Etim. De *karr-, relacionado con un término de sustrato conservado en las lenguas romances; v. FEW 2,408, s.v. *carra. En BN kharbe 'gruta, caverna' (L harpe ) es posible que se haya mantenido y no restablecido la oclusiva inicial.
1.
(gral.; SaraskHizt 19, Lcc, IC 442, Deen I 289 y II 53, SP, Mic, Ht VocGr , Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H).
Ref.:
VocPir 123; Bon-Ond 138; A; Lrq; Etxba Eib; Iz ArOñ, Als, R ; EAEL 105; Gte Erd 286; Elexp Berg; ZestErret. Piedra (material); trozo de piedra, canto; roca."Pierre. Harria beheiti hari da, la pierre tend en bas"SP.
"Harriz egina, fait de pierre; harriz du bihotza, il a le coeur de pierre"Ib."Kantoinetako harria, pierre carrée"Ib."Piedra"Lar, Añ.
"Jorfe, pared de piedra seca, ormaleorra, arri utsezko orma"Lar.
"Guijarro"Ib."Apedreado, arriak joa (AN, G)"Aq 978.
"Canto, piedra"Añ.
"Pierre, caillou"Gèze.
"Pierre, se prend souvent pour rocher"Dv.
En Lcc aparece tbn. con el sdo. de "pedrada", tal vez error. Tr. Gral. en todas las épocas y dialectos.
Azpian lur otza gañean arria. MLastur 4.
Iausi da zerurean arria, / Aurkitu dau Lastur-en torre barria. Ib. 9 (tal vez con el sdo. de 'rayo'; cf. oinaztarri, ozpinarri, etc.).
Mendi eta harri oro elgar zatikaturik. E 61.
Hi aizela Pierris, eta Harri hunen gainean edifikaturen dudala neure Elizá. LçMt 16, 18 (He, TB, Dv, Ip, Ur, Ur (V), Echn, SalabBN, Samper, Ker, IBk (h)arri; Ol, Arriand aitz, Leon harroka, Or, IBk (h)arkaitz).
Zuetarik bekhatu gabe denak, lehenik horren kontra harria aurdigi beza. LçIo 8, 7 (He, TB, Dv, EvS, Ol, Arriand, Leon, Or, Ker, IBk, IBe (h)arri; LE arrukaldi).
Urtan eder arria, / aen gañean txoria. Lazarraga 1165r.
Arri ebilokiak oroldirik ez, erle uzatuak abaarik ez. RS 5.
Betiko itoginak arria zulatu ta aldi luzeak guztia aztu. Ib. 16.
Arria urtigi ta eskua ostu ax gizon galdu. Ib. 405.
Egiten baitzituzten imajina batzuk [...] urrez, zilharrez, zurez, harriz eta bertze añhitz materiaz. Mat 103.
Eziegiña arria baño gogorrago: arriari malluaz ere baledeko. RIs 26.
Erraten dugunean Kredoan sinestatzen dut dela Eliza Katolikoa ezkara minzatzen arris eta zures eginik daudenes. BerDoc 113v.
Zein legun dan harrietan marbola legundua. EZMan I 16.
Harriak nihori min egiteko gogoz aurtikitzea da mortal. Harb 176.
Baldin presuna batek, hautsten baderatzu harri batez burua, zer falta du harri hark?Ax 304 (V 202).
Zerren da duztiz aen gogorra / Zein diamantezko arria. MicTAV 3.1.27, 134.
Kalizeak erakusten deusku sepulturea eta pateneak ganeko arria. Cap 140s.
Ur-xortak, ardur' arduratuz, / Harria xila zirozu. OPo 2.
Bere aitzinean zenbait harritara ioiteko edo urrats gaixtorik egiteko beldurrez. SPPhil 110.
Debruak elizaren tinitik harri handi bat egotzi zia saindu haren aldera. TtArima 32.
Hunen beherazpenek tuzte / Harri-arrokak zathitzen. Gç 136.
Harritik elkiten den sü berritik pizten da, hobitik Jesüs elkhi zen bezala. Bp I 144.
( s. XVIII.)Erori zen zulho batetara, harri batek trabaturik. ES 170.
Krutze santutik eratxi eta gelditu zan sepulturan, arri andi batez sepultura itxirik. OA 35.
Zer dire gizonen solasak, baizen hitz airean galtzen direnak eta harriak hausten eztutenak. Ch III 46, 1.
Harri eta arroka guziak, haren Heriotzean arraillatu ziren harrien eta arroken hanbat imajina bezala baliatuko zai[z]kitzu. HeGudu 135.
Ezi zer dira elhiak, elhe baizik? baduatzü airian, bena harriak etzitizie xehekatzen. Mst III 46, 1.
Besteetatik berezten denari tiratzen dio arria edo eskuan duena. MbIArg I 310.
Jesusen negarrak ta odola arriak berak beraatzeko poderosoak dira. CbEg II 56.
Eguzkia ilundu zan, eta arriak bata besteñ kontra ausi zirean. Oe 157.
Lauetan hogoi milla presuna zur eta harri pikatzekotz menditan. Lg I 329.
Parátuak Apostoluen ta Profetaen zimenduarén gañetík, delarík árri prinzipál lenbizikoa Kristo Jesus. LEOng 98r.
Zergatik theumeda harriak alde batetik atheratzen dian bere ganat bürdüiña ta berze aldetik dian bultzatzen.Egiat 178.
( s. XIX.)Zimenduan dire sartzen / Harririk sendoenak. Monho 106.
Jende arte batera arri andi bat tiratzen badezu. AA III 557.
Kalizak Yesus imini eben obia; patenak obi orren ganeko arria. AñEL2 99 (EL1 89 Sepultura-arri-estalia).
Egiten dabee pekatu zaldi, mando edo burdijakaz daroienak simaur edo karia solora, arrija obrara. Astar II 67.
Arri muturaginoko guztiak Jaungoikuari obeiduta, [...], gizonak Jaungoikuari ez obeidutia. fBIc I 12s.
Pekaturik ez daukanak, jaurtegi dagijola bada lelengo arrija. fBIc II 236.
Ekarriko dirade / bereala arriyak, / egiteko bertatik / pillare berriyak. Echag 50.
Egia horiek ene bihotzean zeronek, othoi, Jauna, barneraino sar zaitzu, eta han, zizailaz harrian bezala, marka. MarIl 49.
Harri batetan dizü egin lerratzia. Etch 428.
Zuen artean bekhaturik gabe denak aurdik bezo harria. Jaur 132.
Gatza arkitzen da arriaren gisa lurraren gañean eta azpian. ItDial 112 (Ur arrijaren gisan, Dv harria iduri, Ip harri gisa).
Urriñak badu haitza, ez eskas harria. HbEsk 122.
Jesus au zala, aiek utzi bazuten ere, salbazioko zimenduaren arria. Lard 484.
Harri bat dorpheegia denean gizon batek bakharrik anbiltzeko, biek eginen dute menturaz. DvLab 335.
Mundu ontako interes eta / egun engañagarriyak / konsideratzen jarrita negar / egin lezake arriyak. Xe 362.
Estera txatar batzuek etziteko ta arri gorria batzuek, bestiak zur gordiña belarri aldiak berotzeko. BvAsL 194.
Nabal baten gibelaz harri bat yoz, pindarrak athera eta karyoa piztu. ElzbPAd 9s.
Harri hutsaren gainean bardin ongi daude haurrak lo. HUZez 72.
Arri-leunketan argiñak ezebela lan andirik euki uste dot, [...]: aiñ ziran andi, desbardiñ, koskor ta koskaz beteak. AgAL 10.
( s. XX.)Banator ni bere landu-bako arri txatxar onegaz euskerearen alde eregiten dagoan jauregira. EchtaJos 5.
Perlaz eta diamantaren itxurako harri batzuez apaindua du. JEBur 141.
Aballako arria baño zunburruntsuago. AgG 157.
Jose bere anaiarekin arrobi batean arri ateratzen aritzen zen. Goñi 49.
Arri jasotzen bere denboran / ez da ixan itxusiya. EusJok 55.
Biraua egin orduko, arri biurtua gelditu emen zan. JMBLEItz 92.
Harri tartean ogi bihia, lako tinkoan mahatsa / Ez da lehertzen nola eginen baita Jesusen bihotza!Ox 75.
Berari deika, atzetik juaten yakon, bideko arrijak oñak minddu ta odoletan ipiñi-arren. Altuna 101.
Gerogo ta eragiñago dabil ontzia, artzaiak arriz yo ta bizkarrezurra autsi dion sugea bezala. OrMi 62.
Injiñeruak emon eutsen marrezki edo diseño bat, eta onen arauz argiñak arriya lantzen asi ziran. KkAb II 174.
Ez hadila hola kexa! Harri gogor hortarik eginen diat Eskualduna. BarbLeg 65.
Aurten, tokiz, arri zaar ederrez, yantzitako Bergarak du aldi. LdiIL 124.
Iturrira sarri doan pitxarrarena jazo yakon bigarren enderritarteko oni be: arria jo ta apurtu. Jo eban arria, 1914garren urteko gudua. EguzkGizAuz 69.
Behin lau peon ari omen ziren harri alimale bati tiraka. ZerbAzk 103.
Berreun killoko arria leporatu baietz. BilbaoIpuiB 207.
Zerutik bart erori zen, / harri bat borobila. / Zeruen urdintasuna, / harriz dago egina. ArtiMaldanB 208.
Euskal kulturaren etxegintzan zerbait egin nai badugu, nork bere arria bearko du jarri. VillJaink 10.
Urhe, zilar eta nungo nahiko harri aberatsenez estalia!ArdoySFran 127.
Aiako Arria azkenean, mendi tontorren errege. AlzolaAtalak 85.
Orma zarretako arri bakoitzean, aurretikoen lan eta izerdia gordea zuten. NEtxLBB 94.
Aizkoran eta arri jasotzen / badira bikain askuak. UztSas 228.
Unkü eta harriekin / habala khaldüz dütügü / Hitzart eta, han berian, / lekü lekian, moxkoiltü. CasveSGrazi 162.
Esaten bazidan "sar adi orrera eta arri orri eskua sar zaiok olako lekutatik", arri arek amorraia seguru izaten zuan.JAzpiroz 153.
Nik itxi nituen an alboan egoan arri baten gañian.Gerrika 36.
Hainbeste kapera beren kokilla marka harrian xixelatua dutenak. LarreArtzainE 322.
Geurok ere berriz ez dezagun lehengo harrietan beretan, behin eta berriro, oztopo egin. MIH 280.
azpiadiera-1.1
Nahi nuke harri batez egin bi kolpu, nahi nuke ezarri zure bihotzaren erdian [...] herioaren beldurra eta amorioa.Tt Onsa 175. Etzen batere gaizki hori, harri batez bi xori: alde batetik giristinoen etsai errabiatuak ukanen zuen merezi zuen gaztigua; bestetik josteta bat izanen zen, gero, urarte guziaren giristinotzea. Ardoy SFran 177.
azpiadiera-1.2
"Harria baino gogorrago zegoen lo (G-azp)"GteErd 270.
Ohartu baitzen lo nindagola kintaleko harri bat bezala. ElzbPAd 66.
Han atzeman dute Ravachol, harria bezala lo zagola. HUAurp 47.
Bertoldin lo-zorruan eguan, arrija bera baño gogorrago. Otx 163.
azpiadiera-1.3
Monica ixillik arria bezala.Cb Eg III 373.
azpiadiera-1.4
"Harria baino mozkorrago (AN-gip)"GteErd 224.
Cf. HARRI EGIN (d).
azpiadiera-1.5
(V-gip, AN-5vill)
"Arriak ez du begirik, kontu beraz arria botatzean, nai ez den tokian jo ez dezan" (AN-5vill)" Inza NaEsZarr 1727. "Arrixak eztauka begirik" Elexp Berg.
(Usado como nombre de diversos objetos de piedra). "Piedra, muela de esmeril. Arriko biarrak neketsuak, zikiñak eta osasunerako txarrak dira" SM Zirik 145. "Piedra o losa en el río para lavar la ropa. Zapixak joteko arrixa ibaixan, goizago juanda artu neban" Etxba Eib (v. LATSA-HARRI, ikuzarri). "Llámase genéricamente a muchos objetos de piedra que, normalmente, además, tienen su nombre específico. Kutxilluak arrixan pasau biako die" Elexp Berg (v. zorroztarri). "Arrixa gastau jako txiskueruari" Ib. Cf. infra(4). Egoste ori ezer etzan da jo nai zinduan arrian. LasBer 574. Ifini zitezela aren jaioterrian ogei ta lau arri lisiba eroso jotzekoak. Izt C 83. Oial garbitzen arrijan, / oñak erreka garbijan. Laux BBa 72.
sense-2
2.
(gral.; Ht VocGr 368, Lar, Aq, Añ, Gèze, VocBN, H).
Ref.:
A; VocPir 84; Bon-Ond 137; Iz ArOñ,Als, Ulz; Elexp Berg; ZestErret. Pedrisco, granizo grueso."Apedrear las nubes, arria erortea, gazkagarra iaustea (AN), esta piedra, arria, gazkagarra"Aq 977.
"Grêle"Ht VocGr,VocBN, Gèze, H."Pedrisco Lar y Añ. "Granizo" Añ."Grêle. Syn. babazuza, grésil"H.
