoak. Etxde JJ 278. Bere semea biotz-biotzez onbideratu zela. Ib. 162. Anima garbia, aingeruki doatsuen pake ezarrian biotz-biotzez bat egiña. "Concordissime". Or Aitork 348. Urte berri on opa dizutet / biotz biotzez danori. Basarri 67. Bihotz-bihotzez zurekin nago! Larz Iru 96. Biotz-biotzez eskeintzen dizut, / nere esker ona artu. Uzt Sas 143. Biotz-biotzez besarkada bat, / ene Mattintxo laztana. Gorrotxategi (in Mattin 24). Asieratik bakea oiñarri / biotz-biotzez artuta. Ayesta 38. Eskerrik beroenak eskeiñiaz, biotz-biotzez. Insausti 243. Bihotz bihotzez nahi zuen Olabidek euskalkien arteko batasuna. MIH 350.
    v. tbn. Jaukol Biozk 60. EA OlBe 26. BEnb NereA 199. MAtx Gazt 19. Ataño TxanKan 185. Onaind STeresa 48.
    azpisarrera-93
    BIHOTZ-BIZIGARRI. Emocionante.
    Atseginago zaizkigula sarritan, bihotz bixigarriago, horrelako ardi galduen ibilerak. MIH 234.
    azpisarrera-94
    BIHOTZ-DAMU (Añ). Dolor, arrepentimiento de corazón; contrición. "Dolor, arrepentimiento" Añ.
    Badakit ezen zuk nahi / Duzu[n] sakrifizioa / Dela bihotz damu eta / Urriki handizkoa. EZ Eliç 332. Emon daigula [...] geure bekatuen biotz-damu bizi bat. Añ EL1 227 (EL2 239 garbai zolia). Egizue akto kontriziñozko, edo biotz-damuzko egikai bat. Añ LoraS 129. Aitortza ondo egiteko bost gauza bear dira: azterketa, biotz-damua, [...]. KIkG 73. (KIkV 94 biotzeko damua) Elizakoak artzen dituztela, edo oiek ezin arturik, biotz damu egizkoa egiten dutela. ArgiDL 105. Lepa-sokaz bat egiten dula / bioz-damua lêr bedi. Or Eus 123. Baña etzuan izan, bear zan biotz-damurik. TAg Uzt 57. Atoz, bai, Gurutze santu! / Besarkatu nai zaitugu! / Zure aztunak pekatarion / biotz-damua neurtzen du. SMitx Aranz 127. Orri aiek ez dute [...] animako urrikirik, biotz damurik eta umiltasunik. "Cor contritum". Or Aitork 181s. Hirurok agertu genduen, behar bezala, bihotz damua afaldarren artean ez zegoelako. MIH 145.
    azpisarrera-95
    BIHOTZ-DEI. "Tocamiento, llamamiento, inspiración del corazón, llamada" PMuj.
    Gogarte labur batzuk ta biotz-dei santuak. Añ LoraS 98. Biotz-dei arin baña biziagaz erregutu egiozue. Ib. 131. Enzun da eranzun enituan biotz-dei ta kisketadakaz. Añ EL1 44 (EL2 50 biotz deiakaz) Bihotz dei debotak. JesBih 440. Euskal jatorridun jendeari biotz-deia egiten zion. NEtx LBB 63.
    azpisarrera-96
    BIHOTZEAN IZAN. "Bihotzean du lan horren egitea, il a ce travail à cœur" Dv.
    azpisarrera-97
    BIHOTZEAN UKITU. Conmover; inspirar un sentimiento. "Biotzean ikutu (V-gip), conmover" A.
    [Iaungoikoak] biotzean ukitzen zituela. Ber Doc 123r. Eta halatan bera ere Iainkoak faboratu zuen, bihotzean utkitu zuen [...], gogoeta on batzuk eman zerautzan. Ax 222 (V 147). Jaungoikuak bijotzian ikututen deutseenian. fB Olg 124. Baña Jesusen begiratuak biotzean ukitu zion: eta bere gaizki-egiñaz damututa, Apaiz-Nagusiaren etxetik bereala irten zan. Lard 448. Otsuaren mirariak asko zituan biotzian ukitu. Bv AsL 181. Biotzian ukitu zion esanaz. Ib. 149. Ikutu ziola biotzean borrero ari. Apaol 105. Jaungoikoak ikutuko al zion Martiñi biotzean. Ag G 358. Urirabear zoroak biotzean egundo ikutu ezpagindu. TAg Uzt 85.
    azpisarrera-98
    BIHOTZ-EIHERA (BN-bard, S; Foix). "Bihotz-eihera (BN-bard, Sc), palpitación de corazón" A. "(Palpitation de) cœur" Foix.
    azpisarrera-99
    BIHOTZEKO (Lar, Añ, Lecl, Hb, Dv, H). Querido, de (mi, tu...) corazón. "Íntimo amigo, onetsia, adiskide biotzekoa" Lar. "De cœur" Lecl. "Ene bihotza, nere biotzekoa, mon cœur, mon amour, l'objet de mon cœur, de mon amour" H. Cf. BIHOTXEKO; bihotzeko. Tr. Documentado desde Lazarraga. Hay ejs. de todos los dialectos.
    Ene laztan biotzekoa. Lazarraga (B)1204v. Ha ene bihotzeko Iainkoa! Mat 256. Ha! ene Iainko bihotzekoa. Ib. 241. O ene Aitaren eta / ene bihotzekoak. EZ Noel 128. Gu berriz haren beraren / bihotzeko jendeak. EZ Eliç 169. Ene bihotzeko Iainkoa. SP Phil 467 (He 473 ene bihotzeko Jaiñkoa). Nere arreba bihotzekoa. CartNav 138. Ene haur gazte bihotzekoak. ES 187. O Jesus ene biotzekoa. SermAN 7. Eztezu zeuk ere zeure ain biotzekoa dezun esposea konsolatzen? Lar SermAzc 51. Arako bere biotzeko Jabe guztizko maitea ikusi zuenean. Cb Eg III 234. Aitak behatu darotzu bere haur bihotzekoari bezala. Brtc 85. O neure biotzeko jabea! Añ EL1 184. Santa Teresa bijotzekua. fB Ic II 298. Biotzeko Isabel. Echag 226. Non dozu zeure biotzeko Seme bakarra? Añ EL2 210. Haren bihotzekoa da haren Ama guziz maitea. Jaur 371. Bere biotzeko Seme-Jainkoa. Lard 479. Zu zare nere partea eta nere guzia, zu bethikotzat nere bihotzeko Jaun, Jabe eta atsegingarria. Dv LEd 90. Isaakek Esau maite zuen, zeren haren ihizietarik jaten baitzuen; bainan Jakob zen Errebekaren bihotzekoa. Dv Gen 25, 28. Ea, mutil maitiak / txit biotzekoak. Afrika 54. Nere biotzeko laztana. Arr GB 69. Neure biotzeko Amatxo zarra, / Antxiñako ama Euskera. AB AmaE 3. Nire musatxo biotzekoa. Ib. 125. Bere biotzeko biotz laztana. Ib. 164. Orduan galdatzen du bere biotzeko esposo maitiaz. Bv AsL 186. Bere biotzeko guraso eta Inazio maitearekin. Apaol 94. O ene bihotzeko Jinkoa. Ip Hil 45. Ikusten euren biotzekoak. Azc PB 71. Neure irakurle euskaldun biotzekoa. Ag AL 9. Nere biotzeko adiskide Agirre apaiz Jaunak. Etxeg (in Ag AL 7). Barkoxe kitatzen düt nigarra begian / ene bihotzekua üzten beitüt tristerik han. Xikito 12. Nere laguntzalle eta anai biotzekoak. Goñi 95. Bazekian bera etzala iñungo, bera etzala iñoren biotzeko. Ag G 329. Luisa, Martoloren biotzekoa zu omen zera. Ib. 298. Nire bijotzeko Juane. Kk Ab I 7. Bere euskal-doiñurik biotzekoenak. "Tonadas predilectas". Mok 22. Oi, ene Josu, bijotzeko ori! Enb 104. Nere biotzeko semea! Alz Ram 56. Oi, neure bijotzeko ezkongai gardena! "Predilecta de mi corazón". Laux BBa 46. Bera mintzatu bedi nor dun biotzeko. Or Eus 39. Andoni, nere biotzeko senarra. JAIraz Bizia 120s. Ene biotzeko aingeru ori! Erkiag Arran 111. Esker onik biotzekoena agertu eutsan Patxi Errotariri. Bilbao IpuiB 228. Lagun zar maite biotzekoa. (In SM Zirik 99). O, mendi biotzekoa! NEtx LBB 373. Danen gañetik biar dezu zuk, / biotzeko Gipuzkua. Uzt Noiz 65. Agur, gaztain zar biotzekoak! Ataño TxanKan 95. Biotzeko Azpeiti [...] / Nere ametsen kabi ziñan ta / nik ez zaitut zapuztuko. Zendoia 55. "Orixe" lirikoa, Lizardiren adiskide bihotzekoa. MEIG VI 97. Erabiltzen ziren hizkuntzetan euskara maiteena, bihotzekoena, kuttunena zen. MEIG IV 55. Nola pentsa dezakezu, Antonio bihotzekoa, zutaz ahaztu naizenik? MEIG IX 98.
    v. tbn. Otag in FrantzesB I 131. Echta Jos 364. GMant Goi 45. ArgiDL 167. TP Kattalin 197. Txill Let 135. Auspoa 39, 112.
    azpisarrerakoSense-99.1
    Biyotz nereko dama polita / asmoz muda zaite.Bil 80 (v. tbn. biotz nereko Echag 84).
    azpisarrera-100
    BIHOTZEKO HANDITASUN. "Ánimo, esfuerzo, valor, indarra, animua, biotzeko anditasuna" Añ. "Magnanimidad, biotzeko anditasuna" Ib. v. BIHOTZ-HANDITASUN.
    Iges egiten badeutsa zori onak zuben bijotzeko anditasunari, ez orregaitino makaldu, ez epeldu. Mg PAb 207. Espiritu Sanduaren frutuak dire amabi. [...]. Irugarrena, biotzeko anditasuna. "Longanimidad". Añ CatAN 64 (tbn. bi(h)otzeko anditasun en CatLlo 84, CatB 81, CatLuz 28, CatBus 37, CatAe 66, Legaz 52, Itz Azald 195; biotzeko anditarzun en CatSal 67, CatR 67; cf. Gco II 86 biotzaren anditasun). [Emakume bat] egitadetan bardinik ez daukana. Ta bijotzeko anditasunian, mundu guztiari zer pensa ta zer ikasi emon eutsana. fB Ic II 285.
    azpisarrera-101
    BIHOTZEKO BELARRIAK ERNATU. "Biotzeko bearriak ernazkik (Sal), zorroztu-beharra dik (R), espabílate" A. v. BIHOTZ-BELARRIAK ERAIKI.
    azpisarrera-102
    BIHOTZEKO MIN. a) Pesar; arrepentimiento. v. bihozmin.
    Zeren elkharri bihotzeko minen erraiteak ariman egiten du, odol atheratzeak ardurako sukharra duenaren gorputzean egiten duen gauza bera. SP Phil 464. Damuz, biotzeko miñez ta naigabez beterik asi zen esaten. Mb IArg I 172. Ai zeinen bihotzeko minetik Jainkoari oihu egin ziniro. Dv LEd 199. Paularen aotik ezezkoa entzunda, denak biotzeko min bizia gogoratzen. Ag G 307. Ezin jasanez hemen daukat / ene bihotzeko mina. Xa EzinB 71.
    b) (V, B, S; Dv, VocB). Ref.: A; Lh; Etxba Eib. a) "Mal de cœur" Dv. "(Vc, B), palpitación cardíaca" A. "(V, G), epilepsia" Ib. "(Sc), mal de corazón, sin llegar a la epilepsia" Ib. "(S-saug), angine de poitrine" Lh. "Se decía de los ataques epilépticos y accidentes parecidos. Biotzeko-miñak emon detsa kalian doiala" Etxba Eib.
    Bisitau begijee bere gorputza sekeriak, umore txaarrak [...], bijotzeko minak, eraitekuak, alborenguak. fB Ic II 293. Bihotzeko min izigarri batek ereman du, zenbeit orenik barnean. HU Aurp 63. Ala nai bada, biotzeko miña ez da, beste aje asko dauzka gorputzian. Alz EEs 1919, 6. Biotzeko min andi batek menpean artu dau, eta ildakotzat izan daben arren, tira, Jaungoikoari eskerrak, alakoren baten be, arindu yako gaitza. Erkiag Arran 72. Zeren hiruzpalau urteren buruan bihotzeko min batek ereman baitzuen bertze mundura. Etchebarne 111.
    azpisarrera-103
    BIHOTZEKO OLA (b. olha L-côte ap. A; Hb; bihotzekolha Lecl). "Battement du cœur" Lecl. "Palpitación cardíaca" A.
    Orhoit zaite Jesusek Baratzean sentitu zuen bihotzeko olha hartaz. He Gudu 136. Jesusen Bihotzeko olhak edo pilpirak. Jnn Bihotz 20.
    azpisarrera-104
    BIHOTZ EMAN (H (que cita a Ax); biotz emon Añ A). Dar valor, animar.
    Baina are gehienik bihotz eman ukhan zerautana zen nik nuen speranzá. Lç Dedic * 7r. Borthitztasunak borthitzten gaitu, indar eta bihotz emaiten derauku. Mat 145. Baiña ene kontra dela dirudien arrazoin hunek beronek, ni esportzatzen eta aitzinatzen nau, hunek bihotz emaiten deraut, haur edireiten dut nik neure alde eta fabore. Ax 16s (V 7). Ikusazu nola Sainduek bihotz emaiten derautzuten [...] eztiki. SP Phil 64 (He 66 hertsatzen). Zuri hango bidearen erakustera eta bihotz emaitera hara ioaiteko. Ib. 147. Ipui ergel batek biotz emanik, ez kezka, / berea dula, dantzan ken zioten neska. "Animado por él". Or Eus 46. Aingeruak biotz eman. "Angelus [...] confortans" (Lc 22, 43) Or Poem 544. Politika hori koroatu duen ondore onak bihotz eman behar omen digu. Mde Pr 204. Itsas gizoneri bereri biotz ematen zien gal-bildurrean. "Nautas consolabatur". Or Aitork 125.
    azpisarrerakoSense-104.1
    [Soldadu kristauai] jeneralak alaingo erru eta biotza eman izen. Arr May 174. Beharko, karlistai biotz pixka bat emango ba zien. Or SCruz 41.
    azpisarrera-105
    BIHOTZ-EME. Compasivo.
