Harremana

    OEH - Bilaketa

    376 emaitza hotz bilaketarentzat

    Sarrera buruan (54)


    Sarrera osoan (322)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    harri.
    etimologikoa
    Etim. De *karr-, relacionado con un término de sustrato conservado en las lenguas romances; v. FEW 2,408, s.v. *carra. En BN kharbe 'gruta, caverna' (L harpe ) es posible que se haya mantenido y no restablecido la oclusiva inicial.
    Onom.: Harrizavallaga. (Álava, 1025) TAV 2.1.5, 26. Veniat a Harriestaria. (1095) Arzam 126. Arriestarieta. (1150) Ib. 126.
    sense-1
    1. (gral.; SaraskHizt 19, Lcc, IC 442, Deen I 289 y II 53, SP, Mic, Ht VocGr , Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H). Ref.: VocPir 123; Bon-Ond 138; A; Lrq; Etxba Eib; Iz ArOñ, Als, R ; EAEL 105; Gte Erd 286; Elexp Berg; ZestErret .
     Piedra (material); trozo de piedra, canto; roca. "Pierre. Harria beheiti hari da, la pierre tend en bas" SP. "Harriz egina, fait de pierre; harriz du bihotza, il a le coeur de pierre" Ib. "Kantoinetako harria, pierre carrée" Ib. "Piedra" Lar, Añ. "Jorfe, pared de piedra seca, ormaleorra, arri utsezko orma" Lar. "Guijarro" Ib. "Apedreado, arriak joa (AN, G)" Aq 978. "Canto, piedra" Añ. "Pierre, caillou" Gèze. "Pierre, se prend souvent pour rocher" Dv. En Lcc aparece tbn. con el sdo. de "pedrada", tal vez error. Tr. Gral. en todas las épocas y dialectos.
    Azpian lur otza gañean arria. MLastur 4. Iausi da zerurean arria, / Aurkitu dau Lastur-en torre barria. Ib. 9 (tal vez con el sdo. de 'rayo'; cf. oinaztarri, ozpinarri, etc.). Mendi eta harri oro elgar zatikaturik. E 61. Hi aizela Pierris, eta Harri hunen gainean edifikaturen dudala neure Elizá. Lç Mt 16, 18 (He, TB, Dv, Ip, Ur, Ur (V), Echn, SalabBN, Samper, Ker, IBk (h)arri; Ol, Arriand aitz, Leon harroka, Or, IBk (h)arkaitz). Zuetarik bekhatu gabe denak, lehenik horren kontra harria aurdigi beza. Lç Io 8, 7 (He, TB, Dv, EvS, Ol, Arriand, Leon, Or, Ker, IBk, IBe (h)arri; LE arrukaldi). Urtan eder arria, / aen gañean txoria. Lazarraga 1165r. Arri ebilokiak oroldirik ez, erle uzatuak abaarik ez. RS 5. Betiko itoginak arria zulatu ta aldi luzeak guztia aztu. Ib. 16. Arria urtigi ta eskua ostu ax gizon galdu. Ib. 405. Egiten baitzituzten imajina batzuk [...] urrez, zilharrez, zurez, harriz eta bertze añhitz materiaz. Mat 103. Eziegiña arria baño gogorrago: arriari malluaz ere baledeko. RIs 26. Erraten dugunean Kredoan sinestatzen dut dela Eliza Katolikoa ezkara minzatzen arris eta zures eginik daudenes. Ber Doc 113v. Zein legun dan harrietan marbola legundua. EZ Man I 16. Harriak nihori min egiteko gogoz aurtikitzea da mortal. Harb 176. Baldin presuna batek, hautsten baderatzu harri batez burua, zer falta du harri hark? Ax 304 (V 202). Zerren da duztiz aen gogorra / Zein diamantezko arria. Mic TAV 3.1.27, 134. Kalizeak erakusten deusku sepulturea eta pateneak ganeko arria. Cap 140s. Ur-xortak, ardur' arduratuz, / Harria xila zirozu. O Po 2. Bere aitzinean zenbait harritara ioiteko edo urrats gaixtorik egiteko beldurrez. SP Phil 110. Debruak elizaren tinitik harri handi bat egotzi zia saindu haren aldera. Tt Arima 32. Hunen beherazpenek tuzte / Harri-arrokak zathitzen. Gç 136. Harritik elkiten den sü berritik pizten da, hobitik Jesüs elkhi zen bezala. Bp I 144.
    ( s. XVIII.) Erori zen zulho batetara, harri batek trabaturik. ES 170. Krutze santutik eratxi eta gelditu zan sepulturan, arri andi batez sepultura itxirik. OA 35. Zer dire gizonen solasak, baizen hitz airean galtzen direnak eta harriak hausten eztutenak. Ch III 46, 1. Harri eta arroka guziak, haren Heriotzean arraillatu ziren harrien eta arroken hanbat imajina bezala baliatuko zai[z]kitzu. He Gudu 135. Ezi zer dira elhiak, elhe baizik? baduatzü airian, bena harriak etzitizie xehekatzen. Mst III 46, 1. Besteetatik berezten denari tiratzen dio arria edo eskuan duena. Mb IArg I 310. Jesusen negarrak ta odola arriak berak beraatzeko poderosoak dira. Cb Eg II 56. Eguzkia ilundu zan, eta arriak bata besteñ kontra ausi zirean. Oe 157. Lauetan hogoi milla presuna zur eta harri pikatzekotz menditan. Lg I 329. Parátuak Apostoluen ta Profetaen zimenduarén gañetík, delarík árri prinzipál lenbizikoa Kristo Jesus. LE Ong 98r. Zergatik theumeda harriak alde batetik atheratzen dian bere ganat bürdüiña ta berze aldetik dian bultzatzen. Egiat 178.
    ( s. XIX.) Zimenduan dire sartzen / Harririk sendoenak. Monho 106. Jende arte batera arri andi bat tiratzen badezu. AA III 557. Kalizak Yesus imini eben obia; patenak obi orren ganeko arria. Añ EL2 99 (EL1 89 Sepultura-arri-estalia). Egiten dabee pekatu zaldi, mando edo burdijakaz daroienak simaur edo karia solora, arrija obrara. Astar II 67. Arri muturaginoko guztiak Jaungoikuari obeiduta, [...], gizonak Jaungoikuari ez obeidutia. fB Ic I 12s. Pekaturik ez daukanak, jaurtegi dagijola bada lelengo arrija. fB Ic II 236. Ekarriko dirade / bereala arriyak, / egiteko bertatik / pillare berriyak. Echag 50. Egia horiek ene bihotzean zeronek, othoi, Jauna, barneraino sar zaitzu, eta han, zizailaz harrian bezala, marka. MarIl 49. Harri batetan dizü egin lerratzia. Etch 428. Zuen artean bekhaturik gabe denak aurdik bezo harria. Jaur 132. Gatza arkitzen da arriaren gisa lurraren gañean eta azpian. It Dial 112 (Ur arrijaren gisan, Dv harria iduri, Ip harri gisa). Urriñak badu haitza, ez eskas harria. Hb Esk 122. Jesus au zala, aiek utzi bazuten ere, salbazioko zimenduaren arria. Lard 484. Harri bat dorpheegia denean gizon batek bakharrik anbiltzeko, biek eginen dute menturaz. Dv Lab 335. Mundu ontako interes eta / egun engañagarriyak / konsideratzen jarrita negar / egin lezake arriyak. Xe 362. Estera txatar batzuek etziteko ta arri gorria batzuek, bestiak zur gordiña belarri aldiak berotzeko. Bv AsL 194. Nabal baten gibelaz harri bat yoz, pindarrak athera eta karyoa piztu. Elzb PAd 9s. Harri hutsaren gainean bardin ongi daude haurrak lo. HU Zez 72. Arri-leunketan argiñak ezebela lan andirik euki uste dot, [...]: aiñ ziran andi, desbardiñ, koskor ta koskaz beteak. Ag AL 10.