"Grosse grêle, arri"VocPir 84.
"Grosse grêle"Bon-Ond 137.
"Pedrisco"A.
v. harriabar, kazkabar. Ezen sarri iautsiren da Zerutik oihutia / Ahurraren berdiñeko biribillez harria. EZMan I 76.
Gerta dakizunean, [...] probretuko zaituen inkontrurik, nolakoak baitira babazuzak, harriak, suak, uholdeak, agorteak. SPPhil 276.
Estu izanen desgraziabat, estu arriak arrasatuko, eta abrastuko da nola estakiela. SermAN 6v.
Badira idorrean [...] bazterrak galtzen dituzten ubelde, arri, aize ta elementak. MbIArg II 277.
Asaldatuko da aizea eta erasoko die bekatariai turmoiakin, tximista, oñaztar eta arri ikaragarriakin. AA III 477.
Frutuen ganera etorriko da arria, txilgora, gorriña ta madarikaziñoa. AñMisE 144.
Badira [kofradiak] etxeentzat eta ganaduentzat bezala, uraldientzat, arriarentzat eta beste doakabeentzat. ItDial 67 (Ur, Dv e Ip (h)arri).
Baldiñ bazen nonbait / Tenpesta edo harri formatzen nolazpait. Gy 313.
Turmoi eta iñusturri izugarriak batetik, eta kazkabarra eta arria bestetik asi ziran. Lard 70.
Eta dongaro esan eben Jaungoikoa gaitik gizonak arrijaren plagia gaitik. UrApoc(V) 16, 21 (IBe kazkabar).
Bakharrik Jesengo lurrean, non baitziren Israelgo semeak, harririk etzen erori. DvEx 9, 26 (Ur, Bibl (h)arri; Urt babazuza, Ol, BiblE kazkabar, Ker arriabar).
Lengo egunen batian bota emen du arriya Irun aldian. SorBar 48.
Txingor ta kaskabarrak, abazuz ta arriak, galtzen dizkigute landak eta landariak. BvAsL 180.
Guduak galtzen dituz / luzaroko erriak / matsdui ederrak legez / Agustuko arriak. AzcPB 274.
Etxeruntz asteko gengozala, asi iakun bat-batera trumoia, euria, txingorra ta arria. AgAL 38.
Jaungoikoak ukatu edo laburtu leikeoela bere bendezinoa kanpoai, bialdu leikezala legortasuna, sikutea, arriya, gorriñea. ItzAzald 94.
Harriak xehakatu zituen heien uztak. CatJauf 26.
Aizeak, arriak, zamorroak, gorriñak, oloak, añoak edo beste gaitzen batek beren soroak alperrik galdu bear dieztelako. A. PagoagaItzald II 140s.Han ziren lehenik ortziak karraskan, gero harria purrustan. ZerbIpuinak 130.
Euri on ordez, ba du barnean / arri edo kazkabarra. OrEus 341.
Yesus amenean iritxi zinan [odeia] gurera; baña lenengo xortak euri zitxinan, eta arri-bildurrik ez. OrQA 74.
Izurrite, usteldura, suzko harri, eta otte eta ilhunbeek oro funditu zituzten. ZerbIxtS 35.
Arri-urte, arto-urte. (AN-larr). InzaNaEsZarr 726.
Harria heldu duk, tresna gaiztoa duk!(AN-5vill). EZBB I 42.
Aize-zurunbillo bildurgarri bat sortu zan, eta arria eraso.JAzpiroz 77.
azpiadiera-2.1
Desgracia, ruina."Arrixa batu. Lo mismo que arri abarra batu. Atraerse la tempestad. Aren aurrian esan dittuan berbegaz, arrixa batu detsa bere buruari"EtxbaEib.
"Au da arria etorri zaiguna (G-azp)"GteErd 189.
Ori da orratik mutil gaztearen azkena! Ori da etxeari erori zaion arria!NEtxEEs 1927, 9.
Begira ondo, gazte alaia, / zein bidetatik zabiltzen, / txorokeritan gau ta gau-erdi / arria etxera biltzen. AndEgun 61.
Alaje edo pintatutziak / lagatzen ditut aparte, / oiek askotan familirako / arri aundia dakarte. AndAuspoa 52-53, 75.
Utsik an gelditu zan / lengo basarria, / gure pameliantzat / naikua arria. UztSas 256.
Bat gaixorikan jartzen danian / etortzen zaion arriya! UztLEG II 293.
sense-3
3.
(V, G, AN, Sal, R ap. A; VocBN, H).
Ref.:
A(arri, gibel-arri). Piedra, cálculo."Maladie de la vessie"VocBN.
"Pierre, concrétion qui se forme dans les reins"H.
"Gibel-arri (V, G, AN, Sal, R), piedrecillas del hígado"A.
Han izanen du kondenatu on beharrak buruan min handia, hortz-haginetan oiñhaze bortitza, bihotzean dolore errabiatua, gorputzean kota, harri, ikhara, sukhar, finean ahal diratekeien eritasun guztiak. Ax 589 (V 379; Añ GGero 371 arri-mina).
Milla milliun gizonek eta emaztek bere ohetan [...] pairatu dituztela oinhaze, dolore, neke handiak, hezurretako mina, harria, sukar egosia eta errea. SPPhil 373.
Noiz ere baitakizu segurki idiak harria duela bixikan edo xilkuan, barna pikhaturik atheratzia da erremedio lasterrena eta segurrena. Mong 589.
O Jinkoa! zer faboria haiñbeste podagros, lür minez, ügeriz parelisiaz, zorminez, helgaitzez, harriz, garaillaz ta mila berze minetzaz lots'izaitia. Egiat 184.
Au, giltxurdiñetako ondarra edo arriak uxatzeko, oso ona omen da. Ostolaiz 31.
azpiadiera-3.1
"Gibelean ez du orrek arri asko, gizon sendoa eta gozoa da" (AN-gip). Inza NaEsZarr 818.
azpiadiera-3.2
"Pierre, concrétion dure qui se forme dans les fruits; madari harriduna, poire qui a des concrétions pierreuses"H.
sense-4
4.
(V).
Ref.:
A Apend; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. . "Fregadera"AApend.
"Artesa de piedra en las cocinas antiguas. Goiz guztian, arritik urten barik nago, ainbeste ontzi garbitu biarrekin"Etxba Eib. "Fregadera de piedra, en las cocinas antiguas. Goiz guztia ontzi garbitzen jardun dot arrixan" Elexp Berg. "Gaur egun fregadera" Ib. Cf. HARRIKOA EGIN.
azpisarrera-1
HARRIA HARRIAREN GAINEAN.
Piedra sobre piedra (no quedar, no dejar, etc.). Egiaz erraiten drauzuet, ezta geldituren hemen harria harriaren gainean, desegin eztadin. LçMt 24, 2 (He, TB, Dv, Echn harria harriaren gainean; Ip harirrik harrin gañen, Ur arririk arriaren gañean, Ol arri gañean arririk, Leon harri bat harriaren gainean, Or, Ker arri bat bestearen ga(i)ñean, IBk, IBe harririk harri gainean).
Harria eztiñe utziko / harriaren gañean. EZNoel 88.
Bada, egiaz mintzo natzaitzue, ez da geldituren harria harriaren gainean; ez, ez da harri bakhar bat tenplu hortan lurrerako ez denik. Lg II 185.
Sü eta flametan / oro zütiegü ezarten / harria harriri [sic, tal vez por harrin] gaiñen / ezpeitegü deus utziren. Abraham II 187.
(ap. DRA)Eta lanbide onekin bete-betean egiztatu zan, arria arriaren gañean Jerusaleni utziko etzitzaiola. Lard 546.
Zu ta zugan diran zure semeak lurrera egotziko dituzte, eta eztute arria arriaren gañean utziko. IrYKBiz 378.
Hegiaphalia su ta gar jarri, arririk arri gaiñean gel ez dadin. EtxdeJJ 189.
Eztut hemen harriaren gainean harririk utziko. Eskuaren mamia bezain zelaia geratuko da herria. ArtiTobera 268.
azpisarrerakoSense-1.1
Etzen orotan harria harriaren gainean baizik ageri. Zerb Gerlan 111. Etzen han gelditu harria harriaren gainean baizik.Zerb IxtS 68.
azpisarrera-2
HARRI-HABE (Foix ap. Lh).
Columna de piedra. v. HABE-HARRI. Arri-aberik aringa jauna soldaduak askaturik. PasSant 14.
(ap. A s.v. aringa)Haren barnia berrogei eta laur harri-habek edo kolonak, laur herrokatan ezaririk, bost phartetan berhezten die. IpHil 99.
Barnen aldiz harrihabez / dügü gothor süstengatü / Harripikatü bobeda, / zola ere harristatü. CasveSGrazi 70.
azpisarrera-3
HARRIA EGIN.
"Granizar piedra. Buruan dot, San Lorenzo egun baten, zelako arrixa eiñ eban" Etxba Eib. "Joan dan sapatuan Elgetan arrixa eiñ ei zeban" Elexp Berg. Beste inguru guzietan arria egiten bazuan ere, an etzan erorten ale bat ere. BvAsL 181.
Aspaldi ez omen yuk Orixen arririk egin. OrQA 74.
Eta orain Narbaxakueri, [San Elias] arrika atara ebelako, euria baiño lenago arrixa egiten doste. (V-gip). GandEusk 1956, 228.
azpisarrera-4
HARRI-HAITZ.
Roca. v. harkaitz. Iru bider jausi ezkero / Esku emoten ezpozu, / Arri atxak eurak baño / Gogorragoa zara zu. AñEL1 198.
Emon eutsen arri atx baterik aterarik iturri-ur fresko bat. AñGGero 327.
azpisarrera-5
HARRI AIZKA.
"Harri aizka (S), a pedradas" A (s.v. haizka). v. aizka.
azpisarrera-6
HARRIAK JO.
"Arriak joa, apedreado" Aq 978.
azpisarrera-7
HARRI APAINDU.
"Piedra sillar. Arri apainduzko etxea. Arr-landuzko obrea, trabajo de mampostería (distinción establecida por un cantero de Bozate (B))" Gketx Loiola. Badauka segur hunek, merezi bezala, bere omenaldiko oroit-harria Eiheralarreko elizaren aintzinean dagoen harri apainduan. LarreArtzainE 321.
azpisarrera-8
HARRI HAREATSU.
Piedra arenisca. Mondragoiko mendi guztiak dira arrobi baliosoz beteak; zeintzubetan ateratzen dituzten kolore guztietako nabarri eder anitz; baita arri areatsua ere ugari. IztC 56.
Arri areatsu au dalako berez ateratzen ain erosoa, eta landutzen txit gozoa. Ib. 51.
azpisarrera-9
HARRI ARGI.
Piedra preciosa. Aztertu lurreko urre, diamante, arri argi, lora eta edertasun guztijak. JJMgMayatz 21.
Arrilandu legun-legunez / Ikusgarri amaituta, / arriargiz, urrez ta adamaz / danera apaindu-utsa. EtxbaOlerti 1959, 228.
azpisarrera-10
HARRI ARGITSU.
Brillante, piedra preciosa. Urregorri ta arriargitsuz egiñiko eraztun apañ bat. AgKr 165.
Begoñako Amari urre ta arriargitsuzko aroa buruan ipinteko. Ib. 215.
azpisarrera-11
HARRI-ARO.
Edad de piedra. Arrizko izkillu ta aizkora, arri-aroan egindakoak dirala, esango genuke. ArzdiLEItz 86.
Atzeman dituzten gauzak, erran nahi dute Arriaro eta Burdiaro bitarteko epe artan eginik direla. FIrGH 1921, 575.
Harpetako eta harri-aroko gure aintzinekoen erlisionea. LfCEEN 1973, 121.
Aberastasun horiek guztiak pozik emango genituzke Harri-aroko garbitasunaren truk. MIH 165.
azpisarrera-12
HARRI-ARO BERRI.
Periodo neolítico. Euskaldunak jadanik bazeuden ordea, Nafarroako mendietan, Harri Aro Berrian. MdePr 270.
Zenbaitek, berriz, [gizalekoreko izate horiek] Harri Aro Berriko gizenda batetaz dauzkate. Ib. 270.
HARRI-ARROITU.
"Arri-arroitu (Sal), ruido producido por la piedra que cae de las nubes" A.
azpisarrera-15
HARRI-ARTE.
v. harrarte.
azpisarrera-16
HARRI-HARTZAILE.
Persona que selecciona las piedras que deben ser colocadas en una obra. Jazo zan ba, argin euzkeldun bat arriya lantzen ebillala [...], arriyari ertz baten zati oso-osuan [...], azkatu yakola; estutu zan argiña [...], ta arri-artzalle gazte areri esan eutson yazo yakona. KkAb II 175.
azpisarrera-17
HARRI-HAS.
Sobre la piedra desnuda. Harri-has etzana zen presondegian, eskuzangoak tinki-tinkia burdin-gathez estekatuak. LfMurtuts 47.
HARRI-AULKI.
Poyo, banco de piedra. An egoan arri-aulki bateko autsari txukun txukun aizeginda. "Soplando un poyo que allí estaba".OrTormes 65.
Yezarri zan iskribaua arri-aulki batean. Ib. 99.
Exerita dagon lekutik jaiki ta arri-alkira igotzen da lio-parean.NEtxAntz 110.
azpisarrera-20
HARRI-AURTIKITZE.