    Hala egizu, Iongoiko guztiz bihotz emea. EZ Man II 158. Agur, erregina ama, / Bihotz emea segur: / Gure bizi, esperanza / Eta iabe, agur. Hm 180s. Zaldun bihotz-emea hek bezala nigarretan eman zen. Birjin 489.
    azpisarrera-106
    BIHOTZ-ERAGIN. Sentimiento, emoción.
    Zimel-giro antza dutelarik. Biotz-eragin sendoa baitute ordea [...]. Kristauaren zinezko biotz-eragina dute. "Sentimiento". Or BM 22. Nik ukan nitun biotz-eragiñik legunenetan Iesus atera zitzaidan oiurik maizena. Or QA 175. Liburu Santuak irakurtzean, alako bat-bateko biotz-eragin batzuk sortzen zitzaizkidan. Ib. 173. Gorputz-atalak nai ukanik mugitzea, ez mugitzea, biotz-eragiñak ukaitea, ez ukaitea, gogorakizun zugurrak itzez adieraztea, ixilik egoitea, anima ezagudunaren aldakor-zantzu dirala. Or Aitork 178. Baiña eriotza unkigarria, ederra izan dau; alako biotz-eragiña sortzen dauana. Erkiag BatB 178. Berok leen eta orain barriro, agertuten deutsa maitasarrea, biotz-eragiña, samurtasuna. Ib. 201.
    azpisarrera-107
    BIHOTZ-ERDIKO. Querido, de mi (tu, etc.) corazón. v. BIHOTZEKO.
    Neure bijotz erdiko / Jelkide laguna. Enb 124. Agur, Mirentxu, biotz erdiko / ene arreba kutuna. BEnb NereA 79. Biotz-erdiko baserritxua, / nere jaiotza-tokia. Ib. 100.
    azpisarrera-108
    BIHOTZ-ERDIRAGARRI. a) (Adj.). Desgarrador.
    Zer dolore! Zer orhoitzapen bihotz erdiragarri! Brtc 119. Adios sekulakotz mundu guziari, adios bihotz-erdiragarria. Dh 118. Bihotz-erdiragarri da hats-bizi diren kolpatuen ikustea eta entzutea. HU Zez 16. Lur Sainduaren ikhustea bihotz erdiragarri zela; Paganoak zirela Lur Sainduaren jabe. Laph 138. Gauza bihotz erdiragarri horiek gerthatu ziren egun berean. Prop 1876-1877, 8. Biotz erdiragarri zen oiu ua. Or Mi 67. Italiano, español kontsuletarik badu edozoin frantsesek argi eta laguntza gehiago, bere herritar aitzinekoetarik baino [...]. Bihotz-erdiragarri da, zinez! JE Ber 72. Biotz-erdiragarri! Amaika zantarkeri berriz ni astintzen! Zait Sof 121. Franz gizajoaren doinu hits, bihotz-erdiragarriak. Mde HaurB 27. Samurtasun isil, irritsu hura, aita besoetakoaren bihotz-erdiragarria. Ib. 68. Ez dakigu zer zimikoa egin zion gertakari bihotz-erdiragarri horrek. Ardoy SFran 107. Ezen Aiten sor lekua hura ere, hemendik goiti Españolen eskuetarat eroria zen. Zer gauza bihotz-erdiragarria! "Oh! la déchirante réalité!". Ib. 51. Zer bihotz erdiragarria / aita-ama onen uztea. Xa EzinB 68. Impresionante, sobrecogedor.
    Mendi-gallurrean ikusgai biotz-erdiragarriari begira erdi-toteldurik. TAg Uzt 95.
    b) (Sust.).
    Zeren zer ahal dateke pena penagarriagorik, eta bihotz erdiragarri erdiragarriagorik? Ax 595 (V 383).
    azpisarrera-109
    BIHOTZ-ERDIRATZE. Dolor de corazón, pena desgarradora.
    Zer Ama maite onen orduko biotz-erdiratzea, bere Seme biotzekoa besoetan artu zuenean! Ib. 464. Amaren bihotz erdiratzea. JE Bur 137.
    azpisarrera-110
    BIHOTZEREAN. "De corazón" Lcc. v. BIHOTZETIK.
    Negar egingo dau zizpuru andiagaz eta biotzerean bere pekatuak gaiti. Cap 151. Biotzerean emon bekioz / Mila grazia beroni. Acto 449.
    azpisarrera-111
    BIHOTZ-ERI. a) "(R-vid), dedo mayor" A.
    b) "(L), compasivo" A.
    Bitxi ere bada untzi beretik, oro multxoan elgarrekin altxatu sosetarik parte hartzea, parte uztea. Burutik oso ez den zonbeit othe da ohoin hori; ala berrehunen eskasa baizik ez izankiz, eta bere ohoinean, "bihotz eria", ez duenez atxo gaixoa orotaz buluzi nahi ukhan? Eskual 18-4-1912 (ap. DRA).
    azpisarrera-112
    BIHOTZ-ERIGARRI. "Bihotz-erigarri, touchant, à en rendre le cœur malade" Dv.
    azpisarrera-113
    BIHOTZ-ERORI. Cobarde; flojo, falto de ánimo. Cf. BIHOTZA ERORI.
    Nihork bazadutza bihotz eroritzat, zeren barkhatu diozun bidegaberik egin derautzunari, trufa zaite hortaz guziaz. "Homme de bas courage". SP Phil 224 (He 226 bihotz erori batentzat; Echve Dev 262 bildurtia). Haiño lorios eta alegera gauzak ungi doazkitzunean, haiñ flako eta bihotz eroria zure nahi gabetan. Ch IV 7, 2. Nor diteke bada aski zentzugabea, aski bihotz-eroria, halako golardo bat ardiesteko behar den guzia egiterat herabe izanen dena? Dh 201.
    azpisarrera-114
    BIHOTZ ERRE. v. bihotzerre.
    azpisarrera-115
    BIHOTZ-ESTALDURA. a) "Biotz-estaldura (BN-baig), pesadez consiguiente a una comilona, etc." A.
    b) Pesar, tristeza.
    Oh zer bihotz-estaldurak, zer izerdi-lekak, zer beldur eta khexadurak! Ala salbatuko zaren ala ez. Dv LEd 198 (cf. ib. 251 bihotzeko estaldura; Cb Eg II 110 beltzuriak).
    azpisarrera-116
    BIHOTZ-HESTURA (L, BN, S; Hb, Dv, Foix), BIHOTZ HERSTURA (S), BIHOTZ HERTSIDURA. Ref.: A; Lrq (bihotz). Angustia. "Serrement de cœur; (Dh) angoisse" Dv. "Angustia, apretura del corazón" A. "Angoisse" Foix.
    Ezen aflikzione eta bihotz herstura handitan skribatu drauzuet. "Angoisse". Lç 2 Cor 2, 4 (He bihotzeko herstura, TB bihotzeko antsia, Dv bihotzeko hestura, Ol biotz-kezka, Ker biotz-larri, IBk, IBe larritasun, Bibl laztura). Han eztateke ez inbidiarik, ez bihotz hersidürarik. Mst III 9, 3 (Ip bihotz hersidürarik; Ch tristeziarik). Eta zer bihotz-herstura, zer errabia arima dohakabe harentzat, ikhusten duenean [...] eztuela haren baithan edireten juje sumintu [...] bat baizen. Dh 142. Jaun ona, zer etzen izan zure bihotz-hestura? Dv LEd 2.
    azpisarrera-117
    BIHOTZETIK (Lar, Añ, Dv, H, A DBols; biotzeti Lar). a) De corazón, sinceramente; afectuosamente, con sentimiento. "Afectuosamente" Lar y Añ. "(De) corazón" Lar. "(Tomar a) pecho algo, gogoz, gogotik zerbait artu, biotzetik artu" Añ. "Bihotz onez, bihotzetik, de bon cœur" H. "Bihotzetik diot, je le dis resolument, du fond du cœur" H. v. BIHOTZEZ; cf. BIHOTZ-BIHOTZETIK. Tr. Documentado desde Leiçarraga, hallamos ejs. de todas las épocas y dialectos.
    Bihotzetik obeditu baituzue doktrinaren formá. Lç Rom 6, 17 (He, TB, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl bi(h)otzez). Sion zuk Iainkoa lauda, / Halaber bihotzetik. Hm 157. Bihotzetik dolü dizüt zure khexa erasziz. CatOlo ed. 1743, 9. Egin biotzerik akto kontrizinokoa. Arz 55. Artuko du damutasuna bihotzetik. Iraz 51. Sarri da biotzerik au esaten badau. Urqz 22. Gurasoak nai oi die beren semeai biotzetik. Lar SermAzc 47. Jinkua gogotik othoitzen beitü, eta bihotzetik faltak pharkatzen. Mst I 24, 2. Naigaberen bat egin dizuten guziai barkatzen diezu biotzetik? Cb Eg III 245. Biotzetik ta gogoarekin batean esan behar dira orazioak. Ub 168. Agur, beraz, agur, o gurutzea, / berriz ere agur bihotzetik. Iraultza 20. Maite dut halaber laguna bihotzetik. Monho 80. Jesusen graziak deiziet / bihotzetik desiratzen. Xarlem 1488. Damu dut biotzetik. Añ CatAN 73. Jaungoikoari biotzetik barkazioa eskatu bear diogu. Gco I 400. Biotzetik edo benaz botatzen ezpada biraua. AA II 31. Zein biotzetik esan deustan. JJMg BasEsc 73. Maldizinoe asko bota dodaz, baña eztira inos bijotzetik izan. Astar II 112. Nai gizonakaz / nai Yainkoaz / zeuk biotzetik / egin gauzak. Zav Fab, RIEV 1909, 32. Biotzerik eskatu egiozu. Añ EL2 43. Hasperen eginen dizüt bihotzetik. UskLiB 68. Madalenaren nigarrak egiazki bihotzetik dire. Jaur 146. Nigarrez daguelarik her dolüz bihotzeti. Etch 514. Jainkoari biotzetik eskatu ziola. Lard 28. Isabel bigarrena, / gure erregiña, / euskaldunak dizute / biotzetik griña. Afrika 49. Ez zenuke izan bear / beste iñorentzat, / baizikan biyotzetik / nai dizun onentzat. Bil 100. Xarmagarri bat badit maite bihotzeti. ChantP 132. Zorionekoak biotzetik beartsuak. Legaz 52. Zizpuru egiñagaz sarri biotzetik. AB AmaE 263. Erran dizogün gogotik eta bihotzetik. Ip Hil 214. Zer dezaket bertzerik, baizik ere biotzetik erran. Arb Igand 49. Lorakaz eskuetan / gatoz pekatariak / biotzeti eskariak / egiten berari. Azc PB 38. Alkartu eta batu zaitez biotzetik Meza Santuan eskiniten dan Jesukristogaz. Itz Azald 203.
    ( s. XX.) Bihotzetik bazuen / Beti norbait maite. LuzKant 68. Errazkitzu gero, bihotzetik, hitz hauk. CatJauf 18. Bazan ba beste bat ere ondo biotzetik Malentxo maitatzen zuana. Ag G 138. Itz egin eutson bijotzetik damutasunatzaz. Kk Ab I 49. Erregutzen dizut biotzetik, agertu dedilla, txarkeri onen pekataria. Ill Testim 21. Milesker, Andreak, eta ongi bihotzetik oraino. Barb Sup 162. Kantatu bihotzetik Eskualdunen alde. Ox 154. Euzkadi dabelako / Bijotzetik maite. Enb 129. Besarkaturen zutu bihotzeti. PierKat 58. Apezgaitegi maitea, / bihotzetikan agur. Iratz 54. Irlanda maita dezazuen eta bihotzetik Engelanda higuin dezazuen. Mde Pr 295. Bañan ark sinisten zaitu Zu biotzetik. Txill Let 142. Bihotzetik gorrotatzen baitzuen apaiz beneragarria. Arti Ipuin 24. Guk biotzeti maite deguna / Geu jaio giñan kaiola. And AUzta 155. Geroztik hunat griñan bizi naiz, / aitortzen dut bihotzetik. Mattin 79. Bainan gogoan hartu-azue bihotzetik gabiltzala / eta pena bat jasaiten dugu / atsegin on bat bezala. Xa EzinB 123. Gaur biotzetik agurtzen zaitut / juan dan aspaldiko partez. Uzt Sas 280. Nik ola opa diot biotzetik. BAyerbe 83. Eta damu dut bihotzetik aitormen honen azpian, izenaren ondoan, beste zertxobait ezin ipini ahal izatea. MIH 152.
    v. tbn. ZB 9. CatB 86. Echag 126. Bordel 143. Aran SIgn 109. Echta Jos 136. ArgiDL 158. Tx B I 147. Enb 129. Or BM 30. Yanzi 236. Etxde JJ 244. JEtchep 118. Anab Aprika 62. Zait Plat 15. FEtxeb 124. Ayesta 28. AZink 73. Insausti 122. Biotzeti: fB Ic III 332. CatLlo 86. Biotzetikan: Afrika 43. MendaroTx 55.     (Bihotzagotik).
    Bere aita laztanari baño askoz samurrago eta biotzagotik nai zioten guzti guztiyak. Aran SIgn 110.
    b) Mentalmente, interiormente. "Íntimamente" Lar.
    Begira egona zan erne, Jainkoari biotzetik erreguka, garaitza opa zezaion. "En su corazón". Berron Kijote 115.
    c) (Sufrir, estar enfermo, etc.) del corazón.
    Mariano jaunak dionez, biotzetik izan biar du zerbait. Alz EEs 1929, 6. Nere andrea biotzetik gaixo dago-ta. Lab SuEm 174. Gizarajoa biotzetikan / elbarriturik zegona. Olea 227. Ezbear ori aski ez dala / orain biotzetik eri, / ene, Xalbador, zure gorputzak / badauka naiko komeri. MMant 111.
    azpisarrerakoSense-117.1
    (Fig.). (Estar, etc.) apenado.