    ( s. XX.) Banator ni bere landu-bako arri txatxar onegaz euskerearen alde eregiten dagoan jauregira. Echta Jos 5. Perlaz eta diamantaren itxurako harri batzuez apaindua du. JE Bur 141. Aballako arria baño zunburruntsuago. Ag G 157. Jose bere anaiarekin arrobi batean arri ateratzen aritzen zen. Goñi 49. Arri jasotzen bere denboran / ez da ixan itxusiya. EusJok 55. Biraua egin orduko, arri biurtua gelditu emen zan. JMB LEItz 92. Harri tartean ogi bihia, lako tinkoan mahatsa / Ez da lehertzen nola eginen baita Jesusen bihotza! Ox 75. Berari deika, atzetik juaten yakon, bideko arrijak oñak minddu ta odoletan ipiñi-arren. Altuna 101. Gerogo ta eragiñago dabil ontzia, artzaiak arriz yo ta bizkarrezurra autsi dion sugea bezala. Or Mi 62. Injiñeruak emon eutsen marrezki edo diseño bat, eta onen arauz argiñak arriya lantzen asi ziran. Kk Ab II 174. Ez hadila hola kexa! Harri gogor hortarik eginen diat Eskualduna. Barb Leg 65. Aurten, tokiz, arri zaar ederrez, yantzitako Bergarak du aldi. Ldi IL 124. Iturrira sarri doan pitxarrarena jazo yakon bigarren enderritarteko oni be: arria jo ta apurtu. Jo eban arria, 1914garren urteko gudua. Eguzk GizAuz 69. Behin lau peon ari omen ziren harri alimale bati tiraka. Zerb Azk 103. Berreun killoko arria leporatu baietz. Bilbao IpuiB 207. Zerutik bart erori zen, / harri bat borobila. / Zeruen urdintasuna, / harriz dago egina. Arti MaldanB 208. Euskal kulturaren etxegintzan zerbait egin nai badugu, nork bere arria bearko du jarri. Vill Jaink 10. Urhe, zilar eta nungo nahiko harri aberatsenez estalia! Ardoy SFran 127. Aiako Arria azkenean, mendi tontorren errege. Alzola Atalak 85. Orma zarretako arri bakoitzean, aurretikoen lan eta izerdia gordea zuten. NEtx LBB 94. Aizkoran eta arri jasotzen / badira bikain askuak. Uzt Sas 228. Unkü eta harriekin / habala khaldüz dütügü / Hitzart eta, han berian, / lekü lekian, moxkoiltü. Casve SGrazi 162. Esaten bazidan "sar adi orrera eta arri orri eskua sar zaiok olako lekutatik", arri arek amorraia seguru izaten zuan. JAzpiroz 153. Nik itxi nituen an alboan egoan arri baten gañian. Gerrika 36. Hainbeste kapera beren kokilla marka harrian xixelatua dutenak. Larre ArtzainE 322. Geurok ere berriz ez dezagun lehengo harrietan beretan, behin eta berriro, oztopo egin. MIH 280.
    azpiadiera-1.1
    Nahi nuke harri batez egin bi kolpu, nahi nuke ezarri zure bihotzaren erdian [...] herioaren beldurra eta amorioa.Tt Onsa 175. Etzen batere gaizki hori, harri batez bi xori: alde batetik giristinoen etsai errabiatuak ukanen zuen merezi zuen gaztigua; bestetik josteta bat izanen zen, gero, urarte guziaren giristinotzea. Ardoy SFran 177.
    azpiadiera-1.2
    "Harria baino gogorrago zegoen lo (G-azp)" Gte Erd 270.
    Ohartu baitzen lo nindagola kintaleko harri bat bezala. Elzb PAd 66. Han atzeman dute Ravachol, harria bezala lo zagola. HU Aurp 47. Bertoldin lo-zorruan eguan, arrija bera baño gogorrago. Otx 163.
    azpiadiera-1.3
    Monica ixillik arria bezala.Cb Eg III 373.
    azpiadiera-1.4
    "Harria baino mozkorrago (AN-gip)" Gte Erd 224. Cf. HARRI EGIN (d).
    azpiadiera-1.5
    (V-gip, AN-5vill) "Arriak ez du begirik, kontu beraz arria botatzean, nai ez den tokian jo ez dezan" (AN-5vill)" Inza NaEsZarr 1727. "Arrixak eztauka begirik" Elexp Berg.
    (Usado como nombre de diversos objetos de piedra). "Piedra, muela de esmeril. Arriko biarrak neketsuak, zikiñak eta osasunerako txarrak dira" SM Zirik 145. "Piedra o losa en el río para lavar la ropa. Zapixak joteko arrixa ibaixan, goizago juanda artu neban" Etxba Eib (v. LATSA-HARRI, ikuzarri). "Llámase genéricamente a muchos objetos de piedra que, normalmente, además, tienen su nombre específico. Kutxilluak arrixan pasau biako die" Elexp Berg (v. zorroztarri). "Arrixa gastau jako txiskueruari" Ib. Cf. infra (4).
    Egoste ori ezer etzan da jo nai zinduan arrian. LasBer 574. Ifini zitezela aren jaioterrian ogei ta lau arri lisiba eroso jotzekoak. Izt C 83. Oial garbitzen arrijan, / oñak erreka garbijan. Laux BBa 72.
    sense-2
    2. (gral.; Ht VocGr 368, Lar, Aq, Añ, Gèze, VocBN, H). Ref.: A; VocPir 84; Bon-Ond 137; Iz ArOñ, Als, Ulz; Elexp Berg; ZestErret .
     Pedrisco, granizo grueso. "Apedrear las nubes, arria erortea, gazkagarra iaustea (AN), esta piedra, arria, gazkagarra" Aq 977. "Grêle" Ht VocGr, VocBN, Gèze, H. "Pedrisco Lar y Añ. " Granizo" Añ. "Grêle. Syn. babazuza, grésil" H. "Grosse grêle, arri" VocPir 84. "Grosse grêle" Bon-Ond 137. "Pedrisco" A. v. harriabar, kazkabar.
    Ezen sarri iautsiren da Zerutik oihutia / Ahurraren berdiñeko biribillez harria. EZ Man I 76. Gerta dakizunean, [...] probretuko zaituen inkontrurik, nolakoak baitira babazuzak, harriak, suak, uholdeak, agorteak. SP Phil 276. Estu izanen desgraziabat, estu arriak arrasatuko, eta abrastuko da nola estakiela. SermAN 6v. Badira idorrean [...] bazterrak galtzen dituzten ubelde, arri, aize ta elementak. Mb IArg II 277. Asaldatuko da aizea eta erasoko die bekatariai turmoiakin, tximista, oñaztar eta arri ikaragarriakin. AA III 477. Frutuen ganera etorriko da arria, txilgora, gorriña ta madarikaziñoa. Añ MisE 144. Badira [kofradiak] etxeentzat eta ganaduentzat bezala, uraldientzat, arriarentzat eta beste doakabeentzat. It Dial 67 (Ur, Dv e Ip (h)arri). Baldiñ bazen nonbait / Tenpesta edo harri formatzen nolazpait. Gy 313. Turmoi eta iñusturri izugarriak batetik, eta kazkabarra eta arria bestetik asi ziran. Lard 70. Eta dongaro esan eben Jaungoikoa gaitik gizonak arrijaren plagia gaitik. Ur Apoc (V) 16, 21 (IBe kazkabar). Bakharrik Jesengo lurrean, non baitziren Israelgo semeak, harririk etzen erori. Dv Ex 9, 26 (Ur, Bibl (h)arri; Urt babazuza, Ol, BiblE kazkabar, Ker arriabar). Lengo egunen batian bota emen du arriya Irun aldian. Sor Bar 48. Txingor ta kaskabarrak, abazuz ta arriak, galtzen dizkigute landak eta landariak. Bv AsL 180. Guduak galtzen dituz / luzaroko erriak / matsdui ederrak legez / Agustuko arriak. Azc PB 274. Etxeruntz asteko gengozala, asi iakun bat-batera trumoia, euria, txingorra ta arria. Ag AL 38. Jaungoikoak ukatu edo laburtu leikeoela bere bendezinoa kanpoai, bialdu leikezala legortasuna, sikutea, arriya, gorriñea. Itz Azald 94. Harriak xehakatu zituen heien uztak. CatJauf 26. Aizeak, arriak, zamorroak, gorriñak, oloak, añoak edo beste gaitzen batek beren soroak alperrik galdu bear dieztelako. A. Pagoaga Itzald II 140s. Han ziren lehenik ortziak karraskan, gero harria purrustan. Zerb Ipuinak 130. Euri on ordez, ba du barnean / arri edo kazkabarra. Or Eus 341. Yesus amenean iritxi zinan [odeia] gurera; baña lenengo xortak euri zitxinan, eta arri-bildurrik ez. Or QA 74. Izurrite, usteldura, suzko harri, eta otte eta ilhunbeek oro funditu zituzten. Zerb IxtS 35. Arri-urte, arto-urte. (AN-larr). Inza NaEsZarr 726. Harria heldu duk, tresna gaiztoa duk! (AN-5vill). EZBB I 42. Aize-zurunbillo bildurgarri bat sortu zan, eta arria eraso. JAzpiroz 77.
    azpiadiera-2.1
    Desgracia, ruina. "Arrixa batu. Lo mismo que arri abarra batu. Atraerse la tempestad. Aren aurrian esan dittuan berbegaz, arrixa batu detsa bere buruari" Etxba Eib. "Au da arria etorri zaiguna (G-azp)" Gte Erd 189.