Tiro de piedra (distancia). Gero hetarik urrundurik harri aurthikitze batez hurbil. TBLc 22, 41 (Lç harri iraitzi).
azpisarrera-21
HARRI-AZPI.
v. harrazpi.
azpisarrera-22
HARRI AZPIKOEN.
Jaungoikoak aiñ ekida aundiaren arri azpikoenetzat autatuba zeukanaren erregu ta negarrak geiago oraindik al izan zuten. 'Destinado para piedra fundamenteal'.AranSIgn 106s.
azpisarrera-23
HARRI BALIOSO.
Piedra preciosa. v. harribitxi. Bere partez eman ziotzon / lau harri baliosak. EZEliç 410.
Botoe arri balijosoz betiak. Astar II 135s.
Urrhezko, zilharrezko, harri balios [...] eta eskarlatazko marxandizak. TBApoc 18, 12 (Dv, Echn (h)arri balios, Ip harri balius; Lç harri preziatu, Ol istarri, IBe harribitxi, Ker arri eder).
Da gizon bat gauza askotarako gai dana, da, "ezkutaturik dagoan arri baliosa bezela". ZabGabon 106n.
Koroia urrezkoa da, arri baliosoz edertua. Goñi 114.
Ikusten ditu zaldiak, ikusten ere urheak, zilarrak, harri baliosak. BarbLeg 140.
Gehienak tratulariak, Indietarat oihal, zur, harri balios eta espezeria keta zohatzinak. ArdoySFran 153.
azpisarrera-24
HARRI BALIOTSU.
Piedra preciosa. Zer da onek emon ebana onetarako? Urria, zidarra, arri balijotsuak?UrMarIl 16.
Luze ainbat zabal zan kana laurdeneko baldi eder urrez josia, eta amabi arri baliotsurekin estalia. Lard 84.
azpisarrera-25
HARRI-BANKU.
"Arrimainko (R), banco de piedra" A.
azpisarrera-26
HARRI-BARRUAN.
"Arri-barruan, al alcance de la piedra (V-ger)" A EY III 342.
azpisarrera-27
HARRI-BELAR.
"Acanthis, harri belhárra" Urt I 69.
azpisarrera-28
HARRI BELTZ.
"Piedra de "ofita" (arri belxa), de la que hay una cantera grande en el monte Beotegi" (G-goi) AEF 1927, 35. Cf. Lar: "Obsidiana, se llamaba una piedra negra, que servía de espejo, y ya no se halla, arribeltz bat".
azpisarrera-29
HARRI BERO.
"Ohea berotzeko erabiltzen zen errekarri berotua. Arri berua obe barrura eruaten zan trapu baten batuta" Elexp Berg.
azpisarrera-30
HARRI-BESAGAIN.
Tiro de piedra (distancia). "Harri-besain (BN-baig), un tiro de piedra" A. Eta bera hekietarik baztertu zen harri besagain batean. DvLc 22, 41 (Leon harri besagain; Lç harri iraitzi).
azpisarrera-31
HARRI-BETA.
"Harriaren tolesdura" Elexp Berg.
azpisarrera-32
HARRI-BIDE.
v. 1 harbide.
azpisarrera-33
HARRI-BILGOR.
"Harri-milgorra (S), veine de pierre calcaire qui résiste à l'action du feu" Lh.
azpisarrera-34
HARRI BIRIBIL(S; Lar, H; a. boroil AN-5vill-gip; harbibil S). Ref.: A (arri boroil); Lh (harri-biribil, harbibil); BU Arano. Piedra redondeada, canto rodado. "Morrillo" Lar. "Pierre ronde, caillou" H. "Guijarro" A. "Caillou rond" Lh. "Arri boro(b)illa, canica, en Lesaka" BU Arano. v. harribil. Joan zen Dabid, bortz harri biribil, bere habaila eta makhil bat harturik. ZerbIxtS 53.
Muskerra bezain arin zebillen oñutsik arri borobilen gañean. OrMi 54.
Ixillaldi bat ondoan, oin-muturrez arri biribillek amiltzen zituten. Ib. 54.
Putzu aundia dagoan tokian, berdeago ura. Arri borobillen tartetik, arbazta legorrak tximaz beteak. AnabPoli 106.
Maiz ere arriboroil txikiak eraman oi ditu (aizeak). (G). EgutAr 20-1-1960 (ap. DRA).
azpisarrera-35
HARRI BIRIBILTXO.
Canto rodado. Diruaren eiña edo egoerea lokaberea da izan, erreka sakonean arri biribiltxua egoneziña dan antzera. ErkiagBatB 137.
azpisarrera-36
HARRI BITXI.
v. harribitxi.
azpisarrera-37
HARRI BIHUR (AN-gip)
(Fórmula de juramento). "Arribiur!, conviértame en piedra" (AN-gip) Urq RIEV 1920, 116. Cf. Ataño TxanKan 190n: "Esaera au galduxea dago gaur [...]. Juramentua bezela zan. Adibidez, eizera joan, ollagorra-edo ikusi, tiroa tira eta: --Arri biyur bota detala!" Ataño TxanKan 190n. Batek: --Arri biyur [pelota] ona zala! --Arri biur txarra zala! --besteak. AtañoTxanKan 190.
azpisarrera-38
HARRI BIHURTU.
Fosilizarse. Cf. ejs. con el sdo. no especializado de 'convertir(se) en piedra', en AA III 531, Goñi 31, EA OlBe 87, Gand Elorri 15, NEtx LBB 363. Nire ustez [xuka itz egite] au ezta besterik aurñoai egiten zaien izkuntza arribiurtua, besterik ez. AEY III 355.
azpisarrera-39
HARRI BIZI.
azpisarrerakoSense-39.1
a)Piedra preciosa.
"Piedra que tiene aptitud, arribizia"Izt.
"Pierre précieuse"H.
Cf. Lç, He, TB, Dv, Ol, Ker, IBk e IBe 1 Petr 2, 5 ("lapides vivi", "pierres vives"), Bp II 131 harri biziez bezala eginik "comme de pierres vivantes".v. harribitxi. Hunat lezetako meak, hunat harri biziak, / Iainkoaren laudatzera zaikidete guztiak. EZMan II 18.
Distiatzen dute nola / Gauaz harri biziek, / Edo zeru ilhunean / Nola izar argiek.EZEliç 410.
Eman zioten bere erregerentzat ere khoro bat, urre eta harri bizi zariona. HbEgia 32s.
Bere eriak eraztunez betiak, harri bizi distirantekin. Zub 65.
azpisarrerakoSense-39.2
b)Roca viva.
"(G), roca"A.
Birtute guzien asiera, doai guzien jarlekua, arri bizia, argi ederra. CbEBO 36.
[Obia] zegoan baratza batean, non Josek arri bizi-bizian eraginda zeukan, bera eta bere etxekoak lurpetzeko. Lard 464.
Eta ipiñi zuen [gorputza] bere obia berri, arri bizian idikierazi zuenean. UrMt 27, 60 (Ker arri bizi; Lç, He, TB, SalabBN arroka, Leon harroka, Ip harri, Ur (V) atx, Dv harkadi, Echn, Samper, Hual peña, Ol, IBe (h)aitz, Or arkaitz, IBk harkaitz bizi).
Sepultura berria, arri bizian egiña. InzaAzalp 71.
Ango beroek eta udazkeneko eurite gaitzek larrutzen eta eiartzen dute lurra; ta arri bizia non ez den oro erreka bide. FIr 134.
Lur oneri lur-azpia deritza, askotan arri-pilla izaten da ala arri-bizia ta nekazariak eguneroko lanetan ez du jotzen lur-azpi ori.NekIr 14.
Arri-biziak autsi ta txikitu egiten dira ta auts ori lurra da. Ib. 14.
Bide orretan gal-beldurrik ez, / arri bizia du lagun. OrBM 60 (cf. nota: "Arri bizi tiene el doble sentido de 'piedra viva' y de 'eco'").
azpisarrerakoSense-39.3
c)
(V-ger-m, G, AN-larr-erro ap. A
; Lar). Eco.
"Eco, lugar o pasaje donde se hace"Lar.
"Arri-bi-zi-ja a las peñas que equean y también al mismo eco"AstDisc 616.
"Eco; o sea, la piedra que forma eco de la voz humana o de otro sonido. Nuestros antepasados "euzkeldunes" bautizaron al arbixi así, porque como cuerpo vivo producía espontáneamente el eco de la voz (Arpidedun Euzk V 284)"DRA.
Ango okulu guztiek, arri bizien antzean, euren arimeari aldarrika lez daragoioe. AkesIpiñ 22.
[Ebanjelioko] itz aiek belarrian uzten duten arribizi edo oiartzunaren bidez. OrJaink 76 (cf. supra el ej. de BM).
Goratzarrearen naiz akarraren deadar latza biziagotuz arri-biziek erakar dezatenean. ZaitPlat 124.
Gaurko gehiegikeriek zaharragoren bat izutzen badute, bada, har beza gogoan gehiegikeria horiek, harri biziaren antzera, ez dutela lehengo gehiegikerien oihartzuna eta neurria besterik itzultzen. MIH 64.
azpisarrerakoSense-39.4
d)
(harbiziS).
Ref.:
A;
Lrq. Mármol.
azpiadiera-4.1
"Canica (V-m)"AApend.
azpisarrera-40
HARRI-BOIL.
v. arboil.
azpisarrera-41
HARRI-BOLA.
"Harri handi eta borobila. Perurenak esku bakarrakin jardun dau arriboliakin" Elexp Berg.
azpisarrera-42
HARRI BOROBIL.
v. HARRI BIRIBIL.
azpisarrera-43
HARRI-BOTA.
v. HARRI-JAURTI.
azpisarrera-44
HARRI-BOTAKA.
Lanzando piedras. Eta gu harat errabiatuak, han harri botaka artzeko. Etchebarne 23.
azpisarrera-45
HARRI EDER.
Piedra preciosa. (No incluimos los ejs. no especializados de 'piedra bella', p. ej. los de Izt C 51, Barb Leg 25, Zerb Azk 20, Anab Aprika 15 o Alzola Atalak 49). Lurpe gordean arkitzen diran urre ta zillar, diamante ta beste arri ederrak. MbIArg I 161.
[Zeruko] erri onen edertasuna, eta au nolerebait guri adirazteko baliatu zan emengo arri ederren, edo urre, arri, eta kristalaren izenaz. AA III 579.
Arri ederrik gabea izan bedi orratik erlojua. "Pedrería".EAEg 1-2-1937, 955.
Eta Julitxok bitxi eta balio andiko arri ederrez otzara bat bete. BilbaoIpuiB 215.
Izar iduriko orratz arek arri bitxi bat zekarren erdi-erdian. Itxaropen koloreko arri eder bat. NEtxLBB 75.
Ez [dautso iñok erosiko] urre, zidar, arri eder, pitxi, liño, purpura, seda ta eun gorrizkarik. KerApoc 18, 12 (TB harri balios).
azpisarrera-46
HARRI-EGILE.
v. harrigile.
azpisarrera-47
HARRI EGIN.
azpisarrerakoSense-47.1
a)Quedar, etc. de piedra, asombrado.
v. harritu. Arri egiñak bezala geratu ziran an zeuden guziak. AA II 194.
Artzaiak arri-egin ziran. Lard 367.
Arri egiñik geratu ziran, itzegiteko ere kemen gabe. Ib. 407.
Ilkintza izugarri onek guziak arri-egiñik utzi zituen. Ib. 172.
Arri-egiñik billdurgorrian ateratzen da korrika. AranSIgn 94.
Dierri danak esan dezaten / Arri egiñaz batera, / Gure zaintzalle euskaldun zarren / Jainkoa dala berbera. ABAmaE 56.
Au entzutean Praisko ulleak zutitu, / Eta arri egiñik oso zan gelditu. Ib. 292.
Bat irakurten asi orduko geratuten naz / Zur eta arri eginda ni!Ib. 176.
Leoia aurkeztu zitzairanean gelditu nitzan odolik gabe arri egiñik. EE 1884b, 103.
Batzuek baño ezpada bere / juan ziran entzutera, / arri eginik geratu ziran / ikusiyaz beste baga. (1887). Auspoa 142, 66.
Nor ezta egon bein baiño geiagotan arri egiñik misterio orren aurrean?VillJaink 58.
azpisarrerakoSense-47.2
b)"Harrigin, harrigite (S), maçonner"Dv.
azpisarrerakoSense-47.3
c)Petrificarse.
Irugarrenez be begiratu egin ei-eban atzeruntz, eta orduan, une aretan bertan arri eginda gelditu ei-zan. AlzolaAtalak 41.
azpisarrerakoSense-47.4
d)"Arri egina [='borracho'] dago (AN-gip)"GteErd 224.
azpisarrera-48
HARRIEN HARRIZ.
De tanto asombro. Edo arako itxaso urdiñik egundo ikusi ez daroan gizona, arrituta, lilluratuta, ao-zabalik, arrien-arriz arnasarik ezaz gelditzen dan legez. IbargGeroko 30 (ap. DRA).
azpisarrera-49
HARRI-ERASO.
Pedregada (sdos. prop. y fig.). Zerua sargori; laño beltzak pillatzen asi itun. Arri-eraso gaiztoren bat laxter gañean gendun itxurak artzen asi uan erria.AtañoTxanKan 217 (ref. a la guerra).