    Oso gaizki; burutik naasten ezpa dire giltzurrinetik edo biotzetik mainguka dabiltza. FIr 175. Dakiguna bakarrik, zan biotzetik larri. "Estaba compungido". Or Eus 61.
    azpisarrerakoSense-117.2
    Nintzan tokian urrikal zintzaidan ni sendatzeko, oraiño biotzetik itsuski gaixo nintzala. "Insanus corde sacrilego". Or Aitork 115.
    azpisarrera-118
    BIHOTZETIK BIHOTZERA. a) (Hablar, etc.) sinceramente, expresando sus sentimientos. Cf. bihotzetik bihotzera iragan (SP Phil 310), bi(h)otzetik bi(h)otzera joan (Ag AL 7, JE Bur 66).
    Biotzetik biotzera itz egiteko, egiazko adiskidea bear da. Ag G 192. Itzalpetan gaindi / eskuz-esku dabiltzan / maiteri / xoriño bat bada / bihotzetik bihotzera / kantari. JEtchep 119.
    b) Mentalmente, espiritualmente.
    Biotzetik biotzera itzegin dezaiokegu Jaunari itzik atera gabe. Inza Azalp 120.
    azpisarrera-119
    BIHOTZETIK EZIN UTZIZKO. Exquisito, delicioso. v. AHOTIK EZIN UTZI(ZKO).
    Badute liburu biek halako goxotasun bat, bihotzetik ezin utzizkoa. JE Ber 100.
    azpisarrera-120
    BIHOTZETIKO, BIHOTZETIKAKO (Dv, DBPT). "Qui vient du cœur. Hitz horiek ez dire bihotzetikakoak" Dv. "(Venant du) cœur, bihotzetikako" DBPT.
    Bihotzetiko humilitatez. Lç Phil 2, 3. Borondate ona, amorio egiazkoa, aithor bihotzetikakoa eta ohore perfeta. Harb 210. Biotzetikako obraz. Cb Eg II 117. Urrikiak izan behar du bihotzetikakoa. Jaur (ap. Dv). Deus guti dire hitz ederrak [...] ez balinbadira bihotzetikakoak. Dv LEd 210. Bihotzetikako egia onak. HU Aurp 179. Taiu ona abestuteko, baña bijotzetiko sentimenturik ez. Altuna 36. Biotzetiko egimen eder / guziak berez dituna. EA OlBe 8. Nere zorionik biotzetikoenak. NEtx Nola 27. Aita Garikoitzek egin zautan ongi ethorri bat zinez bihotzetikako, pizgarria. Etcheb MGaric 35.
    azpisarrera-121
    BIHOTZEZ (Urt, Añ, A DBols). a) De corazón, sentidamente, sinceramente. "Animitus, bihotzez, zintziñez, bihotz onez, bihotz guziaz" Urt II 107. "Affectato, [...] bihótzez, bihotz ónez" Ib. I 377. "Afectuosamente" Añ. v. BIHOTZETIK, bihotzezki; cf. BIHOTZ-BIHOTZEZ. Tr. Documentado desde Leiçarraga, es de uso gral.
    Bihotzez ezagutzea eta ahoz aithortzea. Lç Ins E, 8r. Ezen bihotzez sinhesten da iustifikatu izateko. Lç Rom 10, 10. Erraiten duzula ahoz eta bihotzez. Mat 181. Gogotik eta biotzes bear du laudatu Iaungoikoa. Ber Trat 43r. Pobre biotzes eta borondates diradenak. Ber Doc 93v. Ardura handiarekin / Ordean dut egiten, / Zure legea bihotzez / Zeren baitut maitatzen. EZ Eliç 222. Konsenti diazadazu eta balia aingeru Gabrielek salutatu zinituen salutanziaz nik ere indigneorrek zu bihotzez salutatzea eta zure debotki erraitea. Harb 55. Urrikimendu egiazkoak, bihotzez konbertitzeak [...], gehiago daidi denbora gutiz, dolore laxoak eta hotzak anhitzez baiño. Ax 198 (V 133). Kastitatea bihotzez maite duena. SP Phil 238. Eta hetan eztuk plazerik / desiratuko bihotzez. Gç 214. Jesüs Jaunaren bihotzez lagünzeko. Bp II 40. Adora detzagun maiz gogoz eta bihotzez Trinitate Sainduko hirur presunak. CatLav 30. (V 22) Zuri bihotzez lotzen natzaitzu. He Gudu 107. Bihotzez eneganat ützültzia. Mst III 28, 1. Uzten diozka gogoz ta biotzez dituen gauz guziak. Mb IArg I 313. Dohatsu bihotzez pobre direnak. Lg II 145. Bihotzez egizue, o, nigar marraska. Iraultza 81. Urrikiturik ta sentiturik biótzes ofendituas Jangoiko ain óna. LE (in BOEanm 55). Egiten zaizkigun gaizkiak bihotzez ahanzten. Brtc 210. Ez eta bihotzez tristatzen / Ene etsaien gozoez. Monho 134. Biotzez penitenzia artu ta kunplitu nai izatea. Mg CC 143. Egin zaizue gerla / Biotzez ta gogotik. Mg PAb 169. Alanguen gatxetan bijotzez poztuten diriala? Mg CO 27. Biotzez barkatu. Gco I 430. Biotzez bekatuari ta bekatuaren bideai betiko adio esatea. AA III 509. Bainan nihork eztitu bihotzez prezatuko, ez zinez ohoratuko. Dh 196. Jo dezogun bihotzez lanari. Dv Lab 31. Dugun bihotzez egin othoitz. Hb Egia 34. Gaizoek zuten elgar bihotzez maitatu. Elzb Po 188. Eziñ-eta agur gozuena egin bazioten ere bere semiak, baita ere bedeinkatu berak gogoz eta biotzez. Bv AsL 138s. Entzun ezazue meza izpirituz eta bihotzez. Arb Igand 182. Jaunaren eguna egiazki eta bihotzez atxikitzen baduzu. Ib. 65. Ageri zen zinez, bihotzez ari zirela. HU Zez 35. Ama Birjiñari biotzez agur egitera. Goñi 91. Biotzez, maitero [eskatu] . Ag G 374. Adiskideak ere biotzez poztu ziran. A Ardi 10. Biotzez damutuaz auspezten naiz. ArgiDL 46. Dezagun orok egin bihotzez agintza: / Elgarrekin eskuaraz gaiten bethi mintza! Ox 157. Egilleak opari apur au biotzez eskeinten deutso. Or Tormes 1. Eta nigaz bat-ein nai dabenak / Betoz biotzez. Enb 47. Gure etsai guzier / Bihotzez barkatu. LuzKant 90. Ez ditu gauza oriek arduraz ta biotzez artzen. Lab EEguna 69. Norberen ugazabari bijotzez men egittiarren ni legez ibilli dabillena. Otx 117. Biotzez eskertuko nizuke. Etxde JJ 160. Bere emaztea biotzez zapuzteraño eldu zan. Ib. 266. Parke bustiaren bakardadeari biotzez betesten eta ederresten ez dakitenak. Txill Let 31. Zuk hoin maitatu gurutze hori / Dugun argi eta indar, / Hari bihotzez musuka ari / Noizbait gaiten zeruan sar. Ardoy SFran 358. Agur bihotzez. Xa EzinB 55. Erakutsi zaizuen ikasbideari bihotzez obeditu diozue. IBk Rom 6, 17 (He, TB, Ol, Ker, IBe, Bibl bihotzez; Lç bihotzetik). Biotzez maite ebazan arren. Onaind STeresa 24. Da eskerrik beroenak guztioi biotzez. Gerrika 270. Erregutuko degu biotzez / Arantzako Aman feden. Insausti 279. Beste zenbait, berriz, higuin ditugu bihotzez. MIH 269. (Con suf. -ago).
    Senharrak emaztea bihotzezago eta mindurikiago maite duen gatik. SP Phil 395.
    b) Interiormente, espiritualmente, mentalmente.
    Ontasun guzia harenganik heldu dela bai bihotzez bai ahoz ezagut dezagun. Lç Ins B 8rs. Nihor hill eztezakela, ez bihotzez gaitzetsi. EZ Man I 12. Hilzen denean ahoz ezin erran badeza bihotzez hiruretan Iesus erraiten duela. Harb 459. Halatan etzen lege naturalean ere, zerbait moldez, gogoz eta bihotzez bedere, zerbait seinalerekin, kofesatu gabe, nehor salbatzen. Ax 524 (V 337). Obra lizunari edo bihotzez, edo gorputzez lotzea. SP Phil 446. Egiten dut nigar bihotzez berere. Tt Onsa 45. Aoaz isillik dago, baña biotzez, ta bien arteko hizkunderen batean, onela hitzegin zegikion. Lar SermAzc 48s. Urrikaldu behar zaizkigu bekhatoreak, eta bederen bihotzez, hek galtzeaz, nigar egiñ behar dugu. He Gudu 150. Al badute, badoaz eriren bat gana daramaten Jangoikoarekin, ta ezin dutenean, gogoz ta biotzez an dira. Mb IArg I 296. Diotenak mihiz ez bada, bederen bihotzez eta obrez, israeldarrek Samuelen umeez erraten zutena. Lg I 263. Yoseph Arimathiakoa, gizon aberats, yuduez ohoratua eta, bihotzez Jesu-Kristoren dizipulu zenak. Lg II 282. Nik ez biótzes solamente, baita ágos ere konfesatzendút fedegáu. LE in BOEanm 161. --Zonbat maneraz egin daiteke othoitza? --Bi maneraz, bihotzez eta ahoz. CatLan 67. Onratu bear degula gure Jaun, eta Jaungoikoa ez biotzez, eta barrendik bakarrik, baita kanpotik ere. AA II 46. Loan sarthu bitartean Jainkoarekin egon bihotzez. Dh 56. Egun zure haragi sainduaz hazia izaiteko zori ona ez badut, sofri zazu errezibi zaitzadan bederen izpirituz eta bihotzez. MarIl 58. Elgarretarik berexia gatik, izpirituz eta bihotzez gauden bethi elgarrekin. Laph 98. Jar zaitezte ahuspez egiazki, edo bederen bihotzez. Arb Igand 182. Goatzan gü ere, / bihotzez berere, / heipe hartara. UNLilia 8. Ordu litake eskuarari gei den amodioa eman baginezo, jarraik baginitzozko mihiz, lumaz, bihotzez. JE Bur 178. Batzuek ezpañez bakarrik; beste batzuek biotzez bakarrik eta beste batzuek biotzez eta ezpañez egitten dutenak. Inza Azalp 119. Itzik ez dute zillegi, baiña / biotzez dira mintzatu. Or Eus 84. Haren hatsaren musuan naizelako handitu / Bihotzez beha nago itsaso-amari. Iratz 111. Migañez eta biotzez bardin / erabilliko bagendu. BEnb NereA 172.
    v. tbn. Brtc 58. Mg CC 238. JesBih 402. Jaur 137. Ip Hil 192. HU Aurp 173. KIkV 46. KIkG 31.
    azpisarrera-122
    BIHOTZEZ-BIHOTZ (A, que cita a AA). De corazón a corazón; íntimamente.
    Non gizonetarik berezirik bihotzez bihotz minza ahal zaitezin zure arimaz bere Iainkoarekin. SP Phil 124. Solhasta zaitezkenzat bihotzez bihotz zure Jainkoarekin. He Phil 127. Jaunarekin biotzez biotz, ordu laurden batean bederik, itz egitera. AA I 459. Eskuz-esku, oñez-oñ, biotzez-biotz. Bv AsL 117. Ah! baginaki horrela eskuz-esku, bihotzez bihotz orok bat egiten. HU Zez 81. Eta geroztik haren hil-hatsa bihotzez bihotz dabila. Iratz 148. Ixila Meza, / obe dut ixilik egon; / biotzez biotz / Jinko onarekin nagon. Or Poem 516. Gure bizitzako bidean alkar jo diagu, biotzez-biotz, gogoz-gogo. Etxde JJ 125. Amodioa, gaur egun ere hoin sendo bada ahalez, / bihotzez bihotz mundu guzia kurri dezala hegalez. Xa Odol 322.
    azpisarrera-123
    BIHOTZEZKO (Dv). (Adnominal de bihotzez). a) Interior, mental. "Bihotzezko othoitza (He), prière mentale" Dv.
    Haur da bere legea gure bihotzezko tauletan bere Spirituaz skribatzen duen Moises lege-zarle subiranoa. Lç Adv ** 7v. Alegranzarekin eta bihotzezko sinplizitaterekin. Lç Act 2, 46. Lehenbizikorik behar dugu gure bekatuez bihotzezko urrikimendua, ez gehiago bihurtzeko borondate fermuarekin: gero ahoz behar ditugu hek erran. Mat 134. Bihotzezko urrikia. Harb 32. Asko da orduan barren ona, borondatea, bihotzezko damua, dolua eta dolorea. Ax 197 (V 132). Minza ahal zedintzat halako bihotzezko bakhar-egoki sainduan. SP Phil 124. [Orazione] mentalari, erran nahi da, bihotzezkoari. Ib. 90. Zure orazionea, dela mentala edo bihotzezkoa, dela bokala edo ahozkoa. He Phil 94. Kolokio edo biotzezko berbaldia. Añ EL1 17. Aozko konfesioa, biotzezko damua. AA III 589. Biotzezko dolorea, agozko konfesatzea eta obrazko satisfazioa. CatSal 57 (CatR biotzezko, CatAe 56 biotzesko). Biotzezko ildura. 'Mortificación interior'. Aran SIgn 47.
    b) Sentido, de corazón, sincero. "Bihotzezko amodio (He), amour cordial" Dv.
    Eta zein Iesus onaren / Baitzare ama mansoa, / Adi zazu arren gure / Othoitz bihotzezkoa. EZ Eliç 421. Iainkoari zin zinez, bihotzezko urrikimendu batekin nahi natzaika barkhamendu eskatu. Ax 69 (V 46, donde se da erróneamente bihotzeko). Amorio samur, finko eta bihotzezko bat. SP Phil 395 (He 399 bihotzezko). Hitzezkoa ta ezpañezkoa ez, baizik bihotzezkoa ta ziñezkoa zen Jesusek zigun amorea. Mb IArg I 105. Jesu-Kristok kondemnatu zuenean ontasunen alderako yaidura sobraniazkoa, eta altxatu bihotzezko pobrezia. Lg II 195. Biotzezko maitetasun egiazko bat neure projimu edo lagun urkoari. Añ LoraS 175. Berba onakaz, begitarte pozaz, txera ta moduzkotasunaz, agur biotzezkoaz. Añ GGero 221. Egiazko maitetasuna ezta itzakiñ bakarrik erakusten; baita ere, ta askozaz obeki, biotzezko emate ta egikera onen bitartez. Ag Serm 372. Itz gozatsu eder biotzezkoakin. Aran SIgn 36s. Gure orazioak ahozkoak zirela bakarrik, eta ez bihotzezkoak. Arti Tobera 279.
    c) Valeroso.
