Tr. Documentado al Norte ya desde Etcheberri de Ziburu; al Sur atestiguado en vizcaíno clásico, Aguirre de Asteasu, Lardizabal e Iztueta. En el s. XX es bastante escaso.
sense-1
1.
(gral. ap. A; SP, Urt, VocBN , Gèze, Dv, H).
Ref.:
A;
AApend. (Sust. y adj.).Extraño a la familia, no pariente."[Celui] qui n'est pas parent. Atze dut hura, il n'est point mon parent"SP.
"Adventitia dos, atze adiskidetarikako dótea"Urt I 257.
"Atze gelditu, quedar extraños"LarDVC 167.
"Étranger (à la famille)"Gèze.
"Étranger par le sang"Dv.
"Atze bilhakatu zaizkit ene haurrak, (id. atzetu zaizkit) mes enfants me sont devenus étrangers"H.
"Persona extraña a la familia"A.
"Atzeak baldin badira, Erromara iñor papera billa bialdu bearrik eztute (G-to)"Ib."Enaz lotsatuko zuen artean ez-eze atzeagoen artean bere (V-ger)"Ib."Lengusuen ume, atzea baino obe (V-oroz)"AApend.
O esker gabeko ume! o ahaide atzeak! / Ezbaitzaizkitzue gure urrikaltzen nekeak. EZMan I 122.
O ahaide adiskide noizbat hurbillekoak / Bañan orain (diostee) atze urrunekoak. Ib. 122.
Emaztearekin, ahaidearekin ala atzearekin [bekhatu egin]. EZEliç 152.
Egik ungi behin eurei, eta gero, ahal badagik, atzei. OPr 574.
Arbuioen pairatzea [...] ez etsaienak edo atzenak, baina burasoenak eta egokienak pairatzea. Harb(ed. 1690) 40.
Ez duzu ikhusten ene semea bera niri bizia eraman nahiz dabilhala? Ez ahal da beraz miretsteko atze batek horrela egitea. Lg I 312.
Persona atzien aldetik eurakanako aragizko amorio zatarreri.msOñ 231r.
Izen ditezela oek, naiz adiskideak, naiz etsaiak, naiz aideak, naiz atzeak, naiz erritarrak, naiz arrotzak. AA I 621.
Ez dogu askotan topetan geure karga astunen arintasuna, ta peneen konsuelua obeto atze bati kontaubagaz, geure senidiai, edo etxekuai kontaubagaz baino?fBIc II 209.
Nai dala erbestekua, nai dala errikua. Nai dala senidia, nai dala atzia. Ib. 166.
Beste alaba / ilen aiztak / ikaraturik, / diño: "Ama, / zelan elduok / negar ezin: / ta, aldau atzeak / ainbeste egin?ZavFab,
RIEV 1909, 32. Amarik ernaienari gerta lekioke, bada, iñoz edo berriz bere semeaz ezeztatzea [...] atzeren bat dela iduritzen zaiolako. IztC 7.
Eguzkiaren sort-aldeko bazter batean bizi izan zan [Kain], arreba batekin, arteraño emakume atzeagorik munduan etzalako, ezkonduta. Lard 6s.
Lurreko Erregeak norgandik petxak artu bear dituzte? Semeetatik edo atzeetatik?Ib. 408.
Adiaraztea, ahide eta atze, hemen diren guziei. JnnSBi 130.
Mota berekoak [liliak] doazila elgarrekin, atze eta ahaideak berak bazterrerat utziz. JEBur 86.
azpiadiera-1.1
Extraño, desconocido. --Norzuk dira miserikordiosoak? --Piedade andia daukeenak atzeakaz bere. Cap 84 (Cb CatV 64 atzeakgaz, CatBus 39 atzeakaz).
Beretako eztena atzentako. OPrASJU 296.
Artzañak bere ardier emaiten deritzen eskolak Jinkoari laketago zaitzoia, eziz atzenak. Bp II 11.
Munduarekiñ atze bezala bizi ziren, baiñan Jainkoaren adiskiderik maiteenak hek ziren. Ch I 18, 4 (Ip mündiarentako atze ziren; SP mundutik apartatuak, Mst mündiaren etsai).
Nahi badu izan spiritual, behar diote ukho egiñ, atzeei bezala hurkoei ere. "Tam remotis quam propinquis".Ch III 53, 2.
Sanduaren ganbararat denean, ez dio sainduak atze bati baino begitharte gehiago egiten. Laph 104.
Ondoko astean bazkariteko hitzhartuak izan ginen haren ahaide, adixkide, ezagun eta atze zenbait; hotarik ni. JEBur 127.