Ixildu nintzan orduko, ura arri-erasoa burutik bera: --Orain, orain, bere burua galduta ikusi dunean, al dator erremedio billa?Ib. 226.
azpisarrera-50
HARRI-ERAUNTSI(AN-ulz, Sal, R, S; harrerauntsi H; arreraunsi B). Ref.: A (arri-erauntsi, arreraunsi); Lrq; Iz Ulz. Pedregada, granizada. "Orage avec chute abondante de grêle" Lrq. "Arrierauntsie in dú" Iz Ulz 415. v. HARRI-JASA. Formátzeko tenpestáde gaistoa ta arrerauntsia, bi aize izatendire enkontrátuak. LEMatr4 533.
Ardantzeak morroxkaturik arrerauntsias. (22). LE-Ir.
Eta yautsi zen zerutik gizonen gainerat harri erauntsi handi bat bakhotxa talento baten pisuko bezalakoa. TBApoc 16, 21 (Echn arri erauntsi; Lç harriabar, He babazuza, Dv, Ip harrite).
.
Hasi zen harri erauntsi edo uhar bat lazgarria. JnnSBi 505.
Orai bi urte orreki nengolarik Ligin, arri erauntsi batek, eramanzaikugun kosetxa. Mdg 139.
Gaizto onek ekaitz eta arri-erauntsiak asmatu eta bialtzen omen ditu. JMBELG 85.
Kazkabarraren ondoren, arri-erauntsiak zurizkatu ditu txint batean belardiak eta soroak. TAgUzt 131.
Ia beti odeia Altzo mendik naiz Gaztelu mendik erakarri oi yunate berengana, ta gu lasaiago gelditzen gatxin, batez ere arri-erauntsia baldin bada. OrQA 74.
Askotan bada mediumen bat, norberaren edo besteren ez jakinean. Esate baterako, harri-erauntsietan. MdePr 337.
Arri-erauntsiak eta beste kalteak alderatzeko. IbiñEG 1954 (11-12), 202.
Arri erauntsiak ere izaten ziran an. BasoM 137.
Jazko harri erauntsia harek ainitz makur egin zuela mahatsean. LarreArtzainE 65.
azpisarrera-51
HARRI-ERTZ.
Canto de piedra. Gure andreak infernuko suge txar baten mingañ, edo mistoa baño zorrotzago du: arri ertzak ere erdira litzake. CbEg III 369.
Burua arri ertzak / Erdi bi egiñik / Azkenetan dagola / Oso sinisturik. ABAmaE 341.
azpisarrera-52
HARRI-HESI.
v. harresi.
azpisarrera-53
HARRI-ESTALI.
"Harri-estaliak (B), las piedras anchas que cubren un muro" A. Kalizak adierazoten dau Sepulturea, eta Pateneak Sepultura-arri-estalia. AñEL1 89 (EL2 99 Obi orren ganeko arria).
azpisarrera-54
HARRI-ESTALKI.
Losa. Tonban barrena sarthua eta ehortzia dagoela: eta gaiñeko harri-estalkia iaikitera eta hats hartzera utzten eztuena, usantza gaixtoa dela. Ax 95 (V 65; Añ GGero 76 arri estalgia).
Arri-estalkia azpikoaz goora iraulia, obia utsik. Lard 467.
azpisarrera-55
HARRI-ESTARTA.
Calzada. Gero gu, arri-estartatik barrena, etxera. JAzpiroz 143.
azpisarrera-56
HARRI ETA BELARRI.
"Arri ta belarri gelditu (AN-larr), quedarse patidifuso" A EY III 321. Arri ta belarri egiñik eta lur yorik gelditu nintxinan. Or QA 109. Arri ta belarri egiñik gelditu zan Isaak. ""Expavit Isaac stupore vehementi".OrBM 219 (Dv harridura gaitzean).
Au lehenik, arri ta belarri gelditu zan Madalenek ziona entzutearekin. EtxdeJJ 162.
Aren [Platonen] bururakizun-bideak arri ta belarri ikusten dituzte. ZaitPlat 6.
Harri ta bearri gelditu zen Patrick. JSotoetan 54 (ap. DRA).
Orain, [San Agustinen Aitorkizunak] euskaraz ikusirik, harri eta belarri eginik geldituko ginakeen. MIH 534.
azpisarrerakoSense-56.1
(Sin eta). Arri-belarri gelditu zan, ildakoari gañean ipiñi zioten arritzarratzaz. EgutAr 1956.
(ap. DRA)
azpisarrera-57
HARRI ETA MAKILA.
"Arri ta makila erabiltzen due, le hacen trabajar como a un tonto (AN)" Inza (ap. DRA). Arri-ta-makill bazijuazen / Basamortuen tartean. AranCancB III 296 (Mant explica en nota que arri ta makill, significa "con todo empeño, con el mayor tesón, a brazo partido").
azpisarrera-58
HARRI ETA HORMA.
a) "Arri ta orma ukatu, negarse terminantemente (V-ger)" A EY III 341. b) "Gogor, osasuntsu, ibili. Aspaldixan arri tta orma najabik" Elexp Berg.
azpisarrera-59
HARRI ETA ZUR.
"Arri ta zur gelditu (V), quedarse patidifuso" A EY III 321. Arri ta zur eginik gelditu izan dira bertako jendearen prestutasunaz. IztC 254.
Emaztearen esan oiek ainbesterañoko bildurra biotzean Nabali sartu zioten, non arri eta zur egiñik geratu zan. Lard 176.
Aur koitadua geratu zan eserita zegoan lekuan arri eta zur egiñik. ArrGB 83.
Iritxi zuen noizbait aiyek gaiztakeri artatik atzeratzea, geraturik arri ta zur-egiñik bezela. AranSIgn 34.
Eta gure gizonak arri eta zur egiñik erantzun zien. ZabGabon 79.
Lapur guziyak zeuzkan arri ta zur eginik berari begira. BvAsL 108.
Irakurgaitxo labur-labur batek arri ta zur itzuli ninduen. AArdi 129.
Auzoko atsoak soiñu aren berri galdez elkarri, arri ta zur. Mok 16s.
Alperrik daitela ta, besterik ezean, / arri ta zur (zur-da-lur, lauorrian, arriturik), begira daude zelaiean. OrEus 103.
Mattin aurrez-aurre ikustearekin arri ta zur gelditu zan. EtxdeJJ 121.
Andik arri ta zur eginda ikusi al izan zituen erriaren ikuspegi ederrak. ZaitPlat 17.
Horrela jakin genduen, harri eta zur eginik, irakasle baketsu hau jenerala dugula Suizan. MIH 145.
azpisarrera-60
HARRI ETA ZURTU.
Sorprenderse, quedar estupefacto. Orrela egun batzuetan arri ta zurtua egondu zan. AranSIgn 50.
Baztar danetan nere kantua / Gozoro adi dezaten / Eta euskaldun umant batekiñ / Arri ta zurtu ditezen. ABAmaE 103.
azpisarrera-61
HARRI-ETXE.
"Arretxe (V, G), casa de piedra" A.
azpisarrera-62
HARRI EZTI.
"(G-to), pizarra" A.
azpisarrera-63
HARRI FIN.
Piedra preciosa (ref. tanto a gemas como a perlas, rocas preciosas, etc.). Egin zituan lurpean urre zillarrak, diamanteak ta arri fiñak. AA III 349.
Uste dut perla hau dela harri fiñ bat. Gy 134.
Eta itsaso ontan urrekintzan arrifiñak egoten diran moduban, ikusten dira lekuban txalupa polit zapi txuriyakin apainduak.AlzEE 1889b, 573.
Zelan dagozan baturik ainbeste marmol, zillar, urre ta arri piñ. AgIoan 190.
[Batiolekua] da egintza bat katedraletik banakatua dagoana, biribilla, arri piñez egindakoa. Bere erdian dago marmol zurizko aska andi bat. Ib. 182.
Zaldi bat urrezkua [...] begi arri fiñezkuakiñ. AlzSTFer 125s.
Edurra legez daukaz / iantzi-soinekoak, / ta arri finez beterik / zapata oinekoak. AzcPB 303.
azpisarrera-64
HARRI-GAIN.
Parte superior de una piedra. Joatan anaia gazteena ez beste senide guziak atziturik, arri-gañ batean il zituen. "Super lapidem unum".(Iud 9, 5)Lard 132.
Tajo ibaiaren uretza zabalai begira egon giñan orduerdi batean [...] arriganeetako jesarlekuetan jesarrita, uririk geien ta ikusteko ikusgarrienak ikusita gero. AlzolaAtalak 72.
Arri-gain batean legortzen zeuzkan tabako-orriak. AtañoTxanKan 44.
Nere nerbioak lertu samartu ziran, arri gain aietan bilintz eta balantz. AZink 165.
azpisarrerakoSense-64.1
(En casos locales de decl. sing.). Eta berze parte bat eror zedin harri gainera, eta sorthurik eihar zedin, zeren ezpaitzuen hezetasunik. LçLc 8, 6 (Oteiza, IBe (h)arri gainean; He harritarat, TB lekhu harritsu batetara, Ol, IBe (h)arri tartean, Ker arkaitz-gaiñean).
Bada arriari dariola dirudien ura aize eze arri gañean urtua da. MbIArg I 276.
Manue-k antxumea arri-gañean bere errekiñakin ipiñi zuen. Lard 139.
Artua jan ta ura erari, / arri gañian lo egin. Xe 374.
[Urre bat] buruko illena igortzi, besteren bat arri gañean jo. AgG 53.
Arri ganian datzaz. LauxBBa 50.
Eskuak arri-gaiñean. OrEus 209.
Arek arri-gañean zapiak zartatzen zitun bitartean. TAgUzt 268.
Harri gaineko hizkiei so egin nien. MdePr 120.
Ez al dek oñetan miñik artzen arri-gañean ibillita?AnabAprika 93.
Auntza, arri gaiñean jaio eta arri gaiñean bizi. EZBB I 50.
Karramarroak azkar dijoaz / arri gañetik azpira. MMant 151.
HARRI-GILTZA.
"Arrigiltz (Sal, R), harrigiltz (BN, S), llave, piedra última que cierra un arco" A. v. giltzarri.
azpisarrerakoSense-67.1
Clave de una cuestión. Orretarako antolatze guzia, xeatzez egiña, oso garrantzitsu izanik, are aundiago izan bear euskerarekikoa, bera baita, [...] gure auzi danaren arri-giltza. EG 1954 (11-12), 190.
azpisarrera-68
HARRI-GILTZURRIN,
HARRI-GILTZURRUNKI(Lar, Aizk A). "Nephrítica, piedra especie de jaspe, arri giltzurrunkia" Lar. Harri-giltzurrin batekin yotzen dute Aristhenes karrika baten erdian. HbEgia 25.
azpisarrera-69
HARRI-GIZON.
azpisarrerakoSense-69.1
a)Estatua de piedra.
Ukitu ditu [itsuak] harri-gizonak lehen, eta atzeman ziotzaten gizonekin itxurak. HbEgia X.
azpisarrerakoSense-69.2
b)Estela discoidal.
"Stéle [...] discoidale"T-L.
Bira-bira amilka joaki [hil-herrietako] kurutze eta harri-gizonen artean. LfMurtuts 17.
a) Estatua de piedra. Ukitu ditu [itsuak] harri-gizonak lehen, eta atzeman ziotzaten gizonekin itxurak. Hb Egia X. b) Estela discoidal. "Stéle [...] discoidale" T-L. Bira-bira amilka joaki [hil-herrietako] kurutze eta harri-gizonen artean. Lf Murtuts 17.
HARRI-IGEKI.
Objeto cortante de piedra. Bizkar zanpatuzko gezi-muturrak, ertz landutako ar-igekiak, sukarri-aiztoak eta marruxkak. JMBELG 56.
azpisarrera-73
HARRI-IGURTZI.
"Arri-igortzi (V-m-gip, G-to), golpe recibido en el pie al chocar con algún obstáculo" A.
azpisarrera-74
HARRI-IKATZ.
v. harrikatz.
azpisarrera-75
HARRI-IMAN(Lcc; arriman Lar; arrimanea det. Lar). Imán. "Piedra imán, arri imana" Lcc. v. aimant. Jirasola eguzkirantz / beti da begira / ta arri-imanak Norterantz / egiten dau bira. Azc PB 153s.
azpisarrera-76
HARRI-IRAITZI(SP; harri-iraitsu A s.v. harri-besain). Tiro de piedra (distancia). "Harri iraitzi <-tsi> baten ingurua, environ un jet de pierre" SP (cuya fuente es sin duda Lç). Orduan hura urrund zedin hetarik harri iraitzi baten ingurua. LçLc 22, 41 (TB harri arthikitze, Dv, Leon harri besagain, Oteiza arri tiro, Ol, Ker, IBk, IBe (h)arrikada, Or arrika; He harri arthiki bat dohakoraiñokoan).
azpisarrera-77
HARRI-IRAIZTE.
Tiro de piedra (distancia). Bera berezi zen etarik, arri iraizte baten ingurua. FIr 159.
azpisarrera-78
HARRI-IRARKETA.
Litografía. Lau harri-irarketa [Txillidak] berak asmatuak; hauetatik bi, orrialde bitan eginak. MEIG IX 143.
(en colab. con NEtx)
azpisarrera-79
HARRI IRAZTU.