    Zier ere, bihotzezko gizonak, zoinendako fede politikua egiazko errelijione bat baita. Atheka 179 (en la vers. suletina ib. 176 gizon bihoztoiak).
    azpisarrera-124
    BIHOTZ-GAIN. a) Zona del pecho a la altura del corazón.
    Gurutze bat bekokian edo biotz gañean egitea. Mg CC 193. Izan bitez interesak beretzat, bañan Maria ez, izango da beti eta beti (biotz gañean eskua jarri eta) neretzat. Ill Testim 12. Malla guzitako agintariak dagokien agintari-ikurra eraman bezate biotz gañean. "Sobre el lado izquierdo, a la altura del pecho". EAEg 27-10-1936, 147. Jarri zuan [izar iduriko orratza] bere biotz-gaiñean Juanak eta arrazkero indar berri bat nabaitzen zuan bere erraietan. NEtx LBB 75.
    b) Corazón, lugar donde están los sentimientos. Cf. Lç 2 Cor 3, 15: Baina egungo egun hunetarano Moises irakurtzen denean, estalkia haien bihotz gainean dago "sur leur coeur". v. BIHOTZ-BARRU.
    Neskameak bihotz-gainean zedukana esatera zoan, baina gizonaren begietan erretzen zuen su basaren beldur izan zen noski. Mde HaurB 42.
    azpisarrera-125
    BIHOTZ-GAITZ. Enfermedad del corazón. v. bihozmin (2).
    Nere andreak biotz-gaitza du: kardiaka da. Lab SuEm 185.
    azpisarrera-126
    BIHOTZ-GAIZTO. "Méchant [...] bihozkaizto" (S) Lh Eusk 1919-1920 (I), 81.
    Zuek, gizon buru-gogor-dunak eta biotz gaiztoak, Espiritu-Santuari beti gogor egiten diozute. Lard 489.
    azpisarrera-127
    BIHOTZ-GALDU.
    a) Desalmado. v. bihozgabe.
    Gizon izpiritu gaizki itzuli eta bihotz galdu batzu. Elsb Fram 64. Egundainotik nabaritu izan da, Jainkorik ez delako ausartzia hortarat erori eta atrebitu direnak, bihotz galdu eta bethi kasik bekhatu ahalkagarrieneri saldu batzu izan direla. Arb Igand 151. Alkar-artuta ibilli izan ziran, arrezkero, gizon biozgaldu ariek biak. TAg Uzt 170. Vargas biozgalduaren atzaparpean oldartu zan eta jabe bezela agindu izan zion aurrerakoan. Ib. 172.
    b) v. BIHOTZA GALDU.
    azpisarrera-128
    BIHOTZ-GALDURA.
    Ta bere bihotz-galduraz jaieraren urruintzerat atrebitzen zirenak berak ere bortxatuak ziren heienari ederreskunde ta dohandi ematerat. "Depravation de cœur". Birjin 257.
    azpisarrera-129
    BIHOTZ GALDUZKO. Desalmado.
    Eratsu berekoa edo gaiztoagoa da biotz galduzko bekataria. Mb IArg 301. Orra biotz galduzko bekatari bakedunaren ainzur-itzal-imajiña. Ib. 301.
    azpisarrera-130
    BIHOTZ-GAR. Devoción.
    Otoitz, danok boitz-garrez. Jaukol Biozk 64. Eskeiñiok onez ikusatzu, Jauna; gure biozgarrari ta osasunari on dakiela. "Devotioni nostrae". Or MB 201.
    azpisarrera-131
    BIHOTZ-GARBI. Limpio de corazón; casto.
    Zerua bihotz garbientzat zen. Hb Egia 82. Haur bihotz garbi bati baizen / Ez zaiteken hala ager. Zby RIEV 1908, 291. Zorionekoak biotz-garbiak, Jaungoikoa ikusiko dabe-ta. (Mt 5, 8). KIkV 105 (Ol, Ker biotz-garbiak; Ip bihotz xahiak; CatBurg 44, Cb CatV 62, Añ CatAN 65, CatBus 38, Lard 379, Ur, Legaz 53, Itz Azald 195, Leon bi(h)otz garbikoak; He bihotz garbitakoak; Cb CatV 64, AA I 622, CatB 82, Echn biotz garbidunak). Nexka biotzgarbi ori bere edertasun bertaz oartugabe. Lh Yol 23. Guzti oneikin jabetukoira / Kistar on, biotz garbiak. Enb 98. Jainko-begitan kristau-erririk / kristauena agiz gurea. / Siñeskorrean, biotz-garbian, / tolesgabean, umea. SMitx Aranz 178. Bitartean gure aita ez zan axolatzen nola ari nintzan azitzen, edota zein biozgarbi ninteken. Or Aitork 40. Zugan nabill doatsu, gogoz beartsu, otzan, minduru, goseti, zuzenaren egarri, errukior, biotz-garbi ta pakekor. Ib. 303. Zorionekoak biotz-garbiak, oiek Jainkoa ikusiko bai dute. MAtx Gazt 37. Aspaldi ontan inguru aietan agertu dan zaldunik kementsuena, eta amuruzturik biotz-garbiena. Berron Kijote 22.
    azpisarrera-132
    BIHOTZ-GARBITASUN. Pureza de corazón.
    Emaiguzu, Jauna, biotz-garbitasun aundia. ArgiDL 96.
    azpisarrera-133
    BIHOTZ-GIHAR. "Miocarde, bihotz-ginhar" T-L.
    azpisarrera-134
    BIHOTZ-GOGOR (V-gip; SP, Lar, Añ, Hb, Dv, H). Despiadado, desalmado, cruel. "Dur de cœur, impitoyable" SP. "Inclemente" Lar. "Impenitente", "impío" Añ. "Biotzgogor, inclemente, cruel" A DBols. "Despiadado, duro de corazón. Banekixan, Jauna, biotz-gogorra zarana, eraiñ ez dako lekuan metatzen dozuna" Etxba Eib.
    Ene laztan maite biotz <bioz> gogorra. Lazarraga (B), 1154rb. Nola egin baitzituzten / Behiala zuenek, / Sinaiko desertuan / aita bihotz gogorrek. EZ Eliç 298. Eta emaiten ezpadute, bihotz gogor badira, eztira hargatik aberatstenago, probetzenago baizen. Ax 233 (V 156). Bakezkoen gerlati eta bihotz beren eta amoltsuen amorio gabe eta bihotz gogor egitea eta errendatzea. Ib. 356 (V 236). Hain kruel, abarizios, eta bihoz gogor paubren eretzian. Tt Arima 107. Espiritu Santuak diola biotz gogorra azkeneko egunean txit gaizki arkituko dala. Cb Eg III 215. Nausi bihotz gogor haren zakhurrek. Lg II 188. Burraso bihotz gogorra. Monho 68. Zer hersturetan izanen dire aberats bihotz-gogorrak, juje ikharagarriaren ahotik hizkuntza hori adituko dutenean. Dh 228. Zaldi biotz gogorra. Zav Fab, RIEV 1907, 541. Gizon bihotzgogorren ez deustean. TB 2 Petr 3, 7. Egin zan gizon biotz-gogor, izugarri, gozakaitz, infernutik irtena zirudiena. Lard 163. Konrado, ez adi orren biotz-gogor izan. Arr GB 39. Ereje biotz gogorra. Ud 116. Zein biotz gogorra bere alabea gatxondu eban mutil onbidetsu ta gizabide ona beti erakutsi ebanentzat. Echta Jos 260. Klaudio Neron biozgogor eta odolzaleak agindua. J.M. Tolosa EEs 1913, 162. Amagaz bijotz gogorra ixan nazalako. Altuna 100. Etzakidaz orren bijotz-gogorra izan. Otx 90. Zergatik izan zaitzat orren biotz-gogor, gaixto gaixto ori? TAg Uzt 246. Gudari biotz gogorrak. JAIraz Bizia 30. Moisek bizialargun gelditzeko baimena eman ziela yudueri biozgogorregi ziralako. Or QA 106. Gaston ez zen gizon bihotz gogorra. Mde Pr 168. Onen biotz gogortzat al naukazu? Erkiag Arran 100. Bakez dauden txoriak / lotatik atera, / biotz gogorrak tiroz / gerra emotera. Ayesta 144. Nik behintzat deus gutxi ikusi dut zineman Zampano buru eta bihotz-gogorraren itsas ertzeko negarra bezain erdiragarririk. MEIG I 173.
    v. tbn. Xarlem 640. ChantP 78. Aran SIgn 70. ArgiDL 96. Zait Sof 72. Etxde JJ 73. Bilbao IpuiB 123. BEnb NereA 112. Arti MaldanB 194. Ibiñ Virgil 117. Berron Kijote 161.
    azpisarrera-135
    BIHOTZ-GOGORKERIA (Dv, A). Crueldad. "Action de dureté" Dv. "Acto de dureza o crueldad" A.
    Ageri izan zitzaien, ta siñesgabea ta biotzgogorkeria yauki izkien. Ol Mc 16, 14 (Lç bihotz gogortasun). Etxekoen biotz gogorkeria ta koldarkerizko bere asmo makurra ausnarka. Etxde JJ 73. Nork esan non bukatzen den Fellinigan urrikia, non hasten bihotz gogorkeria? MEIG I 183.
    azpisarrera-136
    BIHOTZ GOGORREKO (B ap. A; Añ, Dv, VocB). "Biotzgogorego [sic], cruel" VocB. "Cruel" Añ. "Inclemente, cruel" A.
    Asko dira biotz gogorrekoak. VMg 2. Ala salbatu zuen Jaunak kanalla biotz-gogorreko aren atzaparretatik. Lard 38. Gizon biotz gogorrekoak bezela. Aran SIgn 40. Bi gizon penitentziak deseginak ta itxuraz aurdikarriak deitu zuten sultan biotz gogorrekuaren begiramena. Bv AsL 216. Buru gogorrekoak izan geinkez, baiña biotz gogorrekoak ez gara. Ag AL 127. Lolita, pittin-pittin bat maite banaun, artu. Ez aiz biotz gogorrekoa, artu, otoi. TP Kattalin 189. Eiztari biotz gogorrekoa! Lab EEguna 114. Bihotz gogorreko muthikoa zen. Barb Leg 139. Biotz gogorrekoa dala agertuko da. Ir YKBiz 319. Onelako ikuskizunaren erruki ezpanitz, biotz-gogorreko bai-nintzake. Zait Sof 57. Hipokrita, haundios, buru arin eta bihotz gogorreko zen Gabrielaren aiurriak, egia aski garbiki salatzen eta aldarrikatzen digu. Mde Pr 177.
    azpisarrera-137
    BIHOTZ-GOGORTASUN (B, BN ap. A; Añ, Dv, H, VocB). "Cueldad" Añ, A. "Impiedad", "inclemencia" Añ. "Dureté de cœur" Dv.
    Eta reprotxa zizezen haién inkredulitatea eta bihotz gogortasuna. Lç Mc 16, 14 (TB, Dv bihotz gogortasun; He bihotzeko gogortasun, Ol biotzgogorkeria, Ker, IBk bi(h)otz gogor, IBe burugogorkeria). [Komunione gaixtotik] maizenik ethorzen dena da bihotz-gogortasuna. CatLav 258. (V 130) Gauza guti hau, ezdeus hau ukhatuko othe diot bada, ni neurri gabe maithatu nauen, ta neretzat den guzia sakrifikatu izan den Jainko salbatzaile hari? oi, nolakoa liteken nere bihotz-gogortasuna! Dh 242. Herodesen biotzgogortasuna. TB Mt 2, tí. Baita ezagutu det, Lekeitio-ondoko baserritxo batean, Californiatiko baten biotz-gogortasuna ere. A Ardi 123. Zuen biotz-gogortasuna dala-ta eman dizue Moisek agindu ori, nork-bere emaztea uzteko baimen ori. Ir YKBiz 347.
    azpisarrera-138
    BIHOTZ-GOR (Ht VocGr, Arch ap. DRA; biozgor Lar). "Cruel" Ht VocGr 344. "Inclemente", "cruel" Lar.
    azpisarrera-139
    BIHOTZ GORA. Valor, corazón valeroso.
    Beraz, biho' en' artizarra / larderi' oro kanpora / erakutsu zutan den garra, / eta zure bihotz gora: / isterbegia puxatuz, / eta zinez mehatxatuz / etx' ezazu, edo kuluaz, / aski ezpada mehatxuaz. O Po 44.
    azpisarrera-140
    BIHOTZ-GORTASUN (Ht VocGr, Lar). "Cruauté" Ht VocGr 344. "Crueldad" Lar.
    azpisarrera-141
    BIHOTZ-GOZAGARRI. Reconfortante para el espíritu.
    Hortakotz da [...] haren ikustea bihotz gozagarri. JE Bur 200.
    azpisarrera-142
    BIHOTZ-GRINA. "Pasión de alma" Añ.
    azpisarrera-143
    BIHOTZ-GUTUN. "Bihotz-guthuna, 'agnus dei' qu'on pend au col" SP Dv y A.
    azpisarrera-144
    BIHOTZ GUTXIKO (gitxiko Añ). "Cobarde" Añ.
    azpisarrera-145
    BIHOTZ GUZTIAREKIN. De todo corazón. v. BIHOTZ GUZTIAZ.
    Nai zenuke biotz guziarekin amatu Jangoikoa? Mg CC 237.
    azpisarrerakoSense-145.1
    (Tras bere, etc.).
    Ofrendatzen derauzkitzut ene afekzione eta erresoluzione hek berak, ene arima eta bihotz guziarekin. SP Phil 39. Amatu bear dezue zuen Jaungoikoa zuen biotz guziarekin. Gco II 2. Beren gogo, ta biotz guziarekin daude beren kutun, ta adiskide laztan ardoagan. AA III 365. Eta, bere bihotz guziarekin, othoitz eta othoitz ari zen. Barb Sup 142.
    azpisarrera-146
    BIHOTZ GUZTIAZ, BIHOTZ GUZTIZ, BIHOTZ GUZTIAGAZ. De todo corazón. v. BIHOTZ GUZTIAREKIN, BIHOTZ GUZTITIK; cf. BIHOTZEZ.