Bañan aragiz ez bada ere zergatik ez [senar emazteak] elkar maita Aingeru bezala, ta beste edonor atze baño geiago? OrQA 99.
azpiadiera-1.1.1
(No referido a personas). Jinkoak eta haren Elizak ordenatü eta üsatü dütien zeremonia eta erremedioak aski hon ediren gabez eta her ez fidaz, hitz atze elibatez, zetatxükaz [...], eriaren sendotzera. Bp I 86.
Zenbatenaz ere bada hauk baitirateke diferentago, hanbatenaz hitzkuntzak halaber elkharren artean izanen dirateke hastanduagoak, eta atzeagoak. ES 139.
azpiadiera-1.2
(L, BN, S; Lar, Añ(V), Gèze),
atza (Añ). Extranjero, forastero."Exótico"y "extranjero" Lar."Advenedizo", "foráneo, forastero" Añ."Extranjero [...] atza"Ib."Étranger"Gèze.
Atzeak eskua latz. "L'étranger".OPr 46.
Egia handiei bere argia, eta berthuterik gaitzenei bere maitagarritasuna erdara atze batean konserbatzeko. Ch I.
[Euskara] aski aberatsa da bere baitarik, ez izatekotzat hitzkuntza atzeen beharrik. Lg I X. [Jesus] kondemnatua da agertzerat gaixkirik handienen ezagutza hartzen zuen yuie atze baten aitzinerat. Lg II 265. Aiñ leialkiro ta garbo andian beren senar, anaia ta semeai, nola soldadu eta agintari atzeai [lurra eman]. IztC 335.
Bertan ere, alabañan, zororik asko izango zituztela, auzo-errikoak eta atzeak gabe. Lard 170.
Emakume atzeakin adiskide izatea debekatua zeukatela. Ib. 103.
Ierusalem oinen azpian aurizkituko dute iendaki atzeek. HeHLc 21, 24.
Jendaki atzeei. DvApoc 11, 2 (Ip atze; Lç, He, Ur (V), Ker, IBk, IBe jentil, Ur (G) arrotz).
Atze orori mintzo ziren bere mintzairetan!HbEgia 98.
Familia Saintiak igaran zian Ejiptan zazpi urtheren üngürünia, atzen eta paganoen artian. IpHil 127.
Izkotarren etxean ez du senitartekorik iñor bizi, nekazari atze batekin ezkondutako illoba-kutsu bat izan ezik. "Con un labrador, hijo de un valle comarcano".Mok 20.
Zertako utzi ditugu atze beltzak zutaz jabetzerat?ZerbAzk 46.
Emen lurrean ainbeste izkuntzek, erri guziak anai izanik ere, elkarrengandik banatzen gaitunatze, atze eta arrotz gertatzen gerala. OrQA 197.
azpiadiera-1.2.1
(Como primer miembro de compuestos). Arrotz izan naiz atze-lurrean. DvEx 2, 22 (Urt herri arrotzean, Ur besteren lurrean).
Atze erresumetarik <atse erez-> jiten da Frantzian eskaz dena. AlthBot 19.
Arbuiatzen balire bezala etxeko haur egiazkoak, eta, hek ohilduz, atze-haur nonbeitikakoak, hekien ohe eta jar-tokietan ematen. LanderRIEV 1907, 432.
Hala nola, atze-mintzairetako hizkuntza baten bere hitzetan nolazpeitka sar-arazteak, mintzaira aphalesten, ahulesten eta itsusten bailuke. LanderRIEV 1910, 600.
azpiadiera-1.3
Ajeno (a)."Étranger [...] à un métier"Dv.
Esanarekiko ezpainaiz atze, zabal-zabal itz egingo dut, naiz ta egiñarekiko atze izan. ZaitSof 63.
sense-2
2.Tierra extraña.Cf. arrotz (3). Yaunak ere baditu arras Eskaldunak; / Iragan aiten premu ager ditezkenak; / Ikustekoak dira ohoren egiten, / Atzeko yendeari aisia ematen. HbEsk 123.
Atzetik bildu yendek egiten aithorra / Gazte lerdena dela muthil Laphurtarra. Ib. 87.
azpisarrera-1
ATZE HOTZ GELDITU.
"Quebrar, acabarse la amistad, atzoztu. Ya han quebrado, atze otz gelditu dira, atzoztu dira" Lar.
azpisarrera-2
ATZERIK ILKI.
"Atzerik ilkhi naiz, je suis sorti de parenté" SP (en la segunda redacción).
azpisarrera-3
ATZEZKO.
Baionako hiria, orduko denboran, / Lehenago bezala atzezko menturan [='a merced de los extranjeros']; / Badakigu guziek zer diren laphurrak; / Bertzenaz yabetzeko lehen aztaparrak. HbEsk 42.