"Rayo, arri iraztua, ozprina" Lar Sup.
azpisarrera-80
HARRI-IRUDIGILE.
Escultor. Elgezua arri-irudigillea ta biok lagun aundiak izan ei dira. AlzolaAtalak 111.
azpisarrera-81
HARRI-ITXURA.
Fortaleza, ánimo. "Animositas [...] harritxúra" Urt II 109.
azpisarrera-82
HARRI-JASA(G-bet ap. A Apend). Granizada. v. HARRI-ERAUNTSI. Arri-jasa bat eskatzen dio / ordubiak alderako, / esku-âl ori duena baita / Mari Aundi Txindokiko. OrEus 335.
Askotan, udara guztiko lanak arri-jasa batek apurtzen dizkik. TxGarmBordaB 65.
Izotzak edo harri-jasak ondatu duen uzta. MEIG II 68.
azpisarrera-83
HARRI-JASOTZE.
"Levantamiento de piedra. Gaur arrijasotzia dago Basalgon" Elexp Berg. Asten dira arri jasote, gizon proba, aizkora, txinga eruate...Gerrika 220.
Baiña amaika apustu ikusia naiz, auetakoak batik-bat: aizkora eta arri jasotzea. Insausti 211.
v. tbn. Albeniz 174.
azpisarrera-84
HARRI-JAURTI.
Escollera. Hay, con el mismo sentido, arri botia(k) en G-azp; cf. 1 arregotzi. Portua zabaldu egin dute nire joanaldi bitartean; gaur Kai-Luzeko arri-jaurtia (escollera) luze da. EtxdeItxas 105.
azpisarrera-85
HARRI-JAURTITZE.
Apedreamiento. Mutikoen erraia zital doillorrak ez ziran bapere minberaa, eta ez eben atertu euren arri-jaurtitea. ErkiagBatB 58.
azpisarrera-86
HARRI JO.
"(V-m-gip, G-goi), grava" A. "Arríjo, arríjua, piedra picada" Iz ArOñ.
azpisarrera-87
HARRI-JOTZE.
Trituramiento de piedra. Kantera baten, kamiñuetarako arri jotie artute eukiten eban, metroko onenbesteko baten.Gerrika 35.
azpisarrera-88
HARRI-KANTAL (SP, Lar, Foix ap. Lh).
"Canteau de pierre" SP. "Esquina de una piedra" Lar s.v. canto.
azpisarrera-89
HARRI-KANTOIN.
v. harkantoin.
azpisarrera-90
HARRI-KANTXIN.
Recipiente de piedra. Yuduen garbiketarako oi danez, bizpairuna suilleko sei arri-kantxin an zeuden. OlIo 2, 6 (Or arri-ontzi).
azpisarrera-91
HARRI-KAPELU.
"Faîte [...] pierre, harri kapelia" Foix (Lhande deduce de aquí el tema harrikapele).
azpisarrera-92
HARRI-KASKAR(Añ (V); -kazkar Gc ap. A). "Ripio, cascajo" Añ. "Guijo, piedrecillas" A. v. HARRI-KOSKOR. Etxe santu onetan gordetzen ziran asko gauza, Santuak bizitzan usa zituanak. Arri kaskar aundi bat, eta arbola-ondo bat. BvAsL 160.
azpisarrera-93
HARRI-KISKIL (AN-larr),
HARRI-KISKIRRI (V-m).
"Arri-kiskirri (V-m), guijo, piedrecillas" A s.v. arri-kazkar. "Arrikiskill, piedra menuda" Asp Leiz. Mutillari ao begietara yatorkoz aize parrastadak ezezik, baita arri kiskirriak bere. ErkiagBatB 111.
azpisarrera-94
HARRI-KIZKOR (Dv),
HARRI-KISKOR (L, BN ap. A),
HARRI-KISKOLA,
HARRI-KIXKOLA.
"Guijo, piedrecillas" A. Harri-kizkor edo harrixkola pikor batzuen eskutik eskura ixurtzen. Prop 1909, 41.
Eror lekuan, harri kizkor madarikatu bat, [pilota] makurtzen duena eta huts eginarazten. JEBur 30.
Ori, harri kixkola kisu-labean baino gehiago ez da kruxpeta ezagun. BarbSup 22.
[Antonio Gomez] gogoan zuen, harri kizkor bat oinetakoetan bezala. ArdoySFran 289.
Bastidatik Haitzalderat zen bide xaharra [...], hango harri kiskola artean kirrink eta karrank ibili behar.LarreArtzainE 37.
azpisarrera-95
HARRIKOA EGIN ( (V-ger-m-gip)).
Ref.: A; A EY III 292; Elexp Berg. Fregar la vajilla. "Arrikoa (V-ger-m), fregado de la vajilla" A. "Fregar, arrikoa egin (V-ger-m)" A EY III 292. "Arrikua eiñ, ontziak garbitu" Elexp Berg. "Gaur ia galdua. Ontzixak garbittu esan ohi da" Ib. Oraindik (etxeko andreak) geien geienak arrikoa egin bear izaten dabe. EgutAr 21-5-1970 (ap. DRA).
azpisarrera-96
HARRIKO GAITZ(arriko gatx V-m ap. A). "Mal de piedra" A s.v. arriko.
azpisarrera-97
HARRI-KOLPE.
azpisarrerakoSense-97.1
a)Golpe sobre piedra.
Iakiteko duzu noizere baitzare Sen Iango buruan kausituko duzu gauza bera, ur handik eta harrikolpeak. "Coup de pierre au plomb".INav 118.
50 gradu eta erditan kausituko duzu 125 braza harri kolpeak. Ib. 119.
azpisarrerakoSense-97.2
b)Pedrada.
Nere izabak hartu zuen harri-kolpe bat. "Coup de pierre".Birjin 603.
azpisarrerakoSense-97.3
c)Granizada, pedregada.
Beida beza nola beztubak gelditu diran [udariak] arri kolpiekiñ. SorBar 23.
azpisarrera-98
HARRI-KOLPEKA.
"Harri-kolpeka haritzea, faire à coups de pierre" SP. "Lapidibus appetere, harrikolpeka atakátzea" Urt II 188.
azpisarrera-99
HARRI-KONKOR.
Piedra, canto de piedra, trozo de piedra. Puska batez zabalago hangoa, dena harri konkor, agortua ere kasik. JEBer 39.
Amaika bider ikusi izan ditugu mutilko biurriak urmaelean arri-konkorra jaurtitzen. TAgUzt 129.
Biotz-gañean arri-konkor astuna jarri diotena bezela. Ib. 266.
Bidexkaren oetik oñak daramazkitzuela, ertzeko arri-konkorretako bat ustegabean jotzen badezue. Ib. 90.
Arri-konkor bat lepotik lotuta, itxaspera botako nizkikek guda-zale guztiak!AtañoTxanKan 130.
Ez ain nekoso, eroso're ez / arkaitz azpiko zearra. / Iñoizka zugaitz zain-sustrai edo / baitare arri konkorra. AZink 175.
azpisarrera-100
HARRI-KORKOIL.
Piedrecilla, canto. Jainkoak daki noizkoak ziren galtzara horiek, orai ez baita gelditzen harri korkoila legundurik baizik. LarreArtzainE 14.
Erran dudan harri korkoilezko bide txar estreketan gaindi.Ib. 25.
azpisarrera-101
HARRI-KOSKO(Lc, BN-baig ap. A; arkosko V-m-gip ap. A; Hb; arkoxko <-oisk-> Lar DVC 159). "Pedrezuela" Lar DVC 159. "Pedazo de piedra" A. "Cascajo. Arkosko bat duin gogorra dago umetxo ori" Ib. Cf. VocNav: "Arriosco, canto rodado (Cuenca)". v. HARRI-KOSKOR, harkoska. Ansarees kontatzen da... karrakaik ez iteko, artzuntela pikoan arri-koxko bana, ta ala pasatzen direla ixil ixiltoa. (227). LE-Ir.
[Garija] garbi garbi egiteko arkosko, lur apur, olo garau, auts ta loigarri guztietati. Mg PAb 151. Abarka oneek leun ta labanak dagoz, ta, zer izango da kanpora urten da arkoskuen gañian ibilli biar badot?Ib. 118.
Botatzea galletara arri kosko, edo txikitxoak. VMg 84.
Etziren eskas gathe, zur eta harri-koskoak ere. HbEgia 150.
Ona zuek arri esan zenezazkioten itzak, baldin eskueran arkoskorik ezpadu. RIEV 1907, 171.
Kaleak beetzat arkosko-ordez giza-buruak eukazan.ALatsibi 146.
Arri kozkoa zati zati egin bear da, barnean daukan zillar-txilista ateratzeko. OrMi 125.
Belar-tartean eta arkosko gañean auspez zetzan. Ib. 67s.
Ta arkozko ta sasitartetik, bakar bakarrik igotzen da gora. Ib. 81.
Bideko arkoskoetan labainduz. TAgUzt 148.
Itsasora dioazten ibaiek baso-mendietako lurrak eta arkoskoak eraman-ala eramaten dituzte, ta ontara sortzen dira luiziak eta mausarrak. ZaitPlat 37s.
azpisarrera-102
HARRI-KOSKOR.
a) (V, G-azp, AN-5vill; Añ; arri-koxkor V-gip; harri-kazkor Dv; harri-kaskor A; harkoskor Lar, H). Ref.: A (arri-kazkar); Etxba Eib (arri koskorra); Elexp Berg; ZestErret. "Canto, piedra" Lar y Añ. "Pierre concassée, qui présente des côtés anguleux, inégaux, raboteux; gravier composé de telles pierres" H. "Harri-kazkor, menu moellon" Dv. "Guijo, piedrecillas" A. "Cascajo, canto rodado" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Arricoshcor. Pedazo de piedra, ruejo (Pamplona y Montaña)". Gelditzen dira galbai berean arri koskorrak eta beste zakarrak. MbIArg I 203.
Asmatu zuen ekartzea ta bein banan botatzea galletara arri kosko edo txikitxoak. VMg 84.
Etziren eskas gathe, zur eta harri-koskoak ere. HbEgia 150.
Da bere guztiz ondo arkoskorra botatia. "Cascajo".UrDial 38 (It arkoska, Dv zagorra, Ip garalla).
Ire Aitak eztakialakoan ago, arri-koskor guztiak beste gauzarik eztakienean?ABeinB 68.
Tira diyo arri koskor aundi bat. Iraola 83.
Ar koskor artean bada ere, garia ematen zuten galanki [ango lurrak]. AgG 113.
Zati baten geldi-geldi egon zan, aurre-aldeko arri koskor bati begira-begira. KkAb I 103.
Arri-kozkorrez ta autsez beterik eguan-eta, ezin olgetarik egin. Altuna 44.
Aren onduan arrikoxkor bat / besterik ezin izan Aizkorri. EATxindor 90.
Mutiko batek zukrearen iduriko arri koxkor xuri bat eman zakon. Zub 111.
Arkozkorrek oiñak kiskaltzen ditidate, ta egarrik itotzera noa. OrMi 102.
Arri koxkor artian / ura loirik dua. LauxBBa 86.
Or uzten dizut ortarako poltsa arri-koxkorrez betea. LekEunD 45.
Ez kutxarroa bera sugañean ipinita, sutan goritutako arkoskorrak bertan sartuaz baizik. JMBELG 44.
Eguna argitu-ala, artzai-mutillak arkoskorrak bezela, zabalduko ditu zabaldietan zipirtztinka, zorroan bilduta darabiltzkin dirdairik ikusgarrienak. TAgUzt 73.
Arri koskorra mendi egingo zenduke zuk. NEtxAntz 128.
Arri koxkor bakoitzak, pulunpatzean, pirril bat egiten du uretan. OrQA 184.
Ugaldeak bilinbolaka daramatzin arri koskorrak bezelaxe. EtxdeJJ 265.
40 arrizkokor artzen dituzte patrikan. LekSClar 132.
Malko lodiez ureztatu ta busti oi ditue lurreko arri koixkorrak. ErkiagArran 183.
Zakur aundi sendorra ondoratu zaio zaunkaka [...], arri koskor bat botatzeko eskean. TxillLet 29.
Buruan alako arri-koskor jasa bat bezela nabaitu zuan; kulata tankadak noski. UgaldeIltz 50.
Gora asi giñan oso nekez, arri kozkor tartean, bidean arrizkoa bai-zan. AnabAprika 82.
Errotan arrikoskorrak eio eta oietatik iriña aterako dela uste izatea bezala. VillJaink 84.
Orduko bideak, arri koskorrez beteak egozan. ErkiagBatB 86.
Ikusi zituen pikotx ukaldika erortzen, batzu besten gainerat, sekulakotz uste zituen [gatzeluko] harri kozkorrak. "Des blocs de pierre".ArdoySFran 76.
Lur sasitsu arri koxkor eta buztin pizka batekin naasiak. IbiñVirgil 86.
Alako batian ateri zen arri-kozkor bat. Auspoa 77-78, 115.
An asi zitzaizkion belarri-ondoan xixtuka ukabilla aiñako arri-kozkorrak. BerronKijote 201.
Barbantzu tartean arri koskor batzuk etortzen dira baña. TxGarmBordaB 72.
Artu arri koxkor batzuk eta lo zegoan kuartoko leiora tira nituan. JAzpiroz 212.
Bota harri koxkor bat kabalen aintzinera. LarreArtzainE 11.