    Haren onhestea bihotz guziaz. Lç Mc 12, 33. Biotz guzias eta bere potenzia guzieki bear duela egon Elizan. Ber Trat 32r. Bihotz guztiaz gaitzeskik bederatzi hobenak. EZ Man II 201. O Iongoiko, batasuna / Desiratzen duzuna, / Eta berezkoa bihotz / Guztiz higuñ zaitzuna. EZ Eliç 63. Zaude bihotz guziaz hautu hartan. SP Phil 65. Nahi dut bihotz gustiaz / izan zurea osoki. Gç 67. Bihotz guziaz maitatzen gaituela. He Gudu 75. Biotz guziaz Jesu Kristori jarraitzen diotenai. Cb Eg II 209. Nere Jangoikoa, gráziak ematentiót biotz guzias intidan metxéde guzíes. LE Prog 98. Biurtu zaite nigana bijotz guztiaz. Mg CO 96. Bihotz guziaz arbuiatzen dut mundua. Dh 115. Ameetan zaitu, biotz guztaigaz. fB Ic I 44. Hori desiratzen zuen bihotz guziaz. Jaur 387. Zu bihotz guziz maithatzen. Dv LEd 52. Debozio izatra biotz guziaz gure argi Kristoin gurutze sanduaz. CatAe 2. (CatSal 3 biotz guziaz CatR 3 biotz guziuaz) Zeren eskini neutsun azkenez biotz guztiaz / Artu zengion zeuk besoetan arimea. AB AmaE 134. Egin eban promesa / biotz guztiagaz / biurtuteko laster / bere gizonagaz. Azc PB 97. Au beti biotz guziz ordaintzen saia-erazi bear gaituan zor gozoa da. Inza Azalp 145. Nik biotz guztiz laguntzen deutsat. Gand Elorri 88.
    v. tbn. Cb Eg II 66. Añ EL1 38. Bihotz guztiz: Inza Azalp 64. Bihotz guziaz: Ch IV 15, 3. Monho 142. Hb Esk 142. Dv LEd 176. Etcham 237. Ir YKBiz 396. Iratz 146. Bihotz guziz: Arb Igand 35. Or Mi 121. Bihotz guztiagaz: Astar II 34. Ag Kr 171.
    azpisarrerakoSense-146.1
    (Tras bere, etc.).
    Onhetsiren duk eure Iainko Iauna eure bihotz guziaz. Lç ABC A, 6v. Neure bihotz guztiz oihu egin darotzut. EZ Eliç 251. Laudorioak derazkitzut beregainki eta neure bihotz guztiaz. Harb 288. Hain uztarri emea eta karga arina, geure gogo eta bihotz guztiaz, hautatu, besarkatu. Ax 522 (V 336). Gure bihotz guziaz Jainkoaren laudatzea. Ch I 25, 9. Gure bihotz guziaz Jaiñkoa billhatzeko usantza hartzen badugu. He Gudu 73. Bere biotz guztiaz Jainkoagana biurtu. Cb Eg II 178. Geren biotz guziz maite degula. Ub 173. Amatuko dezu zure Jaun Jaungoikoa zure biotz guziaz. AA III 264. [Fedeak] kondenatzen duena oraidanik eta bethikotz kondenatzen dut nere bihotz guziaz. Dh 113. Ametan dot neure Jaungoikoa neure biotz guztiaz. CatBus 54. Eta nik Jainkoa maite! maite ene bihotz guziaz! Laph 43. Neure biotz guztiagaz urruinduten ditut. Ag AL 93. Etzaikala gaitzi hire bihotz guziaz arthatu dituzkanek ardura uzten bahite. JE Bur 124. Eman nahiko diozue barkamen osoa zuen bihotz guziaz. Zerb Azk 70. Euskal -Herriarentzat uda berri bat bere bihotz guziaz deitzen. Larre (in Xa Odol 16).
    v. tbn. Mat 229. Enb 147. Bihotz guziaz: SP Phil 97. Lg II 241. Mih 96. Brtc 26. CatLan 81. CatLuz 41. JesBih 447. MarIl 53. Jnn SBi 59. CatJauf 10. Ir YKBiz 395. Ardoy SFran 255. Bihotz guztiagaz: Itz Azald 82.
    azpisarrera-147
    BIHOTZ GUZTITIK (b. guzitik Lar). De todo corazón. "Cordialmente" Lar. v. BIHOTZ GUZTIAZ; cf. BIHOTZETIK.
    Kristiñau fiel gustia dago asko obligadurik euten debozinoea biotz gustirik Kristioen Kruze Santeagaz. Bet 3. Ametan zaitudazalako biotz guztirik. Arz 63. Nere salbazioa bizimodu santu batekin biotz guztitik billatzeko. Cb Eg II 40. Alabatuko degu / biotz guzitik. GavS 16. Biurtu zaiteze nigana bijotz guztirik baru ta negarrakaz. Mg CO 3. Amatzen zaitut biotz guzitik. AA I 464. Dei egijozube bijotz guztitik. Astar II 279. Adora zagun biotz guztitik. Echag 240. Biotz guzitik ondorengo bat opa zuen. Lard 29. Bihotz guzitik, egunetik egunera, eta bethi gehiago eta hobeki maitha zaitzadan amoreagatik. Dv LEd 132. Biotz guzitik agintzen dizut. Arr GB 23. Itxaropena biotz guztitik nik jarria. AB AmaE 66. Biotz guztiti sinistuten dot / beti izan zala garbia. Azc PB 43. Damut dot, Jauna, biotz guztitik / zeu ofenditu izana. (In Etxabu Kontu 86). Gero biotz guzitik / proposituba artzen. Auspoa 97, 73. Lagun zar, maite, agurtu nai aut / gañera biotz guztitik. Basarri 33.
    v. tbn. Añ EL1 96. Arr GB 5. Xe 365. Apaol 57. Ag AL 67. Bihotz guzitik: CatBurg 48. Cb Eg II 72. Añ CatAN 70. CatB 13. CatLuz 5. Legaz 57. Bihotz guztiti: Cb CatV 111. Bihotz guztirik: Añ EL1 6. CatBus 40.
    azpisarrerakoSense-147.1
    (Tras bere, etc.).
    Deboziñoa artzera / euren biotz guztitik. Cb CatV 3. Ametan zaitudaz neure biotz guztirik. Oe 5. Nere biotz guztitik amatzen zaitut. Gco I 395. Deboziño artutera / Euren biotz guztirik. CatBus 3. Zu nere bihotz guzitik maithatzeko. Dv LEd 82. Geure biotz guztitik bera gorrotetea. Itz Azald 136. Ene bihotz guzitik urrikari zaituztet. JE Ber 69.
    azpisarrera-148
    BIHOTZ-IHAR (-igar AN-5vill). "Hyoscyamus niger, beleño [...]. Aquí le llaman biotz-igarra" Lcq 125 A.
    azpisarrera-149
    BIHOTZ-HIGIGUNE.
    Galderak giten ziotzan ber-egintz ta bihotz higigune guzien gainean. "Mouvements de [...] cœur". Birjin 356.
    azpisarrera-150
    BIHOTZ-HIGINTZA (T-L; biotzigintza Lar DVC 181). "Afecto, movimiento del corazón" Lar. "Attendrissement" T-L.
    Da ezartea hitz maillezgai bat gure gogo eta biotzigintzak adierazotzeko, edo norbaiten arreta deitutzeko serbitzen duena. "Nuestros afectos y los movimientos del corazón". DicM 41.
    azpisarrera-151
    BIHOTZ-IKARA. "(Vc), emoción" A.
    Guztiz ikaratu zan neskatilla au, ta biotzikara errimeaz, erantzun eutsen. Echta Jos 157. Onen irakurtzeak biotzikara aundia eragin zion. Zink Crit 14. Mutillak oraiño biotz-ikaretan esan zion. Or Mi 21. Biotz-ikarak abotsa iya itoan. Alz Ram 52. Bijotz-ikaraz gagoz / oi geure Neskutsa. Laux BBa 110. Oldargi zorrotz eta biotz ikara sortuak badira [olerkiak] . Aitzol (in Laux BBa VIII). Onelako ikusgai kilikagarriak giza-kolkoari eragin oi dioten biotz-ikarari eutsi eziñik, apaizak oiugin zun. TAg Uzt 94. Polik ezagutu zuan, biotz-ikara egin zitzaion. Anab Poli 139. Ez biotz-ikarako bildurretik, baizik gorputzak iraungo ez zuan bildurrarekin baizik. Ugalde Iltz 52. Musika-zale porrokatua genuen gure Pitagora zarra: aren ikasleen biotz-ikara ta lerak zirikarazi ta legun-erazteko bide zabala zuen. Zait Plat 54. Azkeneko aapaldiak, 16gna, Oratiren azkenarekin bat datorrela, alabearrezko biotz-ikara sartzen digu. Gazt MusIx 67. Teresak biotz ikara samur, lau gazteak ortozik eta kapa zuriz apainduta ikusirik! Onaind STeresa 70.
    azpisarrerakoSense-151.1
    (Bihotz-ikaraka).
    Zezen burrukalariaren ondoan zekor jaioberria egon oi dan bezelaxe zegoan biotz-ikaraka, alako indar-neurketetan oitugabeko mutilla. TAg Uzt 229.
    azpisarrera-152
    BIHOTZIIK GABEKO. "Biotzik bakua, despiadado, sin corazón. Anaiagaz biotzik-bakua dana, zer ostianguekin?" Etxba Eib. v. bihozgabe.
    azpisarrerakoSense-152.1
    Falto de sentimientos, impasible.
    Esan zitekean aren biozpean ekaitzaldirik eta aizealderik sekula etzala sortu [...]. Ondorengoz, biotzik gabeko aingeru-iruditzat epaitu izan zuen norbaitzuk. TAg Uzt 114.
    azpisarrera-153
    BIHOTZ-HIL (V-ger-gip, AN, L-sar, BN-ad-bard-baig, Ae, S; A). Ref.: A Apend; EI 355. "Biotzil (V-gip, AN), triste" A. Cf. BIHOTZA HIL.
    azpisarrerakoSense-153.1
    (Aplicado a cosas).
    Zein ordu biotz-illa bientzat! Echta Jos 279.
    azpisarrera-154
    BIHOTZ-ILUN (AN-araq-arce ap. EI 356). Triste.
    Ordutik eta meza azkendu zan arte, beso kurutzatuen gañean burua zula egon zan biotz-illun ekaitzaldia gainditu eziñik. TAg Uzt 28. Alegiñak egin itzazu alaberean, zure kondairak, irakurri-ala, far-eragin dezaion biotz-illunari. Berron Kijote 22.
    azpisarrerakoSense-154.1
    (Bihotz-ilunik).
    Kezkaturik eta biotz-illunik daukazu. TAg Uzt 246.
    azpisarrera-155
    BIHOTZ-ILUNTASUN. Tristeza.
    Ni ioaten naz gabaz etxera / biotz-iluntasun barik. Azc PB 253.
    azpisarrera-156
    BIHOTZ-IREKIDURA. Confianza.
    Ezpadu bihotz idekidurarik aski erakhusten. "Confiance". Birjin 85. Elkharrendako fidantzia ta bihotz-idekidura bat guziz ondgi aditua. Ib. 600.
    azpisarrera-157
    BIHOTZ-ISURI. a) (Adj.). Inclinado anímicamente.
    Gure lagunen alderat hain bihotz-isuriak garen denboran. Dh 237.
    b) (Sust.). Sentimiento.
    Behin eta berriro irakurria dut, gogoz baino gogozago. Ederra da benetan: badu halako bere gisako bihotz-isuri xamurra. MIH 149. Eta guretzako zer dakar Soroak? Bihotz ixuri xamurrez baizik ezin ikus dezakegun euskal teatroaren jaiotza. MEIG III 53. Ez gara arte-lanean, bertso nahiz liburugintzan, eta are bestelakoetan, bihotz-isuri hutsez aritzen, inoiz edo behin izan ezik. MEIG IV 115.
    azpisarrera-158
    BIHOTZ-ISURTZE.
    Badira neskatxa jaiertiak Jainkoaren amodioaz hitz nasaitasun handi batekin ta bihotz isurtze gozo batekin mintzatzen direnak. "Épanchement de cœur". Birjin 146.
    azpisarrera-159
    BIHOTZ-JAUSITASUN. "Melancolía, tristeza" Añ. Cf. biotzeko jausitasun (Itz Azald 183).
    azpisarrera-160
    BIHOTZ-JAUZI. Arrebato.
    Oihu gin zuen bihotz jauzi izabari irhi eragin zioen batekin. "Transport". Birjin 360.
    azpisarrera-161
    BIHOTZ-JOAIDURA (-joandura Dv A). "Défaillance, faiblesse qu'éprouve un malade ou tout autre" Dv. "Bihotz-gandura (H), abattement" Lh (pero no lo hallamos en Harriet).
    Ene lagun maiteak ukhan zuen bihotz joandura bat, eta betbetan, eskuen artean hil zitzautan. Prop 1881, 48.
    azpisarrera-162
    BIHOTZ-JOAIRA. Sentimiento.
    Biotz-joaira berezia alabainan sendi diat Harrisen ganat. Herr 18-1-1962, 4.
    azpisarrera-163
    BIHOTZ-KEZKA. Angustia.
    Beti zorun-itxaroz / biotz-kezka barik. Enb 210. Atsekabe ta biotz-kezka gorritan idatzi baitizuet malko ugariz. Ol 2 Cor 2, 4 (Lç bihotz herstura).
    azpisarrera-164
    BIHOTZ-KOILARA.
    a) (V-ger-m). "(V-ger-m), boca del estómago, litm.: cuchara del corazón" A. "Bidxotz kollarako miñe, mal de estómago" Ort Voc.
    Neure ama, atso tximurra, / sorgin-landarea, / da apurtuten deustana / biotz-koilarea. Azc PB 175s. Gorputza indarga, burua ta bizkarra ta biotz-koilarea min andiakaz. A Ezale 1897, 55a.
    b) "Estómago ayuno. Biotz-koillaran ezta botikarik artu bear (V)" DRA.
    azpisarrera-165
    BIHOTZ-LARRI. Angustia.
    Yaunaren ortuko biotz larria. Añ EL2 234. Atsekabe ta biotz-larri gorritan idazten dautsuet. Ker 2 Cor 2, 4 (Lç bihotz herstura).
    azpisarrera-166
    BIHOTZ-LEUNGARRI. Cosa que ablanda el corazón.