    Ori da orratik mutil gaztearen azkena! Ori da etxeari erori zaion arria! NEtx EEs 1927, 9. Begira ondo, gazte alaia, / zein bidetatik zabiltzen, / txorokeritan gau ta gau-erdi / arria etxera biltzen. And Egun 61. Alaje edo pintatutziak / lagatzen ditut aparte, / oiek askotan familirako / arri aundia dakarte. And Auspoa 52-53, 75. Utsik an gelditu zan / lengo basarria, / gure pameliantzat / naikua arria. Uzt Sas 256. Bat gaixorikan jartzen danian / etortzen zaion arriya! Uzt LEG II 293.
    sense-3
    3. (V, G, AN, Sal, R ap. A; VocBN, H). Ref.: A (arri, gibel-arri).
     Piedra, cálculo. "Maladie de la vessie" VocBN . "Pierre, concrétion qui se forme dans les reins" H. "Gibel-arri (V, G, AN, Sal, R), piedrecillas del hígado" A.
    Han izanen du kondenatu on beharrak buruan min handia, hortz-haginetan oiñhaze bortitza, bihotzean dolore errabiatua, gorputzean kota, harri, ikhara, sukhar, finean ahal diratekeien eritasun guztiak. Ax 589 (V 379; Añ GGero 371 arri-mina). Milla milliun gizonek eta emaztek bere ohetan [...] pairatu dituztela oinhaze, dolore, neke handiak, hezurretako mina, harria, sukar egosia eta errea. SP Phil 373. Noiz ere baitakizu segurki idiak harria duela bixikan edo xilkuan, barna pikhaturik atheratzia da erremedio lasterrena eta segurrena. Mong 589. O Jinkoa! zer faboria haiñbeste podagros, lür minez, ügeriz parelisiaz, zorminez, helgaitzez, harriz, garaillaz ta mila berze minetzaz lots'izaitia. Egiat 184. Au, giltxurdiñetako ondarra edo arriak uxatzeko, oso ona omen da. Ostolaiz 31.
    azpiadiera-3.1
    "Gibelean ez du orrek arri asko, gizon sendoa eta gozoa da" (AN-gip). Inza NaEsZarr 818.
    azpiadiera-3.2
    "Pierre, concrétion dure qui se forme dans les fruits; madari harriduna, poire qui a des concrétions pierreuses" H.
    sense-4
    4. (V). Ref.: A Apend; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. .
     "Fregadera" A Apend. "Artesa de piedra en las cocinas antiguas. Goiz guztian, arritik urten barik nago, ainbeste ontzi garbitu biarrekin" Etxba Eib. "Fregadera de piedra, en las cocinas antiguas. Goiz guztia ontzi garbitzen jardun dot arrixan" Elexp Berg. "Gaur egun fregadera" Ib. Cf. HARRIKOA EGIN.
    azpisarrera-1
    HARRIA HARRIAREN GAINEAN. Piedra sobre piedra (no quedar, no dejar, etc.).
    Egiaz erraiten drauzuet, ezta geldituren hemen harria harriaren gainean, desegin eztadin. Lç Mt 24, 2 (He, TB, Dv, Echn harria harriaren gainean; Ip harirrik harrin gañen, Ur arririk arriaren gañean, Ol arri gañean arririk, Leon harri bat harriaren gainean, Or, Ker arri bat bestearen ga(i)ñean, IBk, IBe harririk harri gainean). Harria eztiñe utziko / harriaren gañean. EZ Noel 88. Bada, egiaz mintzo natzaitzue, ez da geldituren harria harriaren gainean; ez, ez da harri bakhar bat tenplu hortan lurrerako ez denik. Lg II 185. Sü eta flametan / oro zütiegü ezarten / harria harriri [sic, tal vez por harrin] gaiñen / ezpeitegü deus utziren. Abraham II 187. (ap. DRA) Eta lanbide onekin bete-betean egiztatu zan, arria arriaren gañean Jerusaleni utziko etzitzaiola. Lard 546. Zu ta zugan diran zure semeak lurrera egotziko dituzte, eta eztute arria arriaren gañean utziko. Ir YKBiz 378. Hegiaphalia su ta gar jarri, arririk arri gaiñean gel ez dadin. Etxde JJ 189. Eztut hemen harriaren gainean harririk utziko. Eskuaren mamia bezain zelaia geratuko da herria. Arti Tobera 268.
    azpisarrerakoSense-1.1
    Etzen orotan harria harriaren gainean baizik ageri. Zerb Gerlan 111. Etzen han gelditu harria harriaren gainean baizik.Zerb IxtS 68.
    azpisarrera-2
    HARRI-HABE (Foix ap. Lh). Columna de piedra. v. HABE-HARRI.
    Arri-aberik aringa jauna soldaduak askaturik. PasSant 14. (ap. A s.v. aringa) Haren barnia berrogei eta laur harri-habek edo kolonak, laur herrokatan ezaririk, bost phartetan berhezten die. Ip Hil 99. Barnen aldiz harrihabez / dügü gothor süstengatü / Harripikatü bobeda, / zola ere harristatü. Casve SGrazi 70.
    azpisarrera-3
    HARRIA EGIN. "Granizar piedra. Buruan dot, San Lorenzo egun baten, zelako arrixa eiñ eban" Etxba Eib. "Joan dan sapatuan Elgetan arrixa eiñ ei zeban" Elexp Berg.
    Beste inguru guzietan arria egiten bazuan ere, an etzan erorten ale bat ere. Bv AsL 181. Aspaldi ez omen yuk Orixen arririk egin. Or QA 74. Eta orain Narbaxakueri, [San Elias] arrika atara ebelako, euria baiño lenago arrixa egiten doste. (V-gip). Gand Eusk 1956, 228.
    azpisarrera-4
    HARRI-HAITZ. Roca. v. harkaitz.
    Iru bider jausi ezkero / Esku emoten ezpozu, / Arri atxak eurak baño / Gogorragoa zara zu. Añ EL1 198. Emon eutsen arri atx baterik aterarik iturri-ur fresko bat. Añ GGero 327.
    azpisarrera-5
    HARRI AIZKA. "Harri aizka (S), a pedradas" A (s.v. haizka). v. aizka.
    azpisarrera-6
    HARRIAK JO. "Arriak joa, apedreado" Aq 978.
    azpisarrera-7
    HARRI APAINDU. "Piedra sillar. Arri apainduzko etxea. Arr-landuzko obrea, trabajo de mampostería (distinción establecida por un cantero de Bozate (B))" Gketx Loiola.
    Badauka segur hunek, merezi bezala, bere omenaldiko oroit-harria Eiheralarreko elizaren aintzinean dagoen harri apainduan. Larre ArtzainE 321.
    azpisarrera-8
    HARRI HAREATSU. Piedra arenisca.
    Mondragoiko mendi guztiak dira arrobi baliosoz beteak; zeintzubetan ateratzen dituzten kolore guztietako nabarri eder anitz; baita arri areatsua ere ugari. Izt C 56. Arri areatsu au dalako berez ateratzen ain erosoa, eta landutzen txit gozoa. Ib. 51.
    azpisarrera-9
    HARRI ARGI. Piedra preciosa.
    Aztertu lurreko urre, diamante, arri argi, lora eta edertasun guztijak. JJMg Mayatz 21. Arrilandu legun-legunez / Ikusgarri amaituta, / arriargiz, urrez ta adamaz / danera apaindu-utsa. Etxba Olerti 1959, 228.
    azpisarrera-10
    HARRI ARGITSU. Brillante, piedra preciosa.
    Urregorri ta arriargitsuz egiñiko eraztun apañ bat. Ag Kr 165. Begoñako Amari urre ta arriargitsuzko aroa buruan ipinteko. Ib. 215.
    azpisarrera-11
    HARRI-ARO. Edad de piedra.
    Arrizko izkillu ta aizkora, arri-aroan egindakoak dirala, esango genuke. Arzdi LEItz 86. Atzeman dituzten gauzak, erran nahi dute Arriaro eta Burdiaro bitarteko epe artan eginik direla. FIr GH 1921, 575. Harpetako eta harri-aroko gure aintzinekoen erlisionea. Lf CEEN 1973, 121. Aberastasun horiek guztiak pozik emango genituzke Harri-aroko garbitasunaren truk. MIH 165.
    azpisarrera-12
    HARRI-ARO BERRI. Periodo neolítico.
    Euskaldunak jadanik bazeuden ordea, Nafarroako mendietan, Harri Aro Berrian. Mde Pr 270. Zenbaitek, berriz, [gizalekoreko izate horiek] Harri Aro Berriko gizenda batetaz dauzkate. Ib. 270.
    azpisarrera-13
    HARRI-ARRABOT (Dv A). Canto rodado. "Galet, caillon roulé, moëllon" Dv.
    azpisarrera-14
    HARRI-ARROITU. "Arri-arroitu (Sal), ruido producido por la piedra que cae de las nubes" A.
    azpisarrera-15
    HARRI-ARTE. v. harrarte.
    azpisarrera-16
    HARRI-HARTZAILE. Persona que selecciona las piedras que deben ser colocadas en una obra.