Beste norbaitek ere ekarri du bere harri-koxkorra guztion artean eraikitzen ari garen jauregi ederra hornituago ager dadin. MIH 230.
Urre-kolorezko harri-koskorrek. MEIG VII 61.
Hautsez eta harri-kozkorrez beterik zegoen bide hura. MEIG IX 102.
azpisarrerakoSense-102.1
"Arri-koskorra baiño gogorrago ibilli, oso osasuntsu ibili. Zuen aittajuna arri-koskorra baiño gogorrago dabill aspaldixan"Elexp Berg. .
"Arri-koxkorraren pare lo eiñ, lo sakon egin. Telefonuak jo dabenian arri-koskorraren pare nenguan lo" Elexp Berg. "Bi esapide hauetan arri-koskor zein arri entzun daiteke" Ib. b) Grano de pedrisco. Aize-zurunbillo bildurgarri bat sortu zan, eta arria eraso, ta arri kozkor batek buruan jo niñun. JAzpiroz 77.
azpisarrera-103
HARRI-KOSKORTXO.
Dim. de harri-koskor. Alkargana baturik / arri koskortxuak / erreza oi zenitun / Errosariuak. (Canc. pop. inLekSClar 131).
azpisarrera-104
HARRI KOTOR(BN-ciz ap. AtSac 98; Dv). "Roche" Dv. Ezarri zuen [gorphutza] harri kotorrean egina zen hobi batean. "Excisum de petra".DvMc 15, 46 (He, TB, Leon (h)arroka, Ol arkaitz, BiblE haitz).
Oi nere arima, harrikotorrak berak baino sorragoa zarena!DvLEd 49.
azpisarrera-105
HARRI LABAIN.
Piedra resbaladiza; situación peligrosa. "Resbalar, [...], arri labanean ibilli o egon" Añ. Betiko galduteko arri labanaren ganean nauke ene gaistakeriak. AñEL2 161.
Irurogei urtean arri labanetan, / Dabillana jausteak zau ikaraketan?ABAmaE 324.
Enpleaduok gagoz arri labanean, / Txar, on, ta erdikoaz, bear dogu bizi, / Edozeñ alkateri txapelak erantzi. Ib. 241.
Lau arri labain berdotzez.Zendoia 181.
azpisarrerakoSense-105.1
Piedra lisa. Jote au egiteko, uraren inguru osoan, lau alderdietan bardin bardiñik, arri laban egokiak ditue. ErkiagArran 134.
HARRI-LANGINTZA.
Trabajo, arte de trabajar la piedra. Astur-aldiko arri langintza. JMBELG 58.
azpisarrera-110
HARRI-LANTZAILE(arlantzailla V-gip). Cantero. "Arlantzailla bat, un labrador de piedra" Iz ArOñ. Tirreko erregek, bidalkinak igorri ziozkan Dabidi, eta zedro-zura, eta zur-lantzaileak, eta harri-lantzaileak harrasietako; eta egin zuten Dabiden etxea. "Artifices lapidum".Dv2 Sam 5, 11 (Ol argiñak).
azpisarrerakoSense-110.1
Escultor. Larrungo harri ederrenetik Maxime Real del Sarte harri-lantzale famatuari obra bat eginarazi zion. ZerbAzk 25.
azpisarrera-111
HARRI-LAPITZ.
"(AN-5vill), pizarra" A.
azpisarrera-112
HARRI-LAUZA.
v. harlauza.
azpisarrera-113
HARRI LEHOR.
"Guijo (BN) Darric" DRA.
azpisarrera-114
HARRI-LEPAKA. "Lepo gainean harriak garraiatuz"ZestErret.
"Hemen hola eotia baño hobe dek soobarrenetik harri-lepaka jardutia. Konparaketa hau norbait oso egoera larrian, kezketan, egon ezinda dagoenean erabltzen da"Ib.
azpisarrera-115
HARRI LEUN.
a) "Guijarro, puede venir de el Bascuence, egijarria, egi-arria, que quiere decir piedra de el canto u esquina, arri leuna, arri boilla" Lar. Cf. Echag 145 arri leun 'piedra lisa'. Aliketa gixagaixoak, nekatua, galdu arte bere bizitza laburra, auts eta bideko arrileun tartean. Otag EE 1882c, 480. b) Alabastro. Ala nola intz tantoak irristatzen diran arri-legunezko talluntza baten gañean. "Sobre una estatua de alabastro". Arzac EE 1884a, 136.
azpisarrera-116
HARRI LEUNDU.
v. harleundu.
azpisarrera-117
HARRI LOHI.
"Arri loia, ladrillo" Caro Vera 10.
azpisarrera-118
HARRI-LOSA.
v. harlauza.
azpisarrera-119
HARRI-LUR EGIN.
Jaun Jabea daukate aragiz jantzirik; / makurtuz muintzen dute arri-lur egiñik. "Espantados de admiración".OrEus 145.
azpisarrera-120
HARRI LUZE.
v. harluze.
azpisarrera-121
HARRI-MAHAI.
azpisarrerakoSense-121.1
a)Mesa de piedra. Arri-maiaren gañean ipiñi zuten Bikendi. 'Sur la table de pierre'.OrMi 69.
azpisarrerakoSense-121.2
b)Placa.
Ate-gainean marmol edo aitxurdinezko arri-mai batean itz oriek ozkatuak daude. LhYol 4.
azpisarrerakoSense-121.3
Dolmen. Duela milaka urthe, jadanik gure arbasoak ohartu zitzaizkion Monho-gain horren ederrari, eta han ezarri beren gisako orhoitzapenak, zazpi hil-baratze, harri-trego edo harri-mahain bat. Herr 25-6-1959 (ap. DRA).
azpisarrera-122
HARRI-MAILA.
v. harmaila.
azpisarrera-123
HARRI-MAILU.
v. harmailu.
azpisarrera-124
HARRI-MANGA (arrimanga Sal ap. A),
HARRIMAINGU.
"Pasadera, paso de piedras sobre una corriente de agua" A. Eseri tut arrimainguak ugaldea igartzeko.ZMoso 62.
azpisarrera-125
HARRI-META.
azpisarrerakoSense-125.1
a)
(G ap. A
; V, G ap. A). Montón de piedras.
"Montón de grava"A.
v. harmeta. Absalonen gorphutza izan zen artikia zilho handi baterat eta estalia harri meta batez. Lg I 316.
Arri-meta andi batekin estali zuen [gorputz-illa]. Lard 200.
Uri gaixoren gañera amilka / zorigaitz denak botatzen; / arri meta bat kantal guziak / txorroka odola ixurtzen. Otag(inFrantzesB II 129).
Ohetzat beraz, harri meta hura zuen. JnnSBi 92.
Betbetan, iduri harri meta baten barnetik ateratzen zela, Aleman batekin egiten dut buruz buru. StPierre 16.
Bide erditsuan, harri-meta baten gainean, ahamen bat jan zuela. BarbSup 173.
Arripil andi bat "ilarrizar" gisako arri meta baten ondoan leze-zulo bat. FIr 167.
Zelaian bada harri meta bat, erditik kea dario...Iratz 26.
Ta [arriak] bildutakoan arri meta bat egin ta aren gañean bazkaldu zuten. OlGen 31, 46 (Ur arri pilla).
Bide ertzean naiz ezarriko / harri-meta txiki baten alboan. LasaPoem 80.
azpiadiera-1.1
Absalon arturik, oianeko luban aundi batera yaurti zuten, arrimetatzar bat aren gañean ezarririk. Ol2 Sam 18, 17.
HARRI-MIN.
(V, G ap. A; H; armin Bera). a) Piedra, cálculo. "Maladie de la pierre" H. "Mal de piedra, cálculos en la vejiga" A. Zati guztietan eukiko dabe gaixotasuna, gota, arri-mina, sukarra, kalentura. Añ GGero 371 (Ax 589 (V 379) harri). Iturri onetako urak guztiz dira sendatzalle onak eritasun mueta askorentzako, eta batez ere saiespeko oñaze eta arri miñ edo txixaren eragozle gaitz zarrentzako. Izt C 102s. Arrimin edo usuria ezin egiñik jarten diranentzako. Ib. 82. Orrelako edo alako armiña dala-ta, askok idatzi oi dute. RIEV 1931, 639. b) "Harrimin (BN-lab), pastilla de menta" A.
azpisarrera-127
HARRI-MOKOR(-kh- S-saug ap. Lh; Dv A). "Harri-mokhor, bloc de pierre. On le dit aussi, par exagération, d'une pierre brute ordinaire" Dv A. "Bloc de roche" Lh. Harri-mokor zuri-zuri kantoinka hautsi batzu lerratzen zaizko gain-beheiti, gu iragaitean. JEBer 39.
Arri aundiz tajututako ill-obiari esaten zaio tregoarria. [...]. Landu gabeko arri-mokorrez egiña izaten da geienean. JMBELG 87.
Azi-goratze ortan, zidor-egaletan olako oroigallu batzuk uzten ditu, arrimokor antzera. Onaind(inGaztMusIx 152).
HARRI-MORROILO (Urt).
a) Muro, muralla de piedra. "Circummunire, [...] harri morroillez inguratu" Urt V 86. b) (V, G ap. A). "Arri-morroillo, casco de piedra" A s.v. morroillo.
azpisarrera-130
HARRI-MURRU.
"Arri-morru (AN-5vill), peña" A.
azpisarrera-131
HARRI-MUGA.
"Harrimuga (R), mojón" A. Cf. Lar s.v. arrimo: "De este nombre arrimo viene arrimar, y arrimo de el Bascuence arrimua, arrimuga, que significa los mojones o lindes de piedra, que llamamos mugarria, y sirven de arrimo y descanso a los caminantes". v. harrikomuga; mugarri.
azpisarrera-132
HARRI MUGER(SP s.v. mugerra; Lar, Añ (G) A, H). Pedernal. "Pierre à feu, à fusil, silex" H. [Presuna haserrekorrak] harri mugerraren pare dira, barrenean dute sua, asko dute ukitzea. Ax 290 (V 193).
Israeleko iendeak hain zuen egartsu idorra eta edateko desira handia, non Iainkoak heken premia ikhusirik, eman baitzerauen, harri-muger batetarik atherarik, ithur fresko bat. Ib. 511 (V 329; Añ GGero 327 arri atx).
Lurrak ez du berez / emaiten argirik; / alâre, gizonak / asmatu du nola / arri mugerretik / txinpartak atera. OrPoem 557.
azpisarrera-133
HARRI-MUNTO.
Montón de piedras. Arri-munto bat ipiñi zuten, bi alderdien muga izan zedin. Lard 41.
azpisarrera-134
HARRI-MURRAILA.
Muralla de piedra. "A tectis [...] urbis ac m?nibus arcebis, apartatuko tuk hiriko theillétarik baita oraño harri-morroilloetarik ere" Urt I 67.
azpisarrera-135
HARRI-MUTIL.
Eroan neban legor-petik, zeiean egoan arri-mutil baten buruz buru. "Pilar o poste de piedra".OrTormes 33.
azpisarrera-136
HARRI-MUTUR.
Punta de piedra. Joan zitzaion arri muturretikan arri muturrera pauso egiñaz, katuak lokatza tartean egin oi duten gisa. Apaol 117s.
Sukalde ta geletako ormak puskatuak zeuden, asabak tolestutako arrimuturrak kare urratuaren tartetik erakutsiaz. AgG 129.
Segaren aoak etzuan arri-mutur txikienik ere ukuituko. AtañoTxanKan 9.
Harri muthur batzu bezain ixil egon ginen. JEtchep 35.
azpisarrera-137
HARRI-OHE.
"Harri ohe, assise de pierres" Dv s.v. ohe.
azpisarrera-138
HARRI-OIN.
v. harroin.
azpisarrera-139
HARRI-HONDAR.
"(V), cascajo" A.
azpisarrera-140
HARRI-ONDO.
Espacio entre piedras. Segaren orpo-barrenarekin gainbera arri-ondoetako belar banakak mozten ari zan. AtañoTxanKan 9.
azpisarrera-141
HARRI-ONTZI.
Recipiente de piedra. Sei arrontzi ziran an, bi edo iru neurrittakua bakotxa. ArriandIo 2, 6 (Or arri-ontzi; Ker arrizko sei kantxin).
azpisarrera-142
HARRI-OHOL.
v. harrol.
azpisarrera-143
HARRI-HORMA.
Muro de piedra. Zergatikan utzi dezu iraultzen zure masti inguruko arri-orma? LhEEs 1915, 233.
Tantai eder batzuk zutunik imini, bitarteak arri-ormaz bete. AkesIpiñ 8.
HARRI-PANTOKA.
"Harri pantoka, pile de pierres" O-SP 231. "Harri pantoka, endroit dans le chemin entrecoupé de pierres ou on ne marche que sur des pierres" SP. s.v. pantoka. Cf. Ib.: "Pantoka, sponda, [...], pile de pierres (O)".
azpisarrera-146
HARRI-PAUSU.
"(V-arr), pasadera, paso de piedras colocadas en un arroyo" A. Diñoenez an beko arri pausoetan [ito da]. ABAmaE 271.
azpisarrera-147
HARRI-PEÑA (harri-phiña Foix; harpeña Dv; -ph- S ap. AtSac 58).