    Alkarrekin egon-bearrak adiskidetzen zituan. Ardoaren usaia, batez ere, biotz-leungarri bikaña zitzaien. Anab Usauri 10.
    azpisarrera-167
    BIHOTZ-LORE. "Flor de corazón [nombre de una planta]" A EY IV 261.
    Gauza asko nastu ta jarabe bat egiten da: zarzaparrilla, txarpoil-bedar, biotzlora ta alaka-bedarra. (V-arr). A EY IV 261.
    azpisarrera-168
    BIHOTZ-MAMI. a) Interior del corazón (fig.). v. BIHOTZ-BARREN.
    Maitetasun guztien azpian, sustrai barruan, biotz mamiñean, bakotxak norbere ondo-naia, norbere buruaren maitetasuna idoroten dau. Ag Kr 107. Zeruratu zan aingerutxoa, / ta nik, Amatxo geroztik, / aren miñaz miñ atera ditut / loreok biotz-mamitik. Jaukol Biozk 11. Bihotz-mamiraino sartu zitzaioten "eginbidea" erraitearekilako irri-erkatxa. Lf Murtuts 49. Gizonik gaiztoenak ere beren biotz mamian ontasun ederren bat gordeta izan oi dute. Etxde JJ 245. Khen-azu gure bihotz-mamitik jelosiaren eztena. SoEg Herr 19-12-1957, 1.
    b) "Miocardio, biotzmami" Bera. v. BIHOTZ-GIHAR.
    azpisarrera-169
    BIHOTZ-MARDO. "(Sc), de corazón blando" A.
    azpisarrera-170
    BIHOTZ-MEHE. "Lache, faible" (S) Lh Eusk 1919-1920 (I), 81.
    azpisarrera-171
    BIHOTZ-MOLDURA. Hortan bilhatzen zuena zen haren barneko bihotz-molduren ezagutzea. "Ses dispositions intérieures". Birjin 599.
    azpisarrera-172
    BIHOTZ-MUGIDA (Lar, Añ, Hb, H, T-L; biozmugida Lar). a) "Corazonada" Lar. "Afecto, movimiento del corazón" Añ. "Attendrissement, bihotz-higintza, bihotz-mugida, bihozdura" T-L.
    Gogartak baitu hirur zathi: aphaintza, gogoetadurak, zeinei laguntzen edo jarraikitzen baitzaizte bihotz mugidak, et-eskerren ematea. "Affections". Birjin 264. Bihotz-mugida batekin so egin zien haur-liburuko textu eta apaingarri lau heiei. Mde HaurB 27. Haur-arpegi hura da sor daitezkeen bihotz-mugida guztien ixpilu, garbi-aldakorra, irri eta negarra nahasian darion iturritxo gardena. MEIG I 183. "Inspiración, movimiento que envía Dios al corazón" Lar y Añ.
    [Zure Aingeru] onen biotz mugidai ondo eranzunaz. Arr CDoc 98.
    b) "Serrement de cœur" Hb.
    Biotz-mugira larrien mende / il zan amaren galdezka nabil. EA EEs 1913, 225.
    azpisarrera-173
    BIHOTZ-ODOLGIRO. "Impiedad" Lar. "Impíamente, [...] biotzodolgiroz" Ib.
    azpisarrera-174
    BIHOTZ-ON (Arch ap. DRA; bihotz-hun S-saug ap. Lh). "Généreux, tendre" Lh.
    Zu zirelakotz eskualdun, / Beharrarentzat bihotz hun. LuzKant 133. Jaungoikoak egin ziñun biotz on eta esku zabal. Etxde AlosT 16. Neska bihotz on, berekoikeria gabeko hark. Mde Pr 175. Polita ez du andrea baña / biotz ona ta umilla. (In Mattin 141). In Mattin 141.
    azpisarrera-175
    BIHOTZ-ONDO. v. bihotzondo.
    azpisarrera-176
    BIHOTZ ONEKO, BIHOTZ ONETAKO. a) Animoso.
    Abundos eta bihotz onetako, paubrezián eta peituan. Lç Adv ** 8v. Baina orain exhortatzen zaituztét zareten bihotz onetako, ezen zuetarik baten-ere galtzerik ezta izanen. Lç Act 27, 22 (He bihotz on izaterat, TB izaitez animo on).
    b) Bondadoso, de buen corazón; de buena voluntad. "Pamili artekuak ta bihotz onekuak zeatelako" ZestErret.
    Biotz oneko gure jende pobretxoentzat. Cb Eg II 9. Nere hazten hari den alhargun bihotz onetako hau. Lg I 350. Gizon prestu ta biotz onekua. Mg PAb 105. Txit pakeatsuak, ongi itzegiñak, ta biotz onekoak. AA III 379. Gloria Jaunari goietan, eta pakea gizon biotz onekoai lurrean. Lard 367. Hura bezen bihotz onekorik guti. HU Aurp 114. Denak gogozko eta biotz oneko Jaungoikuaren serbitzariak. Bv AsL 140. Billatuko ditut biotz oneko gizon guztiak. Ag AL 130. Katalin bihotz-onekoa tente-potente egon zitzaion aldean. Barb Sup 69. Esan eutson bijotz oneko elaiak. Altuna 19. Biotz oneko ta barkakorra izatea gauz ona da. Or SCruz 73. Gaztetxo zen, biotz oneko ere. FIr 133. Emakume biotz onekoa, burua ez okerragoa, zentzu utsa. JAIraz Bizia 115. Bihotz onekoa ta / Gañera da umila. LuzKant 106. Banekian nik biotz-onekoa ziñana. Bilbao IpuiB 135. Biotz oneko emakumiak. And AUzta 153. Zorionez izan dira, / ikusiz ene manera, / bihotz oneko jendeak / jinak ene altatzera. Xa EzinB 28. Gizon zuzen eta biotz onekoa zan. Etxabu Kontu 77. Biotz oneko mutillak izaki aiek. Ataño TxanKan 224.
    v. tbn. Arr GB 90. Xe 238. Ill Pill 18. A Ardi 9. Inza Azalp 7. Tx B I 97. Enb 110. Goñi 37. Ox 187. JE Ber 29. Ldi IL 144. NEtx Antz 81. Etxde JJ 246. Anab Poli 19. BEnb NereA 126. SM Zirik 27. Gand Elorri 138. MAtx Gazt 72. Etxba Ibilt 477. Alzola Atalak 87. Auspoa 77-78, 277. Alkain 74. MMant 158. Albeniz 16.
    Geiago maite zuen biotz on-onekoa zelakotz. FIr 132.
    (Referido a cosas).
    Apaingora gabeak / itz Donostikoak, / eta bere eskeñiak / biotz onekoak. Echag 213. Jaunaren dei biotz-onekoak ezertan artzen ez dituztenak. Lard 72.
    azpisarrera-177
    BIHOTZ ONEZ (SP, H), BIHOTZ ONAGAZ. De buen grado; de corazón. "Alacer [...] atsegiñekien, bihotz onez, borondate onez" Urt I 470. "De bon cœur" SP, H. Cf. BIHOTZEZ.
    Tr. Documentado desde principios del s. XVII, es algo más frecuente al Norte. Hallamos biotz onaz en Cardaberaz y biotz onagaz en Olaechea.
    Geure ahal guztiaz Zu / zaitugu ohoratzen: / Zuri bihotz onez dohain / aphur hauk ofrendatzen. EZ Noel 63. Zeren bihotz onez eta intenzione sainduz erranak baitziren, etzen bitartean bekhaturik. Ax 276 (V 184). Bihotz onez nik darotzut / Bihurturen eskerra. Hm 116. Pluma eskuan harturik, bihotz onez zure promesa zure seinaleaz firma dezazun. SP Phil 78. Arribatzen zaizkidanak / bihotz onez hartzeko. Arg DevB 198. Menturetan Eskual-Herrian izan da den herririk xumerenik [...], eta fede katholikaren amoreagatik odola [...] gogotik eta bihotz onez isuri etzakenik? ES 122. Zeinak bihotz onez othoitz egiten baitio Jainkoari bere persekutatzailleenzat. Ch I 24, 2. Ez bide du Euskera gaisoak, are bere etxapean, ez seme, ez adiskide biotz onez nai dionik. Lar DT CCIV. Jaunaren gusto ta borondatea biotz onaz egin zuen. Cb Eg III 227 (v. tbn. biotz onaz Cb Just 142). Bear dituz igaro [...] pazienzia eta biotz onagaz [...] difikultadeak. Oe 126. Bihotz onez pairatzen sofrikari eta idoi guziak. Lg II 110. Barkhamendu akorda diezadazu, nik zure amoreak gatik bihotz onez ofentsatu nautenei akordatzen diotedan bezala. Brtc 31. Gogoz, naiez eta biotz onez Jainkoa serbitzen zuenak. Ub 60. Biotz onez barkatu zien. Gco II 69. Injuriak biotz onez sufrietean. Añ GGero 236. Bihotz onez ta behar bezala errekeritu zaituenik nihor izan dela arbujatua. Dh 88. Ungia bihotz onez hauzoei egiten. Hb Esk 14. Gathibotasun hau balitz ere garratzago, Jesu-Kristorentzat bihotz onez jasan nezake. Laph 96. Batzuek eta bertzeak bizi izan ziren erreboluzioneraino trankilki eta xinpleki [...], bihotz onez ikhusten zituztelarik herrietako aitoren-seme anhitzen nagusiak. Elsb Fram 118. Nor da izen gozo eta ezti hori bihotz onez aiphatzen eztuena? Jnn SBi 35. Eskerrak, o zinez eskerrak, ene ezteietarat hoinbertze eta hoin bihotz onez etorri zaretener. JE Bur 135. Gure Salbatzaileak bere kurutze dorphea guregatik bihotz onez jasan duen bezala. Barb Sup 5. Manex Barrandegik bihotz onez laguntzen zuen. Ox 194. Atsekabe-miñ eta ezbear guziak, biotz onez artu ta eramatea. ArgiDL 89. Hainitz balinbaduzu, emazu hainitz: guti eman badezakezu, emazu bihotz onez. Zerb IxtS 61. Biotz onez eman nai zidaten Zugandik oparo zutena. Or Aitork 15. Lurre bear zan lelengo ta bein, eta Ipiñeko etzeko andreak biotz onez eta esku zabalez emon oan. Akes Ipiñ 16. Bestearentzat egiten dugulakotz dugu bihotz onez egin behar. JEtchep 76. Ospitaletik fite / Zu atera zaiten / Bihotz onez deraizut / Ori desiratzen. LuzKant 125. Gure etxe ontan beñipin, biotz onez, maitasun garbiz artzen zizkiteken. Ataño TxanKan 61.
    v. tbn. Monho 58. MarIl 57. Jaur 148. Elzb Po 206. HU Zez 31.
    azpisarrera-178
    BIHOTZ ONEZKO. a) "Alacer" Urt I 470.
    b) (Lecl). "Charitable" Lecl.
    azpisarrera-179
    BIHOTZ-ONGARRI. "Bihotz-gogo ongarria [...], encourageant" H.
    azpisarrera-180
    BIHOTZ-ONIK. Ethorriko da, ethorriko da [...]; zauden bihotz-onik, ta Jaunari galdegiozu hazkar et-aintzin-araz zitzala. "Ayez du courage". Birjin 408.
    azpisarrera-181
    BIHOTZ ON IZAN (G ap. A; Lar, H), BIHOTZ ON EMAN, BIHOTZ ON HARTU (etc.). Tener, (dar, tomar, etc.) ánimo, valor. "Buen ánimo, modo de exhortar, auk biotz on, auzu biotz on" Lar. "(Ea) valor, ten valor, auk biotzon, auzu biotzon" Ib. "Auk bihotz on (Lç)" H. "Biotz on, ¡ánimo!, fórmula para deseárselo a quien se habla" A.
    Auk bihotz on, seme, barkhatu zaizkik eure bekhatuak. Lç Mt 9, 2 (IBe izan bihotz; Dv egiozu bihotzari). Alabá, aun bihotz on, eure fedeak sendatu au. Lç Lc 8, 48. Munduan aflikzione ukhanen duzue: baina auzue bihotz on, ni munduari garaithu natzaio. Lç Io 16, 33. Oraiño bihotz on duela, aphur bat utz dezatela erraiten du. Eta [...], kofesatu gabe finatzen da. Ax 547 (V 351). Orai ere konseillatzen zaituztet bihotz on izaterat, zeren zuetarik nihor ez baida galduko. He Act 27, 22. Auzue bihotz on; ni naiz, ez izi. HeH Mt 14, 27 (He fidantzia izan; TB animo izan). Hura ikusita guziak laborriak artu zituen; baña zeruko mandatariak biotz on eman zien. Arr Bearg 22. Biotz on artu, eta penitenzia egiteko epe edo plazoren bat iritxi zegion, Urrikaltasunaren Amagana bidegitera Santuak animatzen zuela, begitandu zitzaion. Arr May 180. Biotz-on Kristoren soldadu edo gudariak, aldegin orain illunbetako gaiztakerietatik. Inza Azalp 12. Beti ari zitzaion biotz-on ematen atseden zezala. FIr 151. Biotz on! Itundasunak menperatzen baau, jaso begiak zerurontz. TP Kattalin 185. Baña biotz on izan! nik garaitu dut mundua. (Io 16, 33) "Confidite". Ir YKBiz 462 (v. tbn. ib. 370). Biotz on izan; bukatuko dugu. Zait Sof 50 (v. tbn. ib. 17, 126 y 151).
    azpisarrera-182
    BIHOTZ-ONTASUN. Bondad, buen corazón.
    Daviten bihotz ontasuna. Lg I 290. Emazteki erromes haren bihotz-ontasunak atsegin egin zion Salbatzailleari. Lg II 244. Hori higurikatzen nuen zure bihotz-ontasunetik. Birjin 81. Bere umentzat duen bihotz-ontasunak erakhartzen du hetaz artha hartzerat. Dh 236. [Obra on] horiek guziak, ez Jainkoaren izenean, ez behar zen xedetan, ez bihotz-ontasunez, baizik ere mundua-gatik [...] eginak zirela. Dv LEd 197. Aiñ bereala agertu izan zion biotz-ontasun ta ema-naitasuna berari atsegin eman eta morroitutzeko. Aran SIgn 27. Eguneroko zeregiñetan [...] ezagutu genezazke ondoen onelako emakumeen biotz-ondasunak. TAg Uzt 314. Baten biotz ontasun eta xalotasuna ta bestearen zitalkeri ta apetak ezagutzeko beta izan det. Etxde AlosT 45. Milla esker, etxekoandre [...], Jaungoikoak ordainduko al-dizu zure biotz-ontasuna. Etxde JJ 160.
    azpisarrera-183
    BIHOTZ OROZ. De todo corazón. v. BIHOTZ GUZTIAZ.