    Jazo zan ba, argin euzkeldun bat arriya lantzen ebillala [...], arriyari ertz baten zati oso-osuan [...], azkatu yakola; estutu zan argiña [...], ta arri-artzalle gazte areri esan eutson yazo yakona. Kk Ab II 175.
    azpisarrera-17
    HARRI-HAS. Sobre la piedra desnuda.
    Harri-has etzana zen presondegian, eskuzangoak tinki-tinkia burdin-gathez estekatuak. Lf Murtuts 47.
    azpisarrera-18
    HARRI-ATERATZAILE. "Harri-atheratzaile, carrier" Dv.
    azpisarrera-19
    HARRI-AULKI. Poyo, banco de piedra.
    An egoan arri-aulki bateko autsari txukun txukun aizeginda. "Soplando un poyo que allí estaba". Or Tormes 65. Yezarri zan iskribaua arri-aulki batean. Ib. 99. Exerita dagon lekutik jaiki ta arri-alkira igotzen da lio-parean. NEtx Antz 110.
    azpisarrera-20
    HARRI-AURTIKITZE. Tiro de piedra (distancia).
    Gero hetarik urrundurik harri aurthikitze batez hurbil. TB Lc 22, 41 (Lç harri iraitzi).
    azpisarrera-21
    HARRI-AZPI. v. harrazpi.
    azpisarrera-22
    HARRI AZPIKOEN.
    Jaungoikoak aiñ ekida aundiaren arri azpikoenetzat autatuba zeukanaren erregu ta negarrak geiago oraindik al izan zuten. 'Destinado para piedra fundamenteal'. Aran SIgn 106s.
    azpisarrera-23
    HARRI BALIOSO. Piedra preciosa. v. harribitxi.
    Bere partez eman ziotzon / lau harri baliosak. EZ Eliç 410. Botoe arri balijosoz betiak. Astar II 135s. Urrhezko, zilharrezko, harri balios [...] eta eskarlatazko marxandizak. TB Apoc 18, 12 (Dv, Echn (h)arri balios, Ip harri balius; Lç harri preziatu, Ol istarri, IBe harribitxi, Ker arri eder). Da gizon bat gauza askotarako gai dana, da, "ezkutaturik dagoan arri baliosa bezela". Zab Gabon 106n. Koroia urrezkoa da, arri baliosoz edertua. Goñi 114. Ikusten ditu zaldiak, ikusten ere urheak, zilarrak, harri baliosak. Barb Leg 140. Gehienak tratulariak, Indietarat oihal, zur, harri balios eta espezeria keta zohatzinak. Ardoy SFran 153.
    azpisarrera-24
    HARRI BALIOTSU. Piedra preciosa.
    Zer da onek emon ebana onetarako? Urria, zidarra, arri balijotsuak? Ur MarIl 16. Luze ainbat zabal zan kana laurdeneko baldi eder urrez josia, eta amabi arri baliotsurekin estalia. Lard 84.
    azpisarrera-25
    HARRI-BANKU. "Arrimainko (R), banco de piedra" A.
    azpisarrera-26
    HARRI-BARRUAN. "Arri-barruan, al alcance de la piedra (V-ger)" A EY III 342.
    azpisarrera-27
    HARRI-BELAR. "Acanthis, harri belhárra" Urt I 69.
    azpisarrera-28
    HARRI BELTZ. "Piedra de "ofita" (arri belxa), de la que hay una cantera grande en el monte Beotegi" (G-goi) AEF 1927, 35. Cf. Lar: "Obsidiana, se llamaba una piedra negra, que servía de espejo, y ya no se halla, arribeltz bat".
    azpisarrera-29
    HARRI BERO. "Ohea berotzeko erabiltzen zen errekarri berotua. Arri berua obe barrura eruaten zan trapu baten batuta" Elexp Berg.
    azpisarrera-30
    HARRI-BESAGAIN. Tiro de piedra (distancia). "Harri-besain (BN-baig), un tiro de piedra" A.
    Eta bera hekietarik baztertu zen harri besagain batean. Dv Lc 22, 41 (Leon harri besagain; Lç harri iraitzi).
    azpisarrera-31
    HARRI-BETA. "Harriaren tolesdura" Elexp Berg.
    azpisarrera-32
    HARRI-BIDE. v. 1 harbide.
    azpisarrera-33
    HARRI-BILGOR. "Harri-milgorra (S), veine de pierre calcaire qui résiste à l'action du feu" Lh.
    azpisarrera-34
    HARRI BIRIBIL (S; Lar, H; a. boroil AN-5vill-gip; harbibil S). Ref.: A (arri boroil); Lh (harri-biribil, harbibil); BU Arano. Piedra redondeada, canto rodado. "Morrillo" Lar. "Pierre ronde, caillou" H. "Guijarro" A. "Caillou rond" Lh. "Arri boro(b)illa, canica, en Lesaka" BU Arano. v. harribil.
    Joan zen Dabid, bortz harri biribil, bere habaila eta makhil bat harturik. Zerb IxtS 53. Muskerra bezain arin zebillen oñutsik arri borobilen gañean. Or Mi 54. Ixillaldi bat ondoan, oin-muturrez arri biribillek amiltzen zituten. Ib. 54. Putzu aundia dagoan tokian, berdeago ura. Arri borobillen tartetik, arbazta legorrak tximaz beteak. Anab Poli 106. Maiz ere arriboroil txikiak eraman oi ditu (aizeak). (G). EgutAr 20-1-1960 (ap. DRA ).
    azpisarrera-35
    HARRI BIRIBILTXO. Canto rodado.
    Diruaren eiña edo egoerea lokaberea da izan, erreka sakonean arri biribiltxua egoneziña dan antzera. Erkiag BatB 137.
    azpisarrera-36
    HARRI BITXI. v. harribitxi.
    azpisarrera-37
    HARRI BIHUR (AN-gip) (Fórmula de juramento). "Arribiur!, conviértame en piedra" (AN-gip) Urq RIEV 1920, 116. Cf. Ataño TxanKan 190n: "Esaera au galduxea dago gaur [...]. Juramentua bezela zan. Adibidez, eizera joan, ollagorra-edo ikusi, tiroa tira eta: --Arri biyur bota detala!" Ataño TxanKan 190n.
    Batek: --Arri biyur [pelota] ona zala! --Arri biur txarra zala! --besteak. Ataño TxanKan 190.
    azpisarrera-38
    HARRI BIHURTU. Fosilizarse. Cf. ejs. con el sdo. no especializado de 'convertir(se) en piedra', en AA III 531, Goñi 31, EA OlBe 87, Gand Elorri 15, NEtx LBB 363.
    Nire ustez [xuka itz egite] au ezta besterik aurñoai egiten zaien izkuntza arribiurtua, besterik ez. A EY III 355.
    azpisarrera-39
    HARRI BIZI.
    azpisarrerakoSense-39.1
    a) Piedra preciosa. "Piedra que tiene aptitud, arribizia" Izt. "Pierre précieuse" H. Cf. Lç, He, TB, Dv, Ol, Ker, IBk e IBe 1 Petr 2, 5 ("lapides vivi", "pierres vives"), Bp II 131 harri biziez bezala eginik "comme de pierres vivantes". v. harribitxi.
    Hunat lezetako meak, hunat harri biziak, / Iainkoaren laudatzera zaikidete guztiak. EZ Man II 18. Distiatzen dute nola / Gauaz harri biziek, / Edo zeru ilhunean / Nola izar argiek. EZ Eliç 410. Eman zioten bere erregerentzat ere khoro bat, urre eta harri bizi zariona. Hb Egia 32s. Bere eriak eraztunez betiak, harri bizi distirantekin. Zub 65.
    azpisarrerakoSense-39.2
    b) Roca viva. "(G), roca" A.
    Birtute guzien asiera, doai guzien jarlekua, arri bizia, argi ederra. Cb EBO 36. [Obia] zegoan baratza batean, non Josek arri bizi-bizian eraginda zeukan, bera eta bere etxekoak lurpetzeko. Lard 464. Eta ipiñi zuen [gorputza] bere obia berri, arri bizian idikierazi zuenean. Ur Mt 27, 60 (Ker arri bizi; Lç, He, TB, SalabBN arroka, Leon harroka, Ip harri, Ur (V) atx, Dv harkadi, Echn, Samper, Hual peña, Ol, IBe (h)aitz, Or arkaitz, IBk harkaitz bizi). Sepultura berria, arri bizian egiña. Inza Azalp 71. Ango beroek eta udazkeneko eurite gaitzek larrutzen eta eiartzen dute lurra; ta arri bizia non ez den oro erreka bide. FIr 134. Lur oneri lur-azpia deritza, askotan arri-pilla izaten da ala arri-bizia ta nekazariak eguneroko lanetan ez du jotzen lur-azpi ori. NekIr 14. Arri-biziak autsi ta txikitu egiten dira ta auts ori lurra da. Ib. 14. Bide orretan gal-beldurrik ez, / arri bizia du lagun. Or BM 60 (cf. nota: "Arri bizi tiene el doble sentido de 'piedra viva' y de 'eco'").
    azpisarrerakoSense-39.3
    c) (V-ger-m, G, AN-larr-erro ap. A ; Lar).