Roca; peña. "Grosse pierre, quartier de roche" Dv. "Bloc" Foix. "Rocher" AtSac 58. [Itsasoa] harri peñen kontra mithiritua. DvTelem 15.
Zenbat aldiz ez naiz zuen portuan sartu? Horko har-peinarik ttipienak ezagutzen ditut. Ib. 123.
Etzanik, hantxet, harri-peña handi baten itzalean, Bizkar-Zuriko mendiaren gibelean dago. BarbSup 90.
Harrabots izigarri hek aditurik, beldurtzen da Gizon basa, ez ahal dutela bederen haren ziloko harri-peña aurdiki. "On n'aurait pas renversé le roc".BarbLeg 129.
Harriphiñak bizkarrian / Gizun azkarrek ekhartez, / Edo phaitetan lerraztez. CasveSGrazi 74.
Iparlan behar ziren ardiak gaineko harri peña lanjerosetarik zaindu. LarreArtzainE 57.
azpisarrera-148
HARRI PIKATU(S ap. Lh (-ph-); SP). Piedra labrada, tallada. "Harri pikatua, pierre taillée" SP. Zeñek dolore baitute / Handia bihotzean, / Ikhusteaz harren harri / Pikatuak lurrean. EZEliç 336.
Harripikatuzko leiho guziak bere basekin. (1763). SenperEus 153.
Ez duzu hura [aldarea] harri pikatuz eginen. DvEx 20, 25 (Bibl harri pikatu; Ur, Ol arri landu, Ker, BiblE (h)arlandu).
Eskalerik Parisen ez da ederrago; / Haren harri pikatu desafioz dago. HbEsk 102.
Leiuak arri pikatuz, / dena fantesiya.Auspoa 97, 26.
Zola bera zilarrezkoa da, harri pikatuz balitz bezain zangoarentzat gogor. JEBer 62.
Lurrean, hobeki erraiteko, harri-pikatuzko zolaren gainean. Ib. 56.
Eliza guti da Azkainekoa baino ederragorik, ala kanpoz bere harri pikatu xoragarriarekin, ala barnez bere aldare urreztatu eta hirur galeria aberatsekin!ZerbAzk 13.
Arradoiko harri pikatuz parte bat bederen egina [jauregia]. ArdoySFran 33s.
Barnen aldiz harrihabez / dügü gothor süstengatü / Harripikatü bobeda, / zola ere harristatü. CasveSGrazi 70.
Donibaneko Ospitalea deitzen zuten xaharretxea bere harri pikatu gorri-gorriekin. LarreArtzainE 315.
Pareta xoil bat zuen, harri pikatuzkoa bere erdiko partean. Ib. 73.
azpisarrera-149
HARRI-PIKATZAILE.
Cantero. Duela aspaldi aspaldi, ba omen zen harri-pikatzaile bat. "Un tailleur de pierre".BarbLeg 26.
Harri pikatzaileak hurbilegi, kiski eta kaska harrokaren kontra ari. ZerbAzk 45.
Bere laguna aspaldiskoan hilor zuen, harripikatzaile hauta izana eta gizon gisakua. Herr 17-7-1956 (ap. DRA).
azpisarrera-150
HARRI-PIKOR.
"(G-nav, AN-5vill), guija, piedrecilla muy menuda" A. "(S, Eskual 1621), gravier, petit caillou" Lh.
azpisarrera-151
HARRI-PILA (arri-pilla V-gip, G-bet, AN-5vill),
HARRI-PILO.
Ref.: A; Etxba Eib (pillia); Montón de piedras. "Montón de grava" A. "Arri pillia batu eban ingurura etxia eitten ekiñ aurretik" Etxba Eib (s.v. pillia). Utziko zuela erri guzia auts ta arri-pill egiña. MbIArg I 121.
Batuten dituz albait isilen mendigurenian eta bidien parian arri eta atx pilo andijak. Astar II X.
Plazan eta kaleko / etxe berriyetan, / arri pilla, leio zar, / pareta gañetan. Echag 49.
Itz-aldi onen oroipenerako arri-pilla bat egin eta ardo-olioak bota ziozkan. Lard 46.
Ekarri itzatzute arriak. Zeñak bildurik egin zuten arri pilla bat, eta jan zuten bere gañean. UrGen 31, 46 (BiblE harripila; Dv munho, Ol arri meta, Ker, Bibl meta).
Sorian egin zituan berak zelai batian bost arri pilla. BvAsL 129.
Arripil andi bat "ilarrizar" gisako arri meta baten ondoan leze-zulo bat. FIr 167.
Yar zazute gaiñean arripila bat, ugiñek bereizi ez gaitzaten. OrMi 150.
Au dana sarritan muño edo lur eta arri pillo batez inguratua egoten da. JMBELG 88.
Laster agertu nuen gisu eta harri-pilla bat. Ekai horiekin eta paleta lagun, azkar hasi nintzen leze-sargua harresitzen. MdePr 114.
Etxe aurreko arripilloaren ganean egoten zan jezarrita. AlzolaAtalak 66.
Harri pila honen azpira sartu aurretik. PPerHarrip 25.
Neronek egindako arri pilla edo orma lege bat neukan gordeleku. AZink 104.
v. tbn. Ag Ioan 268. BAyerbe 28.
azpisarrera-152
HARRI PLEGATU.
Mampuesto. Aspaldiko harri plegatuzko galtzara larri bat.LarreArtzainE 14.
azpisarrera-153
HARRI-POTOR. "Harri-koskor handia. Egarrik bagenun, Errekatxistorren kera bat ibal ingo genun, makurtu ta urtrago bat iteko, bi harri-potorren gaiñen belauniko jarrita"ZestErret.
azpisarrera-154
HARRI-POTXA.
"Arripotxa (BN-ciz), roca" A Apend (s.v. potxa). v. harbotxu.
azpisarrera-155
HARRI PREZIATU.
Piedra preciosa. Cf. Lcc: "Jacinto piedra, aarri [sic] preziadua jazintoa". v. harribitxi. Marxandiza urrhezkorik, eta zilharrezkorik, eta harri preziatuzkorik. LçApoc 18, 12 (Dv harri baliosezko).
Eta haren argia zen harri guzizko preziatua irudi. Ib. 21,11.
India Orientaleko / arri preziatua, / mundu guztia largatu deu / Zerua[k] aberastua. MPortal 25ss.
Baita burura altxatzen preziatu khoroa / Milla harri preziatuz argiturikakoa. EZMan I 133.
Eskritura Sainduan konparatzen ditu giristino onak, harri preziatuekin. Ax 142 (V 93).
Hura da harri preziatua hainitzentzat estalia. SPImit III 32, 3 (Ch perla preziatua).
Harri preziatu suerte guziak, eztian barrena emanik, hartarik atheratzen direnean, distiatzenago dute. SPPhil 13.
Hura da orotra ere, harri preziatü hanitxi gorderik daguena. Mst III 32, 3.
Harri preziatu martxant baten gana. Gy 134.
Gaxo Andre Madalen, senar eta harri preziatu gabe. ArtiIpuin 60.
Dena delako literatura hori [...] ustekabeko harri preziatuz josia irudi zekiokeen. MEIG IV 124.
azpisarrera-156
HARRI PREZIOSO.
Piedra preciosa. Zoin [khurutxia] baitzen ornatia eta garnitia perlaz eta harri preziosez. TtArima 121.
Non dira, kodiziak bildu zituen zillar, urre ta arri preziosoak?CbEg II 140.
Eman ganau beltzai arri prezioso guziak baño geiago balio duana?MgCC 245.
Harpe zolan, harri prezius batetan ürhe eta zilharrezko leinhürüz üngüratürik, irakurten dira hitz horik. IpHil 99s.
azpisarrera-157
HARRI PREZIOTSU.
Piedra preciosa. Zeruko erriaren murallak arri eder-preziotsu aekin egiñak daudela. AA III 351 (cf. en la misma página: arri mota prezioso bat).
Eta zu andik ateratzeko zer eman zuen? Urrea, zillarra edo arri preziotsuak?ArrMay 25.
azpisarrera-158
HARRI-PROBA.
Competición de arrastre de piedra por bueyes. "Arriproba, prueba de bueyes (V-gip)" Garate Cont BAP 1962, 257.
azpisarrera-159
HARRI-SIMAUR.
Abono mineral. Bere errian zenbat arto ta zenbat arri-simaur bearko dan.(1918). ForuAG 277.
azpisarrera-160
HARRI-SOINU.
"Arri-sonu (R), ruido producido por la piedra (granizo) que cae de las nubes" A.
azpisarrera-161
HARRI-TAILU.
Estatua. Pablo Astarloa euskaldun izkuntzalariaren arritallu edo estatua, Durango-ko Ezkurdiko ibiltegian zagon. Herr 20-10-1960 (ap. DRA).
azpisarrera-162
HARRITARAKO.
"Arritarako kamiona [='camión de transporte de piedra'] (G-azp)" Gte Erd 190.
azpisarrera-163
HARRI-TARTEKA.
Zona entre rocas. Emengo arri-tarteka oek, danetan laiatu ta garia ereiten genin. AtañoTxanKan 84.
azpisarrera-164
HARRI-TIRADA.
Tiro de piedra (distancia). Emendik arri tirada bat dagoan baserriyan asko maite naute. IllPill 11.
azpisarrera-165
HARRI-TIRAKA (G-azp).
Tirando piedras.
"Umiak jo ta ke harri-tiraka jarduntzuen"ZestErret.
v. harrika. Arri tiraka jardun zera?ArgiDL 27.
Segan, burrukan, aizkan (arrika, arri-tiraka).OrEus 302.
Arri tiraka gelditzen giñan / beso guztiak etenda. UztSas 61.
Urrutitik arri-tiraka asi zitzaizkion Don Kijoteri. BerronKijote 54.
azpisarrera-166
HARRI-TIRO.
Tiro de piedra (distancia). Eta apartatu zan beretatik, arri tiro bat bezela. OteizaLc 22, 41 (Lç harri iraitzi).
azpisarrera-167
HARRI-TOLESTAILE.
"Arri toloszaillea, mampostero" A Apend.
azpisarrera-168
HARRI-TRIKU.
Dolmen. v. trikuharri. Duela milaka urthe, jadanik gure arbasoak ohartu zitzaizkion Monho-gain horren ederrari, eta han ezarri beren gisako orhoitzapenak, zazpi hil-baratze, harri-trego edo harri-mahain bat. Herr 25-6-1959 (ap. DRA).
HARRI-TXINTXOLA(S; Foix; harrintxol BN-mix). "Harrintxol, gravier (BN-mix)" Bon. "Harrintxolak (BN-bard), pierraille, macadam" Dv. "Harritsintxol [sic, seguramente por harritx-] (Sc), cascajo" A ( Lh). "Caillou" Foix. "/háRi-činčóla/, le a final appartient au radical, la leçon de Lh est fautive. Grain de gravier, gros grain de sable" Lrq. Jarten dira lauak, harri txintxola zonbait bildü ondoan tantoentako. AndurainUskIb 108.
Harri xintxola bat aski litake zolako lohiaren harrotzeko, ur-mirailaren ilhuntzeko. Herr 5-3-1959, 3.
HARRI-TXIRTA.
"(G-bet), residuo de piedrecillas en el calero" A.
azpisarrera-174
HARRI-UHAR.
Pedregada, granizada. "Harri-erantsi" A Apend.
azpisarrera-175
HARRI-UKALDI(L-sar, BN-baig; arrikaldi Sal; harrikhaldi S; H; harri-khaldü S; harrukaldi Aq A (que cita tbn. a O)). Ref.: A (harri-besain, arrikaldi,arrukaldi, harrikhaldu); Lrq /haRikháldü/; Satr VocP (ukaldi). Pedrada. "Harrukaldiz (O), à coups de pierre" SP (s.v. ukaldia). "Un jet de pierre, harri kualdi bat" Ht VocGr 373 (errata por ukaldi o khaldi?). "Pedrada, arrukaldia" Aq 757. "Coup de pierre" H, Lrq. "Tiro de piedra" y "pedrada" A. Eta berriz igor zezan hetara berze zerbitzari bat eta harri ukhaldiz hauts ziezoten burua. Lç Mc 12, 4 (TB harrikatu zuten). Hora ezta harrukaldiz amontzen. O Pr 247. Harri khaldiz hura erhaiten zienen arropak begiratzen zütian ber orenian. Bp II 125. Marianak aurthikitzen dio Eskualdunari, aurthik ahal zezoken harri ukhaldirik borthitzena. ES 119. Begian harri'khaldia bezala. Egiat 226. Ditzagün hebetik akaza / harrikaldüz bertan / igain eztitian orai / renpartaren gaiñian. Xarlem 1300. Zuetáik nork ere eztuén bekaturík, ark tirabézo lenbiziko arrukáldia. LE Doc 222. Bertzek aldiz kapapetik harri ukaldia. FrantzesB I 26. Fripu horik ditzagün / Harrikaldüz akaza. Mustafa 134 (ap. DRA). Aspaldiko errana da: Hora ez da harri-ukhaldiz ematzen. Arb Erlis 104. Beldurrez bertzela zenbeit harri edo makila-ukaldi eman zezoten. HU Zez 181. Aizkatu dukezu, aitz edo harri ukaldika zure agerretik iraizi. JE Bur 132. Ikusi al duzute ler-adaburuan etxetxori taldea kokatzen arrastirian, eta bat batean, buruxka-biltzaileen baten arri-ukaldiz izutzen eta basora iges egiten? Or Mi 27. Bera berezi zen etarik, arri iraizte baten ingurua (arrukaldi batez bota diteken arri eta gure arteko izaria, erdaraz 'a un tiro de piedra'). FIr 159. [Sagar] hura harri ukaldi batez eror-arazten baginuen. Larre ArtzainE 43.
azpisarrerakoSense-175.1
Tiro de piedra (distancia). Nahiz haurra eremana zen jadanik, harri ukhaldiaren bidea baino urrunago. JnnSBi 104.
azpisarrera-176
HARRI-UKALDIKA(harrikhaldika H; harrükaldika Lh; harrukhaldika H). A pedradas. "À coups de pierre" H. v. harrika; cf. harrukaldikatu. Erzo batek harrikalduka / Lasterkatzen zuen zuhur bat. ArchFab 235.