    O beste gaizarik egiteko ezpagünü, gure Jinkuaren aho eta bihotz oroz laidatzia baizik! Mst I 25, 9. Bihotz oroz gomendatzen dereiziedana. Egiat 158. Jesüs ene Jaun huna, bihotz oroz maite zütüt. UskLiB 50. Bihotz oroz züntüdan osoki maithatü. Etch 72. Jinkoa fidelki zerbützatüz eta bihotz oroz maithatüz. Ip Hil 155. Dügün laida bihotz oroz. UNLilia 12.
    azpisarrerakoSense-183.1
    (Tras bere, etc.).
    Iauna neure bihotz oroz zuri oihu egin dut. Tt Arima 30. Maite zütüt ene bihotz oroz. Bp I 128. Zuñek ere Jinkua bere bihotz oroz maite beitü. Mst I 24, 7. Maite zütüt ene bihotz oroz gaiza ororen gaiñetik. UskLiB 43. Sinhesten ditit fermoki eta ene bihotz oroz. CatS 10. Zure bihotz oroz nahi duzu nere salbamendua. Arb Igand 57. Gure bihotz oroz Jinkoaren maithatzeko. Ip Hil 53. Orok maita dezagun / gure bihotz oroz. Etcham 59.
    azpisarrera-184
    BIHOTZ OSOAREKIN. De todo corazón. v. BIHOTZ GUZTIAZ.
    Jaiki zen andik biotz osoarekin ta Espiritu Santua arturik. Mb IArg I 369. Jaunagana biotz osoarekin biurtzea eta damuz otsegitea. AA II 124. Maitatzen zaitut, Yaungoiko amorosoa, biotz osoarekin. CatB 86. Guk beintzak nai genduke, / gure Ama maitea, / zureak izatea / biotz osoarekiñ. Arr May 16.
    azpisarrera-185
    BIHOTZ-OSOTASUN. Afecto.
    Heien alderat gogo gaxtorik ukhaitetik urrun, aitzetik entseiaturen naiz heiei bihotz-osotasun gehiagoren erakhusterat. "À leur témoigner plus d' affection". Birjin 294.
    azpisarrera-186
    BIHOTZ OSOTIK. De todo corazón. v. BIHOTZ GUZTITIK.
    Damu dot, Jauna, biotz osotik zeu ofenditua. CatAnz 1. Prokuraduko deb biotz osotik akto kontrizioko asko egitea. OA 132. Biotz osotik ez ezen, geiago ere amatzen du bere Jaun ta Jabea. Lar SAgust 13. Bere Aita maitea ezagutua, honratua, eta serbitua izatea, biotz osotik deseatzea. Gco I 450. Eta gaur Donostia / lengua bera da, / ziñez biotz osotik / beti zurea da. Echag 210. Biotz osotik Jainkoagana barkazio-eske itzuli ziran. Lard 123.
    azpisarrerakoSense-186.1
    Dei egijozu zure Aingerubari, zeure zainzailiari, zeure jaoliari bijotz oso osotik.Astar II 290.
    azpisarrerakoSense-186.2
    (Tras bere, etc.).
    San Agustiñek nai zion Jainkoari biotz osotik eta geiago. Lar SAgust 13. Artzera debozioa / Beren biotz osotik. CatBurg 3.
    azpisarrera-187
    BIHOTZ OSOZ, BIHOTZ OSOAGAZ. De todo corazón.
    Biotz osoaz egingo det. CartAzp 126. Zu zaitugu, Iongoikoa, bihotz osoz laudatzen. EZ Man II 15. Iaungoikoa, zu zaitugu / Bihotz osoz laudatzen. Hm 73. Bihotz osoz serbitzatzen zaituztenentzat. SP Imit III 10, 1. Bihotz osoz orotako maitena zütüt. Bp I 49. Bihotz osoz Jinkuari jüntatürik zaudialarik. Mst I 11, 2. Artu nuen bihotz osoz artako asmoa. Mb IArg I 153. Haren probidenziaren ordre güzien bihotz osoz et hümilki errezebitzia. CatLan 70. Biur zaite biotz osoz nigana. AA I 432. Esaten bijotz osuagaz ta damu egijazkuagaz. fB Ic I 66. Borondate guztijagaz, bijotz osuagaz. Astar II 114. Ta siniste onekin Jaunagana biotz osoaz geren lanak egitea. AA III 325. Bihotz osoz desiratzen ginikezü / Har lezan khiristi legia. Mustafa. (ap. DRA) Higuin dezagun eta aborri bihotz osoz urguilua. Jaur 409. Madarikatzen tuela bihotz osoz aldizka, / Zilho guziak lehenik, / Bere abereak ondotik. Gy 132. Jainkoaren ganat bihotz osoz itzultzea. Jnn SBi 90. Bijotz osuaz maitatu nairik. Enb 33. Hasi duzun lanari bihotz osoz lotuz. Iratz 133. Eriotza, bai, eskatu biotz osoz bostetan. Or Poem 541. Hil arte aldiz sinets dezagun bihotz osoz zuk bezala. Ardoy SFran 358.
    azpisarrerakoSense-187.1
    Amadu biar dogu bijotz oso osuagaz.Astar II 23.
    azpisarrerakoSense-187.2
    (Tras bere, etc.).
    Adoratzen zaitut ene bihotz osoaz. SP Phil 69. Neure bihotz osoz eta neure indar guziez arnegatzen dudala. Ib. 74. Bere biotz osoz maitatzeko. Ub 31. Ea zuen biotz osoaz maitte dezuten edo ez. Inza Azalp 148.
    azpisarrerakoSense-187.3
    Bihotz oso batez / Bekhatu egitera.Normandie 41 (ap. DRA).
    azpisarrera-188
    BIHOTZ-OTOITZ. "Jaculatoire (oraison), othoixka, bihotz-othoitz" T-L.
    azpisarrera-189
    BIHOTZ-HOTZ. Insensible, de corazón frío.
    Neskatilla guztizko biotz-otzak agoz erri onetan. Echta Jos 231.
    azpisarrera-190
    BIHOTZ-PANPA (Arch ap. DRA). Latido del corazón.
    azpisarrera-191
    BIHOTZ-PANPOTS. "Bihotz panpotza, palpitation de cœur" SP s.v. panpotza.
    azpisarrera-192
    BIHOTZ-PILPIRA. Pulsación, latido.
    Bihotzeko olhak edo pilpirak. Jnn Bihotz 20. Ez da lausorik aren begi bixi urdiztetan, ez zalaparta txarrik biotz-pilpiran. Mok 4. Ziraun illaren larruak dio / larritu biotz-pilpira. Or Eus 317. Galdunak, argi burua; / baiña nâsia biotz-pilpilla. Ib. 399. Loreak, hitz beroak eta zeru pindarrak, / nere bihotz pilpirez josiko baititut. Iratz 11. Ezin lasaitu biotz-pilpira / itz-eten bat edo bestez. SMitx Aranz 61. Irten egunean 96 biotz-pilpira netunan ontzira igotzean. Or QA 52. Goresmen heiek guziek eta eskaini zitzauzkitan presentek kausatu bihotz pilpiraren jasaiteak. Xa Odol 331. Bidea, elurra, paisola handia, bihotz pilpirak, elerik ezin errana... GH 1973, 17.
    azpisarrera-193
    BIHOTZ-PIZGARRI. "Bihotz-gogo [...] pizgarria [...], encourageant" H.
    azpisarrerakoSense-193.1
    "Bihotz-pizkarri, cordial" Darric ms. (ap. DRA).
    azpisarrera-194
    BIHOTZ-POZGARRI. a) (Adj.). Que alegra, que anima.
    Euskaldunaren kanta / biotz pozgarria. Echag 135.
    b) (Uso sust.).
    Zuen biotz-pozgarritzat. Zait Plat 106.
    azpisarrera-195
    BIHOTZ SAKRATU. Sagrado Corazón de Jesús.
    Nork bere burua Jesusen bihotz sakratuari emateko othoitza. Dh 81. Jesusen bihotz sakratuari egiten diren bihotz altxatzetarik zenbeit. JesBih 416. Zertako Bihotz-Sakratiaren Besta establitürik izan da? CatS 107. Jesus eta Mariaren biotz sagraduen onran deboziozko gauzen bat egitea. Arr May 139. Emeki-emeki Jesusen Bihotz-Sakratuak berriz ere gizonen bihotzak bildu ditu. Arb Igand 110. Trufa, hitzez hitz, Jesusen Bihotz Sakratuaz beraz. HU Zez 181. Ama-Birjinaren edo Bihotz Sakratuaren iduri zonbait. Barb Sup 85. Bihotz Sakratuaren aphezen batasuna. MEIG III 116.
    azpisarrerakoSense-195.1
    Fiesta del Sagrado Corazón de Jesús.
    Jesüsen bihotz sakratia eta Birjinaren Asonzionia. Mercy 11.
    azpisarrerakoSense-195.2
    Imagen del Sagrado Corazón de Jesús.
    Teilarian ikus dezake nahi duenak [harriburu bat] ategainean landatua, Bihotz Sakratu baten aldean. Zerb Azk 21.
    azpisarrerakoSense-195.3
    (Ref. al de la Virgen María).
    Jesu-Kristoren izenean eta Mariaren bihotz sakratu eta notha gabearen arartekotasunaren azpian. JesBih 394. Jaungoikoaren eta zeruko Santu guzien atsegiñ kontentu zoragarria dan Mariaren biotz sagradua. Arr May 140.
    azpisarrera-196
    BIHOTZ-SAMINTASUN. Dolor de corazón.
    Jaungoikoa iraindu dogulako biotz-samintasuna. KIkV 96. (KIkG 73 biotz-samintasuna)
    azpisarrera-197
    BIHOTZ-SAMUR. a) Bondadoso, afectuoso, tierno de corazón.
    Populuaren aita arthaduria eta bihotz-samurra. ES 145. Espos osoenak edo perfetenak eta bihotz-samurrenak. Birjin 520. O ama guziz bihotz-samurra. Dh 87. Jaun bihotz-samurra, barkhamendua bekhatore itsu galdu hunentzat. Dv LEd 44. Ama biotz-samurrai, eta sentimentu eder oezaz bete, irazaki eta azi nai zinduzkeen zuen seme-alabatxoai eskañtzen dizuet liburu au. Arr GB 3. A neskato begi baltz ederra, ta biotz samurra. Echta Jos 81.
    b) Delicado del corazón.
    Jenobebaren guraso biotz-samurrak pozaren indarrez hillik bertan erortzea. Arr GB 127.
    azpisarrera-198
    BIHOTZ-SAMURTASUN. Bondad.
    Bihotz-samurtasun hartaz beraz nahi izan zen zerbitzatu. Birjin 240. Zure bihotz-samurtasunez hauts zazu nere bekhatuen soka. Dv LEd 64.
    azpisarrerakoSense-198.1
    Sensibilidad, sentimiento.
    Eldu zaitekez gero gure Yauna artutera fede ta biotz-samurtasun, albait beroenagaz. Añ EL2 173.
    azpisarrera-199
    BIHOTZ-SARE (biotsare Lar, bihotsare Hb). "Pericardio, biotsarea" Lar.
    azpisarrera-200
    BIHOTZ-SENDAGARRI.
    Eman dite bakea biotz-sendagarri. "La paz que sana los corazones". Or Eus 15.
    azpisarrera-201
    BIHOTZ-SUERI. "Cardite, bihotz-sueri" T-L.
    azpisarrera-202
    BIHOTZ-TAUPADA. Latido del corazón.
    Ezin biotz-taupadaak / isildu ebazan. Azc PB 134. Bildur zan Zerrihandi, besteek entzuten othe zituzten bere bihotz taupadak. Osk Kurl 22. Gogo-giroa ere aldatu egiten da eta ekaitzaldietan ez bezelakoak gertatzen dira biotz-taupadak. Ibiñ Virgil 78.
    azpisarrera-203
    BIHOTZ-TAUPADUN. Que late.
    Ixiltasun bizia, biotz-taupaduna, / ez alegia illerrian egoten dana. Ldi UO 55.
    azpisarrera-204
    BIHOTZ TOLESTU (A (que cita a Mg) s.v. tolestu). Espíritu, corazón insincero.
    Jangoikoak madarikatzen ditu biotz tolestu edo dobleak. Mg CC 161 (CO 239 bijotz tolestubak). Gezurti, itz labañ zaleak, biotz tolestua dutenak. VMg 73. Gizon okerra zera zu, bi aldetara egiten dezuna, ta biotz tolestuaren jabea. Ib. 88.
    azpisarrera-205
    BIHOTZ-TOLESTURAZKO. Insincero, falso.
    Trifon dollor biotz-tolezturazkoak eskupean zeuzkan Antioko errege eta Jonatas. Lard 351s.
    azpisarrera-206
    BIHOTZ-TXARRAKA. "Bigotz-txarraka (R-uzt), pirosis, sensación como de quemadura, en el epigastrio" A. v. bihotzerre.
    azpisarrera-207
    BIHOTZ-UHER. Malvado. Cf. haren bihotz uherraz (ES 164).
    Etsai bihotz uherrak. EZ Eliç 252.
    azpisarrera-208
    BIHOTZ-UKALDI. a) Disgusto, conmoción, dolor de corazón. Cf. Lar Sup: "Remordimiento, toque del corazón, biotzaren ukaldia".
    Etsaigoan dabillanak zenbat ikhara, zenbat bihotz-ukhaldi errezibitu behar du, bere etsaiaz mendekatzeko? Ax 513 (V 331). Heriotzeko orenean [...], zer damu, zer bihotz ukhaldi errezibituko duzu! Ib. 577 (V 370). Eta biziko gara bihotz ukhaldirik, asaldurik eta ikhararik gabe. Ib. 338s (V 225).
    b) Toque, aviso espiritual.