    Eco. "Eco, lugar o pasaje donde se hace" Lar. "Arri-bi-zi-ja a las peñas que equean y también al mismo eco" Ast Disc 616. "Eco; o sea, la piedra que forma eco de la voz humana o de otro sonido. Nuestros antepasados "euzkeldunes" bautizaron al arbixi así, porque como cuerpo vivo producía espontáneamente el eco de la voz (Arpidedun Euzk V 284)" DRA .
    Ango okulu guztiek, arri bizien antzean, euren arimeari aldarrika lez daragoioe. Akes Ipiñ 22. [Ebanjelioko] itz aiek belarrian uzten duten arribizi edo oiartzunaren bidez. Or Jaink 76 (cf. supra el ej. de BM). Goratzarrearen naiz akarraren deadar latza biziagotuz arri-biziek erakar dezatenean. Zait Plat 124. Gaurko gehiegikeriek zaharragoren bat izutzen badute, bada, har beza gogoan gehiegikeria horiek, harri biziaren antzera, ez dutela lehengo gehiegikerien oihartzuna eta neurria besterik itzultzen. MIH 64.
    azpisarrerakoSense-39.4
    d) (harbizi S). Ref.: A; Lrq.
     Mármol.
    azpiadiera-4.1
    "Canica (V-m)" A Apend.
    azpisarrera-40
    HARRI-BOIL. v. arboil.
    azpisarrera-41
    HARRI-BOLA. "Harri handi eta borobila. Perurenak esku bakarrakin jardun dau arriboliakin" Elexp Berg.
    azpisarrera-42
    HARRI BOROBIL. v. HARRI BIRIBIL.
    azpisarrera-43
    HARRI-BOTA. v. HARRI-JAURTI.
    azpisarrera-44
    HARRI-BOTAKA. Lanzando piedras.
    Eta gu harat errabiatuak, han harri botaka artzeko. Etchebarne 23.
    azpisarrera-45
    HARRI EDER. Piedra preciosa. (No incluimos los ejs. no especializados de 'piedra bella', p. ej. los de Izt C 51, Barb Leg 25, Zerb Azk 20, Anab Aprika 15 o Alzola Atalak 49).
    Lurpe gordean arkitzen diran urre ta zillar, diamante ta beste arri ederrak. Mb IArg I 161. [Zeruko] erri onen edertasuna, eta au nolerebait guri adirazteko baliatu zan emengo arri ederren, edo urre, arri, eta kristalaren izenaz. AA III 579. Arri ederrik gabea izan bedi orratik erlojua. "Pedrería". EAEg 1-2-1937, 955. Eta Julitxok bitxi eta balio andiko arri ederrez otzara bat bete. Bilbao IpuiB 215. Izar iduriko orratz arek arri bitxi bat zekarren erdi-erdian. Itxaropen koloreko arri eder bat. NEtx LBB 75. Ez [dautso iñok erosiko] urre, zidar, arri eder, pitxi, liño, purpura, seda ta eun gorrizkarik. Ker Apoc 18, 12 (TB harri balios).
    azpisarrera-46
    HARRI-EGILE. v. harrigile.
    azpisarrera-47
    HARRI EGIN.
    azpisarrerakoSense-47.1
    a) Quedar, etc. de piedra, asombrado. v. harritu.
    Arri egiñak bezala geratu ziran an zeuden guziak. AA II 194. Artzaiak arri-egin ziran. Lard 367. Arri egiñik geratu ziran, itzegiteko ere kemen gabe. Ib. 407. Ilkintza izugarri onek guziak arri-egiñik utzi zituen. Ib. 172. Arri-egiñik billdurgorrian ateratzen da korrika. Aran SIgn 94. Dierri danak esan dezaten / Arri egiñaz batera, / Gure zaintzalle euskaldun zarren / Jainkoa dala berbera. AB AmaE 56. Au entzutean Praisko ulleak zutitu, / Eta arri egiñik oso zan gelditu. Ib. 292. Bat irakurten asi orduko geratuten naz / Zur eta arri eginda ni! Ib. 176. Leoia aurkeztu zitzairanean gelditu nitzan odolik gabe arri egiñik. EE 1884b, 103. Batzuek baño ezpada bere / juan ziran entzutera, / arri eginik geratu ziran / ikusiyaz beste baga. (1887). Auspoa 142, 66. Nor ezta egon bein baiño geiagotan arri egiñik misterio orren aurrean? Vill Jaink 58.
    azpisarrerakoSense-47.2
    b) "Harrigin, harrigite (S), maçonner" Dv.
    azpisarrerakoSense-47.3
    c) Petrificarse.
    Irugarrenez be begiratu egin ei-eban atzeruntz, eta orduan, une aretan bertan arri eginda gelditu ei-zan. Alzola Atalak 41.
    azpisarrerakoSense-47.4
    d) "Arri egina [='borracho'] dago (AN-gip)" Gte Erd 224.
    azpisarrera-48
    HARRIEN HARRIZ. De tanto asombro.
    Edo arako itxaso urdiñik egundo ikusi ez daroan gizona, arrituta, lilluratuta, ao-zabalik, arrien-arriz arnasarik ezaz gelditzen dan legez. Ibarg Geroko 30 (ap. DRA).
    azpisarrera-49
    HARRI-ERASO. Pedregada (sdos. prop. y fig.).
    Zerua sargori; laño beltzak pillatzen asi itun. Arri-eraso gaiztoren bat laxter gañean gendun itxurak artzen asi uan erria. Ataño TxanKan 217 (ref. a la guerra). Ixildu nintzan orduko, ura arri-erasoa burutik bera: --Orain, orain, bere burua galduta ikusi dunean, al dator erremedio billa? Ib. 226.
    azpisarrera-50
    HARRI-ERAUNTSI (AN-ulz, Sal, R, S; harrerauntsi H; arreraunsi B). Ref.: A (arri-erauntsi, arreraunsi); Lrq; Iz Ulz. Pedregada, granizada. "Orage avec chute abondante de grêle" Lrq. "Arrierauntsie in dú" Iz Ulz 415. v. HARRI-JASA.
    Formátzeko tenpestáde gaistoa ta arrerauntsia, bi aize izatendire enkontrátuak. LE Matr4 533. Ardantzeak morroxkaturik arrerauntsias. (22). LE-Ir. Eta yautsi zen zerutik gizonen gainerat harri erauntsi handi bat bakhotxa talento baten pisuko bezalakoa. TB Apoc 16, 21 (Echn arri erauntsi; Lç harriabar, He babazuza, Dv, Ip harrite). . Hasi zen harri erauntsi edo uhar bat lazgarria. Jnn SBi 505. Orai bi urte orreki nengolarik Ligin, arri erauntsi batek, eramanzaikugun kosetxa. Mdg 139. Gaizto onek ekaitz eta arri-erauntsiak asmatu eta bialtzen omen ditu. JMB ELG 85. Kazkabarraren ondoren, arri-erauntsiak zurizkatu ditu txint batean belardiak eta soroak. TAg Uzt 131. Ia beti odeia Altzo mendik naiz Gaztelu mendik erakarri oi yunate berengana, ta gu lasaiago gelditzen gatxin, batez ere arri-erauntsia baldin bada. Or QA 74. Askotan bada mediumen bat, norberaren edo besteren ez jakinean. Esate baterako, harri-erauntsietan. Mde Pr 337. Arri-erauntsiak eta beste kalteak alderatzeko. Ibiñ EG 1954 (11-12), 202. Arri erauntsiak ere izaten ziran an. BasoM 137. Jazko harri erauntsia harek ainitz makur egin zuela mahatsean. Larre ArtzainE 65.
    azpisarrera-51
    HARRI-ERTZ. Canto de piedra.
    Gure andreak infernuko suge txar baten mingañ, edo mistoa baño zorrotzago du: arri ertzak ere erdira litzake. Cb Eg III 369. Burua arri ertzak / Erdi bi egiñik / Azkenetan dagola / Oso sinisturik. AB AmaE 341.
    azpisarrera-52
    HARRI-HESI. v. harresi.
    azpisarrera-53
    HARRI-ESTALI. "Ha rri-estaliak (B), las piedras anchas que cubren un muro" A.
    Kalizak adierazoten dau Sepulturea, eta Pateneak Sepultura-arri-estalia. Añ EL1 89 (EL2 99 Obi orren ganeko arria).
    azpisarrera-54
    HARRI-ESTALKI. Losa.
    Tonban barrena sarthua eta ehortzia dagoela: eta gaiñeko harri-estalkia iaikitera eta hats hartzera utzten eztuena, usantza gaixtoa dela. Ax 95 (V 65; Añ GGero 76 arri estalgia). Arri-estalkia azpikoaz goora iraulia, obia utsik. Lard 467.
    azpisarrera-55
    HARRI-ESTARTA. Calzada.