Urtubiako gerriko xuridunari makilaldi, harrikaldi eta tiroka hasteko. ZerbAzk 62.
azpisarrera-177
HARRI-UKALDITTO.
"Harrikhaldütto (S), petit coup de pierre" Lh.
azpisarrera-178
HARRI-UR.
"(V-m, G-azp-to), piedra, granizo. Derretido, se guarda y se mojan en él trapos para aplicarlos a las quemaduras" A.
azpisarrera-179
HARRI URDIN.
a) Azulejo. Cf. Lar: "Lapislázuli, piedra exquisita; arri urdiñ urretantaz, izarrez bezala edertua, orregatik deritza Zeruarria", que Aizk copia equivocadamente "arriurdin urrea". Obiaren ondoko orma edo pareteetan, arri urdin edo azulejoak daude, eta orietan S. Illanen Milagroak. Cb Senar 139s. b) "Sulfato de cobre" (G-goi) Arin AEF 1955, 109. Cf. los top. Arri-urdiñeta (Tx B II 98), Arri-urdin (SMitx Aranz 197).
azpisarrera-180
HARRI-URTIKA(arrurtika V ap. A). Tirando piedras. Abijetan dira berorrenak atx eta arri urtika. AstarII X.
Itzulamika, makilurrunean, arriurtika, indarlean eta beste onelako egikari anitzetan jostaldiatzen dirala. IztC 229.
azpisarrera-181
HARRI-URTIKI.
Tiro de piedra (distancia). Gero lekutu zan aiengandik eta urrundu zan arri-urtiki bat bezelatsu. IrYKBiz 467.
azpisarrera-182
HARRI-USTEL.
"Arriustel (V-ple), pizarra" A.
azpisarrera-183
HARRI-UZTAI.
v. harruztai.
azpisarrera-184
HARRI XABAL (S ap. Lh)
(Dim. de harri zabal). Piedra pequeña plana. "Galet, pierre plate" Lh. Erdoigorrizko margo-gaiak, igurtziz erabiliaz meatutako burdin-artxabalak. JMBELG 30.
Isturitzko artxabal marreztuak. Ib. 31.
Bidariak etxera urreratu-ala, geroago ta argiago entzuten zuen gari-eskuteak arritxabaletan zartaka ateratzen zuen danga-otsa. TAgUzt 154.
azpisarrerakoSense-184.1
Piedra plana. 45 harrizabal. (1738). SenperEus 142.
Txarri-kurrintza entzun omen-zin egun batez okulun ango nagusiak eta arritxabal baten azpian zegon zulotik Ernioko txarria agertu. TAgUzt 91.
azpisarrera-185
HARRI XABALDUN (S ap. Lh)
(Dim. de harri zabal). "Galet, pierre plate" Lh.
azpisarrera-186
HARRI XEHATU.
Gravilla. Azaleko lurra hein batean harro dago berenez; azalpekoa tinko, harri xehatuz ez bada egina. DvLab 108.
azpisarrera-187
HARRI-XEHATZAILE.
"Casseur de pierres" Dv A.
azpisarrera-188
HARRI XEHE(Bon; arri-tzee V-gip ap. Iz ArOñ). Grava. "Nid, sable, gravier, harri-xehe" Bon. "Arri-tzeia bota, echar grava" Iz ArOñ. Barne-hustua zen haritz zahar baten zola bethe zuen harri xehez. JnnSBi 92.
Harri handi, mendietako kotorrer, erraiten ohi zuten beihala aitza, [...]; berdin harri xeheer, Aldudan. JEBur 153.
Mehargune hertsia, erreka xumetik ezker eta eskuin malda xutak eta legunak; harri xee eta legartsuak. Zub 30.
azpisarrera-189
HARRI ZABAL(Mic A). Losa; lápida. "Losa, arrizabala" Mic. Arri zabal au, mai sendo ta ederra daukagu. BvAsL 168.
Argiak piztu eta, ni ordukotz harri zabal hotz baten gainean belhaunikatua bainintzen, erraten zarotak.ElzbPAd 23.
Aurkhitu zuen, mendi mazela batean, harroka bizian eginikako zilho bat, hetsia zaukana harri zabal batek. JnnSBi 114.
Esan, zergatik / zere egunean, / Gurutze-oñean datzan obiko / artzabal-gañean, / zaitut ikusten?LekEEs 1920, 38.
Erromatarren ondakiñ asko idazkunez eta irudiz jantzitako illen arzabalak eta opariak izan oi dira. JMBELG 102.
Geure obenez / Eraildurik or / Estaldu zabez / Arri zabalen azpian. Enb 105.
Jainkoak eman ziozkan bi harri zabaletan bernuzatuak bere manamenduak. ZerbIxtS 38.
Gaztetxoek dantzari eman zioten, arri zabalak dauden tokian. AnabPoli 81.
azpisarrera-190
HARRI-ZAPALTZEKO (G-goi).
"Apisonadora [...]. Palabra de uso corriente en el Goyerri guipuzcoano" Gketx Loiola.
azpisarrera-191
HARRIZ HARRI.
a) Por entre piedras, rocas. Haren orroa gaten yoka harriz harri; / Karlomani ematen urrunean berri. Hb Esk 60. Kixutik eta Amoroxilotik harriz harri heldu den turrustakari desbardina. Larre ArtzainE 45. b) Piedra por piedra. Piarresek, txabolatik baserrirañoko bidea arriz-arri ta belarrez-belar zezagun eta gaurik illunenak etzun bitarte ortan beretzako ezkuturik. Etxde JJ 151.
azpisarrera-192
HARRI-ZERGADA.
"Harrobi hortan ezin athera daiteke gehiago harririk, zeren akhabatu baita harri zergada ona, on ne peut plus extraire de pierre de cette carrière, parce que, le banc de bonne qualité est épuisé" Dv (s.v. zergada).
azpisarrera-193
HARRI-ZERRO.
"Arri-zerro, tromba o faja de pedrisco (V-ger)" A Apend (s.v. zerro).
azpisarrera-194
HARRI-ZINTZAR.
v. hartxintxar.
azpisarrera-195
HARRIZ JOKATU (A).
Lapidar. v. 1 harrikatu. Hala faboratu zuen Susana, [...] falsoki akusaturik, harriz iokatzera zeramatenean. Ax 130 (V 86).
azpisarrera-196
HARRIZKO.
a) (V-gip, G-azp; Lar, Aq, Dv, H). Ref.: Etxba Eib; ZestErret. De piedra (sdos. prop. y fig.). "Lapídeo" Lar. "Columna [...] de piedra, arrizko abea" Aq 1357. "Qui est de pierre. Harrizko bihotza, un coeur de pierre" H. Iainko Iaunak eman ukhan zuen bere Legea Moisesez, bi harrizko taulatan skribatua. LçAdv *** 2r.
Eta ziraden han sei khuba harrizkorik. LçIo 2, 6 (He, TB, Dv, EvS, Leon, Ker, IBk, IBe (h)arrizko, LE arrisko; Ol arri-kantxin, Arriand arrontzi, Or arri-ontzi).
Zeruetan aingeruek / zutzaz dute miresten / Harrizko zure buruak / hanbat nola dirauen. Arg(inEZNoel 23).
Bi harrizko tauletan / hark berak eskribatuak. EZEliç 120.
O harrizko bihotza!Harb 380.
Harrizko zubiak. SPPhil 224.
Ingrata! Bihotza zuela / Zidurien harrizkoa.Gç 88.
Desegiñik arrizko altareak. LarSermAzc 49.
Itsasoari bazter guzietan arrizko ta arezko mugak ezarri ziozkana. MbIArg I 193.
Eliak eragin zuen harrizko aldare bat. Lg I 354.
Baldin ezpadet negar egiten / Arrizkoa det biotza. Bast 1.
Eman baizazkon Moisesi Aingürien ministerioz, bi harrizko mahaietan Sinaiko mendiaren gaiñian. CatLan 81.
Zurezko, arrizko edo bestelazko idoloai. Ub 37.
( s. XIX.)Arrizkuak dira alanguen bijotzak. MgCO 115.
Bigun samurtu egizu, Jauna, nire biotz arrizko au. AñEL1 141.
Amar aginte edo Mandamentuak letraz ezarri zituan Jaunak arrizko bi oletan. AA II 6.
Nere tenplu bizi, harrizko ta zurezko elizak baino miletan sakratuagoa zen hori.Dh 148.
Baldin ez baditugu harrizko bihotzak.FrantzesB II 9.
Begira arrizko aska oni; au da bautismoko Pondia. JJMgBasEsc 46s.
Azpiak bear du izan arrizkoa, freskoagoa eta garbitzeko errazagoa izan dedin. ItDial 82s (Ur arrizko; Dv lauzatu).
Igotzeko dauzka amabost malla arrizko. IztC 57 (v. harmaila).
Edo izango zara arrizkua, edo ezin jarki zinaikijoz dei ain amodijoz betiari. UrMarIl 115.
Han gosetez hil dire gure arbasoak, / Gaphoinez asetzean Kaskoin harrizkoak. HbEsk 98.
Zurezko eta harrizko jainkoak phorrokatzen dituzte. Laph 202.
Ikusten da oraindik etxe santu artan [...] arrizko burko bat. BvAsL 105.
Etziok eguzkiaren azpian biotzik, arrizkua izanta ere, nere kantuak biguñduko ez lukenik. UrruzUrz 48.
Gazteluz iosi daioela [menditeri orri] arrizko azala. ABeinB 35.
Idiaren aitzinian ikhusi zien Maria Birjinaren harrizko molde bat. IpHil 193.
Altxatu zuten handik ondoan harrizko orroitgailu eder bat. HUAurp 77.
Galeri oneek erri bat dira edo arrizko iendedi andi bat. Ag Ioan 204. ( s. XX.)Harrizko alki baten gainerat. ZerbIpuinak 127.
Sarreran arrizko alimali bat dago, zezena lakoa. OrTormes 13.
Oraino ikusten da han haren gela ederra eta harrizko bere sohailu lantua. Zub 81.
Arrizkua zirurik / zuen biotzak. MendaroTx 207.
Edozelako ormak izan da be naiz arrizko, naiz zulezko, naiz adrilluzko. KkAb II 134.
Harrizko itzalpe goxoagorik ez dakigu badenez nihungo hirietan. JEBer 20.
Txindoki, orain agokit aurrean, / goriak astundu-tantai arrizko, / bêari iñoiz baño errotuago. LdiBB 120.
Aldi aietako ezur eta arrizko tresna eta langaiak era askotakoak ziran. JMBELG 29.
Murtuts gure patroin onari harrizko iduri eder berri baten eraikitzeko xedea. LfMurtuts 12.
Hunat gaur berriz gathozen heureganat / basoihaneko Jaungoiko harrizkoa. MdePo 69.
Tente dirau oraindik bere gañeko arrizko zubitxo zaarrak. TxillLet 54.
Arrilanduz egiña etxearen aurrekaldea. Arrizko orma ederrakin sarratuta ortua. AlzolaAtalak 75.
Noiz datozke dantzari / itsas ertz harrizkoan / uhinak jolasti. AzurmHitzB 47.
Goiti dezogün gogotik / harrizko orhitzapena. CasveSGrazi 150.
Ango torre arrizko ta ango farola. Zendoia 137.
Or-emenka ikusten ziran arrizko bola edo atx punta batzuk zirala emoten eben. Gerrika 249.
Leiho ttipi harrizko eta xirritodunak. LarreArtzainE 78.
Ez ditugu harrizko monumentuak bakarrik gorde behar. MIH 149.
v. tbn. Lard 439. Itz Azald 79. Lh Yol 3. FIr 140. Zait Sof 141. Etxde JJ 207. Etxabu Kontu 182. Onaind STeresa 69. Muger arrizko biotza baño / gogorragoa zuk dozu. Lazarraga 1146r. Zeuden arpe erdian porpid-arrizko mai aundi bat zegoen. Or Mi 80. Kare-arrizko mendiak. Gand Elorri 38. b) De pedrisco. Arri txirgorak, abazuzak, arrizko ekatxak galdu eztaizala ereintzak. Añ MisE 110.
azpisarrera-197
HARRI-ZUBI.
v. hartzubi.
azpisarrera-198
HARRI-ZULATZAILE.
Cantero, picapedrero. Arri-zulatzallien burni-otsa sumaturik, aienaka urreratu zan gizagaixoa. AgG 321.
Arri-zulatzalle bat eguzki-galdan izerdia zeriola bere lanean ari zan. GarbizEEs 1929, 61.