    Ordean sekulan ezin arras ixil-araz konzientzia. Zenbat urriki beraz, zenbat bihotz-ukhaldi, zenbat barneko asiki min, bere jaidurei eman diotzaten nahikaren gainean? Dh 193.
    azpisarrera-209
    BIHOTZ-UKIGARRI, BIHOTZ-HUNKIGARRI (S-saug ap. Lh). Emocionante, impresionante. "Émouvant" Lh.
    Zer da ederragorik, zer da bihotz-hunkigarriagorik, harrak eta emeak xitoentzat duten amodio handia baino? Elzb PAd 17. Atera ta egotzi niñukan eta naiz senide ta senide-ondo izan, ez zitzaikan biotz-ukigarri. Zait Sof 127. Geroztik egin du [Etchahunek] lan irri-egitekorik eta bihotz hunkigarririk. Zerb Azk 73. Biotz-ukigarri dira itz auek. Vill Jaink 166. Axaletik eta gaingiroki kontatua, kondaira biotz-ukigarri eta are gozoa ere azaltzen zaigu. Ib. 177. Poematxo argi eta garbia. Xumea ta apala. Bañan baita biotz-ukigarria ere. Romantikoa ez baño. Pakezko biotz-ukitzallea. Lek SClar 121. Hala ere, diren bezain bihotz hunkigarri izana gatik aita, ama edo emaztearen alderako hitzak, aita bati bere ume ta haurretan zaio bihotza osoki guritzen. Larre (in Xa Odol 13). Miresgarria eta bihotz-ukigarria da, politika aldetik, ikastolekin gertatu dena. MEIG IX 32.
    azpisarrerakoSense-209.1
    Que llega al corazón, que da un aviso en el espíritu.
    Ur bihotz-ukigarri batzu dire, hek indarstatzeko har-arazi nahi daroztenak. He Phil 484.
    azpisarrera-210
    BIHOTZ-UKIKOR. Conmovible.
    Bera gaztea ta biotz ikutukorra izaki. Anab Usauri 111.
    azpisarrera-211
    BIHOTZ-UKITU. a) (Sust.). Sentimiento.
    Olerkirik bikaiñena, goi-argi indarrez biziena, biotz ikutuz xamurrena. Aitzol in Ldi UO 9. Entzun-oroitzea bera galdu baleza ere, biotz-ukituaren oroitzea gelditzen zaio. Or QA 210. Poliri biotz-ikutua egin zion aren lotsak. Anab Poli 135. Beti izan da negartia [Chaplin], farre-algara eta negarra elkarrekin nahasiak ibili dira. Eta ez bihotz-ukitu ixila, irrifarre goibela, malko-isurtze nabarmena baizik. MIH 318.
    v. tbn. Gand Elorri 130.
    b) (Vb.). Emocionar, impresionar, llegar al corazón. "Apasionarse, [...], biotzukitu" Lar. "Apiadarse" Ib. Cf. BIHOTZA UKITU; cf. tbn. bihotzuki.
    Zuen itza aditzen dutenak, geldi ditezen biotz-ukituta Aita zerukua alabatzeko. Bv AsL 166. Zokoz zoko ur-yauzika doaien ixurkiak mendi-gaiñetako artzaia biotz-ukitzen dun bezala. Or Mi 145. Zure aotiko itzak [...] biotz-ukitu bainaute. Zait Sof 76. Gogo-garbitasunak epai-maieko gizonak biotz-ukitu zitun. Etxde JJ 169. Ildurazko ekintza ontaz ziaro biotz-ukituta. Ib. 277. Andre Madaleni malkoak zerizkion bere seme-alaben maitasun agerpenak biotz-ukituta. Ib. 219.
    azpisarrera-212
    BIHOTZ-UKITZAILE. Emocionante.
    Poematxo argi eta garbia [...]. Romantikoa ez baño. Pakezko biotz-ukitzallea. Lek SClar 121.
    azpisarrerakoSense-212.1
    (Referido a personas). Que llega al corazón.
    Zu goraltzeko ez daukat itzik, / o biotzeko Klarita, / ain zera biotz-ikuitzallea, / ene, ain zera polita! Basarri Auspoa 55, 24.
    azpisarrera-213
    BIHOTZ-UKITZE. a) Toque, aviso espiritual.
    Hanbat abisu eta exenplu on, hanbat gogoeta eta bihotz-ukitze salbagarri. Dh 474. "Birtutea" izango da leialki erantzutea Jaungoikoak bialtzen diozkan goi-argi edo biotz-ukitze onai. Ant JesBi 80 (sg. DRA, pero no se encuentra en dicha pág.).
    b) Sentimiento. "Biotz-ikutze, impresión mental" BeraLzM.
    Maitasun-egiaz, biotz-ikutzez, azal-ederrez oparotsua, gazte onen olerti emaitza. Aitzol in Laux BBa VIII.
    azpisarrera-214
    BIHOTZ-HUNKIDURA (H). "Inspiration au cœur, touche intérieure" H.
    azpisarrera-215
    BIHOTZ-URDURA. "Attendrissement, beraztasun, guritasun, bihotz-hurdura" DBPT.
    azpisarrera-216
    BIHOTZ-URRAGARRI. Desgarrador. "Bihotz urragarria, navrant, déchirant. Bihotz-urragarri ditu aita dohakabeak bere haurrak" Dv.
    Auhen altxatuko dute bihotz urragarria. EZ Man I 87. O dolore eta ondiko / bihotz urragarria. EZ Noel 52. Gurasoen eta etxekoen oroipena, asieran batez ere, biotz-urragarri izan zuan. NEtx Antz 156. Bihotz-urragarri da ikhustea eskualdun haurretan eskuara hastio. Herr 7-8-1958, 2. Etxahunen sentipena zirraragarri, biotz-urragarri, kordokagarri da benaz. Etxde 16 Seme 84.
    azpisarrera-217
    BIHOTZ-URRI. "Cobarde (FSeg)" A.
    Ta aulan ixango dok, geure artean biotz-urririk bapez eztok-eta. "No existe cobarde alguno". Arriaga Lekob 30 (escrito biotz-urrerik; en la ed. de 1918, 34 bijotz-urririk).
    azpisarrera-218
    BIHOTZ-HUTS. "Amoroso [...] biotzutsa" Lar.
    azpisarrera-219
    BIHOTZ-XAHU. Limpio de corazón. v. BIHOTZ-GARBI.
    Dohatsü bihotz xahiak, Jinkua ikhusiren beitie. Ip Mt 5, 8 (Ol biotz-garbiak).
    azpisarrera-220
    BIHOTZ-XORAGARRI. Encantador, que cautiva el corazón.
    Ala zure maitagar[r]itasunak bihotz-xoragarriak baitire! "Ravissantes". Birjin 515. Haren edertazun bihotz xoragarriak. Dh 155.
    azpisarrera-221
    BIHOTZ-ZABAL. Generoso.
    Mutil moldakaitz bezin biotz-zabal eta arrera-on-eginzale aek. "Liberales". Mok 19. Onei ergel guztijoi norartegiñoko zinddua ta bijotz-zabala zarean erakutsi. "Mostrar la tua generosità". Otx 90. [Gogo-aldarte] biotz-zabal eta kementsua da: ludiko ondasun guziak baztertzeraño [...] eldutzen bait-da. "Generosa y enfervorecida". EAEg 18-3-1937, 1309. Heriotzerako epaia esan zuten haren gainean [...]. Hamar egunen epea utzi zioten bihotz-zabalok. Mde HaurB 83. Izan ere zerade / ain biotz zabala. Insausti 328. Japonen eta hemen gizona, eta emakumea, izukaitz baino bildurtiago, prestu baino berekoiago, bihotz-zabal baino zitalago dela, alegia. MEIG I 130.
    azpisarrerakoSense-221.1
    Bondadoso.
    Eskarra, barriz, biotz-zabala ta lagun-zalea da. "Pia". Pi Imit III 54, 10 (Ch liberala, Mst debot eta komun, Echve urrikatsua, Ol biotz-bera). Amatto bihotz zabala. Iratz 158. Eskertsu ta biotz-zabala on zegionarentzat, ozpintsu ta apenkor bere kaltean ari zanarentzat. Etxde JJ 211. Olakoak ikusirik ixilik zaude, Iaun "biotz-zabal, agitz erritsu, egizale zerana". Or Aitork 32. Iru bat illabete emon zituan Teresak jente biotz-zabal arein artean. Onaind STeresa 92.
    azpisarrerakoSense-221.2
    Sentimental, emotivo.
    Gizadiaren zoria da beti biotzondokoak estaltzen eta ezkutatzen ibilli bearra! Ala zion, beintzat, Libe biotz-zabalak. TAg Uzt 306.
    azpisarrerakoSense-221.3
    (Pred.).
    Zure aginduen bideetan biotzabal joan gaitezala. Ker EMeza 614 (ap. DRA).
    azpisarrera-222
    BIHOTZ-ZABALKI. Confiadamente.
    Bizitzako galzoririk larrienak biotz-zabalki buruzkatu. TAg Uzt 115.
    azpisarrera-223
    BIHOTZ-ZABALTASUN. Longanimidad. v. bihotzandikera.
    Espiritu Santuaren sorkari edo frutuak amabi dira: [...]. Irugarrena, biotzabaltasuna. KIkG 22. (KIkV 35 biotz-zabaltasuna; CatBurg 43 biotzandikera, CatLuz 28 bihotzeko handitasuna)
    azpisarrera-224
    BIHOTZ-ZANPADA. "Biotz zanpada [= 'susto'] egin zidan (G-goi)" Gte Erd 278 (junto a biotzondokoa, ikealdura, izialdura, etc., de otras zonas).
    azpisarrera-225
    BIHOTZ-ZARRASTA. a) Pena, desgarro de corazón.
    Goseak uste gabez lo-egileak atzarri balinbaditu, ah orduan, zer bihotz-zarrastak! Prop 1907, 47. Ez dakit zerendako izan duzun bihotz sarrasta hori. Gazte 1957 (7-8), 7.
    b) Impresión (en el espíritu).
    Nere adiskideak, dio bera, bidera atera zitzaizkidan, eta aurreneko biotz-zarrazta pozezkoa izan ba zun ere, nere auleri ta arnasgabea ikusita, estutu egin ziran. Or SCruz 132. Erri andi artako iakintza zarrak biotz-zarrasta onik egin zion Platoni. Zait Plat 13.
    azpisarrera-226
    BIHOTZ-ZARRASTADA. Impresión, emoción.
    Musika arek eragin zion biotz-zarraztara, nola eutsi agopetik irtenda, gañezka zijoakion poz-oiuari? TAg Uzt 59.
    azpisarrera-227
    BIHOTZ-ZARTAKO. Golpe anímico.
    Etziguken biotz-zartako geiegirik eman, aspaldian etsiak baigeunden. Ildakoak, beren eginkizuna bukatu ziteken. Ataño TxanKan 233.
    azpisarrera-228
    BIHOTZ-ZIMIKO. (L-ain, B; Dv; -tximiko BN-baig, S; Lar; -ximiko B; Hb, H). Ref.: A (tximiko, zimiko egin); Lrq (tximika); Izeta BHizt2 (biotz-ximiko). a) Disgusto, pena, dolor de corazón; remordimiento. "Compunción, gaitzegiñen damua, biotz tximikoa" Lar. "Bihotz-zimiko, piqûre, peine au cœur" Dv. "Sentiment de peine intérieure, de douleur, de remords" H, que cita a Leiçarraga. "Gran contrariedad; litm., pellizco del corazón" A. "Remordimiento de conciencia. Lan ori egin duenak izain du bere denporako biotz-zimikoa, el que ha hecho tal obra tendrá mientras viva remordimiento de conciencia" Ib. (s.v. zimiko egin). "Peine, chagrin" Lrq. "Biotz-ximiko, remordimiento. Biotz-ximiko orrek eztio bakean uzten" Izeta BHizt2.
    Gauza hauk enzunik bihotz-ximiko har zezaten eta erran ziezoten Pierrisi eta berze apostoluei, zer eginen dugu gizon anaieák? Lç Act 2, 37 (He bihotza zaurthu, TB dolumenez bihotzak, Dv bihotzez urrikitara, Ol biotzez garbai, Ker biotzez garbatu, IBk bihotza ukitu, BiblE bihotzean zirrara). Guk bihotzmiko ginuen, aintzine gerlaren ondotik, hango gerlariak gure lurretan ikusteaz. GH 1923, 118. Bainan zer uste-gabeko bihotz-ximikoa: karrikaren harateko burutik zonbait ehun metra egin orduko, etzaikuia bat-batean itzaltzen itsasoa! JE Ber 78.
    b) (B ap. A). "Fuerte impresión" A.
    azpisarrera-229
    BIHOTZ-ZIMUR (b.-ximur H). Tacaño, mezquino. "Bihotz ximur, zikoiztasunez ematen eztuena (LE)" H (s.v. ximurra).
    Préso dágo bánoa ta subérboa bere aundináies; préso kondiziósoa, biótz ximúrra, diruen amóres Deabruarén satartéran. LE Urt (ms.) 96r. Ásko inbidióso txár biotz zimúr projimoéki. Ib. 14r.
    azpisarrera-230
    BIHOTZ-ZIRRARA. Emoción.
    Ondo nago... zoriontsu naiz, amatxo... au nere biotz-zirrara. Sorarrain Lili 91.
    azpisarrera-231
    BIHOTZ-ZOLA. Fondo del corazón (fig.). v. BIHOTZ-BARREN.
    Gaxuxak senditzen du bere bihotz-zolan halako kilikaño ezti bat. Zub 106. Bere histura eztia bihotz zolaraino sartzen da. Ib. 58. Hau atsegina bihotz zolatik gaindi egiten dautana. Iratz 71. Maite-lillurak debekatzen baititu gizon guziak, naiz landugabeak, naiz landuenak, beren bihotz zolan, beren bihotz ondoan ezagutzen duten hilbeharrearen abotsaren entzutetik. Mde Pr 371.
    azpisarrera-232
    BIHOTZ-ZUZEN, BIHOTZ-XUXEN. Justo, de corazón justo, recto.
    Hartarakotz jende prestu / Eta bihotz xuxenak / Zure baithan alegera / Daitezala lehenak. EZ Eliç 323.
    azpisarrera-233
    BURU-BIHOTZ, GOGO-BIHOTZ (...). v. buru, gogo...
    azpisarrera-234
    KATUAK BIHOTZA JAN. "Gathuak bihotza jan dakozu, ése ha amainado velas (BN)" A EY III 346.

    bihotz

    bihotz
    << bezain 0 / 0 bihotzerre >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    <