    Gero gu, arri-estartatik barrena, etxera. JAzpiroz 143.
    azpisarrera-56
    HARRI ETA BELARRI. "Arri ta belarri gelditu (AN-larr), quedarse patidifuso" A EY III 321.
    Arri ta belarri egiñik eta lur yorik gelditu nintxinan. Or QA 109. Arri ta belarri egiñik gelditu zan Isaak. ""Expavit Isaac stupore vehementi". Or BM 219 (Dv harridura gaitzean). Au lehenik, arri ta belarri gelditu zan Madalenek ziona entzutearekin. Etxde JJ 162. Aren [Platonen] bururakizun-bideak arri ta belarri ikusten dituzte. Zait Plat 6. Harri ta bearri gelditu zen Patrick. JSotoetan 54 (ap. DRA ). Orain, [San Agustinen Aitorkizunak] euskaraz ikusirik, harri eta belarri eginik geldituko ginakeen. MIH 534.
    azpisarrerakoSense-56.1
    (Sin eta).
    Arri-belarri gelditu zan, ildakoari gañean ipiñi zioten arritzarratzaz. EgutAr 1956. (ap. DRA)
    azpisarrera-57
    HARRI ETA MAKILA. "Arri ta makila erabiltzen due, le hacen trabajar como a un tonto (AN)" Inza (ap. DRA).
    Arri-ta-makill bazijuazen / Basamortuen tartean. Aran CancB III 296 (Mant explica en nota que arri ta makill, significa "con todo empeño, con el mayor tesón, a brazo partido").
    azpisarrera-58
    HARRI ETA HORMA. a) "Arri ta orma ukatu, negarse terminantemente (V-ger)" A EY III 341. b) "Gogor, osasuntsu, ibili. Aspaldixan arri tta orma najabik" Elexp Berg.
    azpisarrera-59
    HARRI ETA ZUR. "Arri ta zur gelditu (V), quedarse patidifuso" A EY III 321.
    Arri ta zur eginik gelditu izan dira bertako jendearen prestutasunaz. Izt C 254. Emaztearen esan oiek ainbesterañoko bildurra biotzean Nabali sartu zioten, non arri eta zur egiñik geratu zan. Lard 176. Aur koitadua geratu zan eserita zegoan lekuan arri eta zur egiñik. Arr GB 83. Iritxi zuen noizbait aiyek gaiztakeri artatik atzeratzea, geraturik arri ta zur-egiñik bezela. Aran SIgn 34. Eta gure gizonak arri eta zur egiñik erantzun zien. Zab Gabon 79. Lapur guziyak zeuzkan arri ta zur eginik berari begira. Bv AsL 108. Irakurgaitxo labur-labur batek arri ta zur itzuli ninduen. A Ardi 129. Auzoko atsoak soiñu aren berri galdez elkarri, arri ta zur. Mok 16s. Alperrik daitela ta, besterik ezean, / arri ta zur (zur-da-lur, lauorrian, arriturik), begira daude zelaiean. Or Eus 103. Mattin aurrez-aurre ikustearekin arri ta zur gelditu zan. Etxde JJ 121. Andik arri ta zur eginda ikusi al izan zituen erriaren ikuspegi ederrak. Zait Plat 17. Horrela jakin genduen, harri eta zur eginik, irakasle baketsu hau jenerala dugula Suizan. MIH 145.
    azpisarrera-60
    HARRI ETA ZURTU. Sorprenderse, quedar estupefacto.
    Orrela egun batzuetan arri ta zurtua egondu zan. Aran SIgn 50. Baztar danetan nere kantua / Gozoro adi dezaten / Eta euskaldun umant batekiñ / Arri ta zurtu ditezen. AB AmaE 103.
    azpisarrera-61
    HARRI-ETXE. "Arretxe (V, G), casa de piedra" A.
    azpisarrera-62
    HARRI EZTI. "(G-to), pizarra" A.
    azpisarrera-63
    HARRI FIN. Piedra preciosa (ref. tanto a gemas como a perlas, rocas preciosas, etc.).
    Egin zituan lurpean urre zillarrak, diamanteak ta arri fiñak. AA III 349. Uste dut perla hau dela harri fiñ bat. Gy 134. Eta itsaso ontan urrekintzan arrifiñak egoten diran moduban, ikusten dira lekuban txalupa polit zapi txuriyakin apainduak. Alz EE 1889b, 573. Zelan dagozan baturik ainbeste marmol, zillar, urre ta arri piñ. Ag Ioan 190. [Batiolekua] da egintza bat katedraletik banakatua dagoana, biribilla, arri piñez egindakoa. Bere erdian dago marmol zurizko aska andi bat. Ib. 182. Zaldi bat urrezkua [...] begi arri fiñezkuakiñ. Alz STFer 125s. Edurra legez daukaz / iantzi-soinekoak, / ta arri finez beterik / zapata oinekoak. Azc PB 303.
    azpisarrera-64
    HARRI-GAIN. Parte superior de una piedra.
    Joatan anaia gazteena ez beste senide guziak atziturik, arri-gañ batean il zituen. "Super lapidem unum". (Iud 9, 5) Lard 132. Tajo ibaiaren uretza zabalai begira egon giñan orduerdi batean [...] arriganeetako jesarlekuetan jesarrita, uririk geien ta ikusteko ikusgarrienak ikusita gero. Alzola Atalak 72. Arri-gain batean legortzen zeuzkan tabako-orriak. Ataño TxanKan 44. Nere nerbioak lertu samartu ziran, arri gain aietan bilintz eta balantz. AZink 165.
    azpisarrerakoSense-64.1
    (En casos locales de decl. sing.).
    Eta berze parte bat eror zedin harri gainera, eta sorthurik eihar zedin, zeren ezpaitzuen hezetasunik. Lç Lc 8, 6 (Oteiza, IBe (h)arri gainean; He harritarat, TB lekhu harritsu batetara, Ol, IBe (h)arri tartean, Ker arkaitz-gaiñean). Bada arriari dariola dirudien ura aize eze arri gañean urtua da. Mb IArg I 276. Manue-k antxumea arri-gañean bere errekiñakin ipiñi zuen. Lard 139. Artua jan ta ura erari, / arri gañian lo egin. Xe 374. [Urre bat] buruko illena igortzi, besteren bat arri gañean jo. Ag G 53. Arri ganian datzaz. Laux BBa 50. Eskuak arri-gaiñean. Or Eus 209. Arek arri-gañean zapiak zartatzen zitun bitartean. TAg Uzt 268. Harri gaineko hizkiei so egin nien. Mde Pr 120. Ez al dek oñetan miñik artzen arri-gañean ibillita? Anab Aprika 93. Auntza, arri gaiñean jaio eta arri gaiñean bizi. EZBB I 50. Karramarroak azkar dijoaz / arri gañetik azpira. MMant 151.
    azpisarrera-65
    HARRI-GALTZADA. "Harri kalzada, pavé" SP.
    azpisarrera-66
    HARRI-GEREZI (Lcq A). "(Cerasus duracina), cerezo de piedra, durazno, ginga anpulua (Lar), arrigereziya" Lcq 78.
    azpisarrera-67
    HARRI-GILTZA. "Arrigiltz (Sal, R), harrigiltz (BN, S), llave, piedra última que cierra un arco" A. v. giltzarri.
    azpisarrerakoSense-67.1
    Clave de una cuestión.
    Orretarako antolatze guzia, xeatzez egiña, oso garrantzitsu izanik, are aundiago izan bear euskerarekikoa, bera baita, [...] gure auzi danaren arri-giltza. EG 1954 (11-12), 190.
    azpisarrera-68
    HARRI-GILTZURRIN, HARRI-GILTZURRUNKI (Lar, Aizk A). "Nephrítica, piedra especie de jaspe, arri giltzurrunkia" Lar.
    Harri-giltzurrin batekin yotzen dute Aristhenes karrika baten erdian. Hb Egia 25.
    azpisarrera-69
    HARRI-GIZON.
    azpisarrerakoSense-69.1
    a) Estatua de piedra.
    Ukitu ditu [itsuak] harri-gizonak lehen, eta atzeman ziotzaten gizonekin itxurak. Hb Egia X.
    azpisarrerakoSense-69.2
    b) Estela discoidal. "Stéle [...] discoidale" T-L.
    Bira-bira amilka joaki [hil-herrietako] kurutze eta harri-gizonen artean. Lf Murtuts 17.
    a) Estatua de piedra.
    Ukitu ditu [itsuak] harri-gizonak lehen, eta atzeman ziotzaten gizonekin itxurak. Hb Egia X.
    b) Estela discoidal. "Stéle [...] discoidale" T-L.
    Bira-bira amilka joaki [hil-herrietako] kurutze eta harri-gizonen artean. Lf Murtuts 17.
    azpisarrera-70
    HARRI-GUDA. "Pedrea" Lar.
    azpisarrera-71
    HARRI-IDOKIGIA (S ap. Egan 1987 (3-6), 150). Cantera.
    azpisarrera-72
    HARRI-IGEKI. Objeto cortante de piedra.
    Bizkar zanpatuzko gezi-muturrak, ertz landutako ar-igekiak, sukarri-aiztoak eta marruxkak. JMB ELG 56.
    azpisarrera-73
    HARRI-IGURTZI. "Arri-igortzi (V-m-gip, G-to), golpe recibido en el pie al chocar con algún obstáculo" A.
    azpisarrera-74
    HARRI-IKATZ. v. harrikatz.
    azpisarrera-75
    HARRI-IMAN (Lcc; arriman Lar; arrimanea det. Lar). Imán. "Piedra imán, arri imana" Lcc. v. aimant.
    Jirasola eguzkirantz / beti da begira / ta arri-imanak Norterantz / egiten dau bira. Azc PB 153s.
    azpisarrera-76
    HARRI-IRAITZI (SP; harri-iraitsu A s.v. harri-besain). Tiro de piedra (distancia). "Harri iraitzi <-tsi> baten ingurua, environ un jet de pierre" SP (cuya fuente es sin duda Lç).
    Orduan hura urrund zedin hetarik harri iraitzi baten ingurua. Lç Lc 22, 41 (TB harri arthikitze, Dv, Leon harri besagain, Oteiza arri tiro, Ol, Ker, IBk, IBe (h)arrikada, Or arrika; He harri arthiki bat dohakoraiñokoan).
    azpisarrera-77
    HARRI-IRAIZTE. Tiro de piedra (distancia).
    Bera berezi zen etarik, arri iraizte baten ingurua. FIr 159.
    azpisarrera-78
    HARRI-IRARKETA. Litografía.
    Lau harri-irarketa [Txillidak] berak asmatuak; hauetatik bi, orrialde bitan eginak. MEIG IX 143. (en colab. con NEtx)
    azpisarrera-79
    HARRI IRAZTU. "Rayo, arri iraztua, ozprina" Lar Sup.
    azpisarrera-80
    HARRI-IRUDIGILE. Escultor.
    Elgezua arri-irudigillea ta biok lagun aundiak izan ei dira. Alzola Atalak 111.
    azpisarrera-81
    HARRI-ITXURA. Fortaleza, ánimo. "Animositas [...] harritxúra" Urt II 109.
    azpisarrera-82
    HARRI-JASA (G-bet ap. A Apend). Granizada. v. HARRI-ERAUNTSI.
    Arri-jasa bat eskatzen dio / ordubiak alderako, / esku-âl ori duena baita / Mari Aundi Txindokiko. Or Eus 335. Askotan, udara guztiko lanak arri-jasa batek apurtzen dizkik. TxGarm BordaB 65. Izotzak edo harri-jasak ondatu duen uzta. MEIG II 68.
    azpisarrera-83
    HARRI-JASOTZE. "Levantamiento de piedra. Gaur arrijasotzia dago Basalgon" Elexp Berg.
    Asten dira arri jasote, gizon proba, aizkora, txinga eruate... Gerrika 220. Baiña amaika apustu ikusia naiz, auetakoak batik-bat: aizkora eta arri jasotzea. Insausti 211.
    v. tbn. Albeniz 174.
    azpisarrera-84
    HARRI-JAURTI. Escollera. Hay, con el mismo sentido, arri botia(k) en G-azp; cf. 1 arregotzi.
    Portua zabaldu egin dute nire joanaldi bitartean; gaur Kai-Luzeko arri-jaurtia (escollera) luze da. Etxde Itxas 105.
    azpisarrera-85
    HARRI-JAURTITZE. Apedreamiento.
    Mutikoen erraia zital doillorrak ez ziran bapere minberaa, eta ez eben atertu euren arri-jaurtitea. Erkiag BatB 58.
    azpisarrera-86
    HARRI JO. "(V-m-gip, G-goi), grava" A. "Arríjo, arríjua, piedra picada" Iz ArOñ.
    azpisarrera-87
    HARRI-JOTZE. Trituramiento de piedra.
    Kantera baten, kamiñuetarako arri jotie artute eukiten eban, metroko onenbesteko baten. Gerrika 35.
    azpisarrera-88
    HARRI-KANTAL (SP, Lar, Foix ap. Lh). "Canteau de pierre" SP. "Esquina de una piedra" Lar s.v. canto.
    azpisarrera-89
    HARRI-KANTOIN. v. harkantoin.
    azpisarrera-90
    HARRI-KANTXIN. Recipiente de piedra.
    Yuduen garbiketarako oi danez, bizpairuna suilleko sei arri-kantxin an zeuden. Ol Io 2, 6 (Or arri-ontzi).
    azpisarrera-91
    HARRI-KAPELU. "Faîte [...] pierre, harri kapelia" Foix (Lhande deduce de aquí el tema harrikapele).
    azpisarrera-92
    HARRI-KASKAR (Añ (V); -kazkar Gc ap. A). "Ripio, cascajo" Añ. "Guijo, piedrecillas" A. v. HARRI-KOSKOR.
    Etxe santu onetan gordetzen ziran asko gauza, Santuak bizitzan usa zituanak. Arri kaskar aundi bat, eta arbola-ondo bat. Bv AsL 160.
    azpisarrera-93
    HARRI-KISKIL (AN-larr), HARRI-KISKIRRI (V-m). "Arri-kiskirri (V-m), guijo, piedrecillas" A s.v. arri-kazkar. "Arrikiskill, piedra menuda" Asp Leiz.
    Mutillari ao begietara yatorkoz aize parrastadak ezezik, baita arri kiskirriak bere. Erkiag BatB 111.
    azpisarrera-94
    HARRI-KIZKOR (Dv), HARRI-KISKOR (L, BN ap. A), HARRI-KISKOLA, HARRI-KIXKOLA. "Guijo, piedrecillas" A.
    Harri-kizkor edo harrixkola pikor batzuen eskutik eskura ixurtzen. Prop 1909, 41. Eror lekuan, harri kizkor madarikatu bat, [pilota] makurtzen duena eta huts eginarazten. JE Bur 30. Ori, harri kixkola kisu-labean baino gehiago ez da kruxpeta ezagun. Barb Sup 22. [Antonio Gomez] gogoan zuen, harri kizkor bat oinetakoetan bezala. Ardoy SFran 289. Bastidatik Haitzalderat zen bide xaharra [...], hango harri kiskola artean kirrink eta karrank ibili behar. Larre ArtzainE 37.
    azpisarrera-95
    HARRIKOA EGIN ( (V-ger-m-gip)). Ref.: A; A EY III 292; Elexp Berg. Fregar la vajilla. "Arrikoa (V-ger-m), fregado de la vajilla" A. "Fregar, arrikoa egin (V-ger-m)" A EY III 292. "Arrikua eiñ, ontziak garbitu" Elexp Berg. "Gaur ia galdua. Ontzixak garbittu esan ohi da" Ib.
    Oraindik (etxeko andreak) geien geienak arrikoa egin bear izaten dabe. EgutAr 21-5-1970 (ap. DRA ).
    azpisarrera-96
    HARRIKO GAITZ (arriko gatx V-m ap. A). "Mal de piedra" A s.v. arriko.
    azpisarrera-97
    HARRI-KOLPE.
    azpisarrerakoSense-97.1
    a) Golpe sobre piedra.
    Iakiteko duzu noizere baitzare Sen Iango buruan kausituko duzu gauza bera, ur handik eta harrikolpeak. "Coup de pierre au plomb". INav 118. 50 gradu eta erditan kausituko duzu 125 braza harri kolpeak. Ib. 119.
    azpisarrerakoSense-97.2
    b) Pedrada.
    Nere izabak hartu zuen harri-kolpe bat. "Coup de pierre". Birjin 603.
    azpisarrerakoSense-97.3
    c) Granizada, pedregada.
    Beida beza nola beztubak gelditu diran [udariak] arri kolpiekiñ. Sor Bar 23.
    azpisarrera-98
    HARRI-KOLPEKA. "Harri-kolpeka haritzea, faire à coups de pierre" SP. "Lapidibus appetere, harrikolpeka atakátzea" Urt II 188.
    azpisarrera-99
    HARRI-KONKOR. Piedra, canto de piedra, trozo de piedra.
    Puska batez zabalago hangoa, dena harri konkor, agortua ere kasik. JE Ber 39. Amaika bider ikusi izan ditugu mutilko biurriak urmaelean arri-konkorra jaurtitzen. TAg Uzt 129. Biotz-gañean arri-konkor astuna jarri diotena bezela. Ib. 266. Bidexkaren oetik oñak daramazkitzuela, ertzeko arri-konkorretako bat ustegabean jotzen badezue. Ib. 90. Arri-konkor bat lepotik lotuta, itxaspera botako nizkikek guda-zale guztiak! Ataño TxanKan 130. Ez ain nekoso, eroso're ez / arkaitz azpiko zearra. / Iñoizka zugaitz zain-sustrai edo / baitare arri konkorra. AZink 175.
    azpisarrera-100
    HARRI-KORKOIL. Piedrecilla, canto.
    Jainkoak daki noizkoak ziren galtzara horiek, orai ez baita gelditzen harri korkoila legundurik baizik. Larre ArtzainE 14. Erran dudan harri korkoilezko bide txar estreketan gaindi. Ib. 25.
    azpisarrera-101
    HARRI-KOSKO (Lc, BN-baig ap. A; arkosko V-m-gip ap. A; Hb; arkoxko <-oisk-> Lar DVC 159). "Pedrezuela" Lar DVC 159. "Pedazo de piedra" A. "Cascajo. Arkosko bat duin gogorra dago umetxo ori" Ib. Cf. VocNav: "Arriosco, canto rodado (Cuenca)". v. HARRI-KOSKOR, harkoska.
    Ansarees kontatzen da... karrakaik ez iteko, artzuntela pikoan arri-koxko bana, ta ala pasatzen direla ixil ixiltoa. (227). LE-Ir. [Garija] garbi garbi egiteko arkosko, lur apur, olo garau, auts ta loigarri guztietati. Mg PAb 151. Abarka oneek leun ta labanak dagoz, ta, zer izango da kanpora urten da arkoskuen gañian ibilli biar badot? Ib. 118. Botatzea galletara arri kosko, edo txikitxoak. VMg 84. Etziren eskas gathe, zur eta harri-koskoak ere. Hb Egia 150. Ona zuek arri esan zenezazkioten itzak, baldin eskueran arkoskorik ezpadu. RIEV 1907, 171. Kaleak beetzat arkosko-ordez giza-buruak eukazan. A Latsibi 146. Arri kozkoa zati zati egin bear da, barnean daukan zillar-txilista ateratzeko. Or Mi 125. Belar-tartean eta arkosko gañean auspez zetzan. Ib. 67s. Ta arkozko ta sasitartetik, bakar bakarrik igotzen da gora. Ib. 81. Bideko arkoskoetan labainduz. TAg Uzt 148. Itsasora dioazten ibaiek baso-mendietako lurrak eta arkoskoak eraman-ala eramaten dituzte, ta ontara sortzen dira luiziak eta mausarrak. Zait Plat 37s.
    azpisarrera-102
    HARRI-KOSKOR.
    a) (V, G-azp, AN-5vill; Añ; arri-koxkor V-gip; harri-kazkor Dv; harri-kaskor A; harkoskor Lar, H). Ref.: A (arri-kazkar); Etxba Eib (arri koskorra); Elexp Berg; ZestErret. "Canto, piedra" Lar y Añ. "Pierre concassée, qui présente des côtés anguleux, inégaux, raboteux; gravier composé de telles pierres" H. "Harri-kazkor, menu moellon" Dv. "Guijo, piedrecillas" A. "Cascajo, canto rodado" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Arricoshcor. Pedazo de piedra, ruejo (Pamplona y Montaña)".
    Gelditzen dira galbai berean arri koskorrak eta beste zakarrak. Mb IArg I 203. Asmatu zuen ekartzea ta bein banan botatzea galletara arri kosko edo txikitxoak. VMg 84. Etziren eskas gathe, zur eta harri-koskoak ere. Hb Egia 150. Da bere guztiz ondo arkoskorra botatia. "Cascajo". Ur Dial 38 (It arkoska, Dv zagorra, Ip garalla). Ire Aitak eztakialakoan ago, arri-koskor guztiak beste gauzarik eztakienean? A BeinB 68. Tira diyo arri koskor aundi bat. Iraola 83. Ar koskor artean bada ere, garia ematen zuten galanki [ango lurrak] . Ag G 113. Zati baten geldi-geldi egon zan, aurre-aldeko arri koskor bati begira-begira. Kk Ab I 103. Arri-kozkorrez ta autsez beterik eguan-eta, ezin olgetarik egin. Altuna 44. Aren onduan arrikoxkor bat / besterik ezin izan Aizkorri. EA Txindor 90. Mutiko batek zukrearen iduriko arri koxkor xuri bat eman zakon. Zub 111. Arkozkorrek oiñak kiskaltzen ditidate, ta egarrik itotzera noa. Or Mi 102. Arri koxkor artian / ura loirik dua. Laux BBa 86. Or uzten dizut ortarako poltsa arri-koxkorrez betea. Lek EunD 45. Ez kutxarroa bera sugañean ipinita, sutan goritutako arkoskorrak bertan sartuaz baizik. JMB ELG 44. Eguna argitu-ala, artzai-mutillak arkoskorrak bezela, zabalduko ditu zabaldietan zipirtztinka, zorroan bilduta darabiltzkin dirdairik ikusgarrienak. TAg Uzt 73. Arri koskorra mendi egingo zenduke zuk. NEtx Antz 128. Arri koxkor bakoitzak, pulunpatzean, pirril bat egiten du uretan. Or QA 184. Ugaldeak bilinbolaka daramatzin arri koskorrak bezelaxe. Etxde JJ 265. 40 arrizkokor artzen dituzte patrikan. Lek SClar 132. Malko lodiez ureztatu ta busti oi ditue lurreko arri koixkorrak. Erkiag Arran 183. Zakur aundi sendorra ondoratu zaio zaunkaka [...], arri koskor bat botatzeko eskean. Txill Let 29. Buruan alako arri-koskor jasa bat bezela nabaitu zuan; kulata tankadak noski. Ugalde Iltz 50. Gora asi giñan oso nekez, arri kozkor tartean, bidean arrizkoa bai-zan. Anab Aprika 82. Errotan arrikoskorrak eio eta oietatik iriña aterako dela uste izatea bezala. Vill Jaink 84. Orduko bideak, arri koskorrez beteak egozan. Erkiag BatB 86. Ikusi zituen pikotx ukaldika erortzen, batzu besten gainerat, sekulakotz uste zituen [gatzeluko] harri kozkorrak. "Des blocs de pierre". Ardoy SFran 76. Lur sasitsu arri koxkor eta buztin pizka batekin naasiak. Ibiñ Virgil 86. Alako batian ateri zen arri-kozkor bat. Auspoa 77-78, 115. An asi zitzaizkion belarri-ondoan xixtuka ukabilla aiñako arri-kozkorrak. Berron Kijote 201. Barbantzu tartean arri koskor batzuk etortzen dira baña. TxGarm BordaB 72. Artu arri koxkor batzuk eta lo zegoan kuartoko leiora tira nituan. JAzpiroz 212. Bota harri koxkor bat kabalen aintzinera. Larre ArtzainE 11. Beste norbaitek ere ekarri du bere harri-koxkorra guztion artean eraikitzen ari garen jauregi ederra hornituago ager dadin. MIH 230. Urre-kolorezko harri-koskorrek. MEIG VII 61. Hautsez eta harri-kozkorrez beterik zegoen bide hura. MEIG IX 102.
    azpisarrerakoSense-102.1
    "Arri-koskorra baiño gogorrago ibilli, oso osasuntsu ibili. Zuen aittajuna arri-koskorra baiño gogorrago dabill aspaldixan" Elexp Berg. .
    "Arri-koxkorraren pare lo eiñ, lo sakon egin. Telefonuak jo dabenian arri-koskorraren pare nenguan lo" Elexp Berg. "Bi esapide hauetan arri-koskor zein arri entzun daiteke" Ib.
    b) Grano de pedrisco.
    Aize-zurunbillo bildurgarri bat sortu zan, eta arria eraso, ta arri kozkor batek buruan jo niñun. JAzpiroz 77.
    azpisarrera-103
    HARRI-KOSKORTXO. Dim. de harri-koskor.
    Alkargana baturik / arri koskortxuak / erreza oi zenitun / Errosariuak. (Canc. pop. in Lek SClar 131).
    azpisarrera-104
    HARRI KOTOR (BN-ciz ap. AtSac 98; Dv). "Roche" Dv.
    Ezarri zuen [gorphutza] harri kotorrean egina zen hobi batean. "Excisum de petra". Dv Mc 15, 46 (He, TB, Leon (h)arroka, Ol arkaitz, BiblE haitz). Oi nere arima, harrikotorrak berak baino sorragoa zarena! Dv LEd 49.
    azpisarrera-105
    HARRI LABAIN. Piedra resbaladiza; situación peligrosa. "Resbalar, [...], arri labanean ibilli o egon" Añ.
    Betiko galduteko arri labanaren ganean nauke ene gaistakeriak. Añ EL2 161. Irurogei urtean arri labanetan, / Dabillana jausteak zau ikaraketan? AB AmaE 324. Enpleaduok gagoz arri labanean, / Txar, on, ta erdikoaz, bear dogu bizi, / Edozeñ alkateri txapelak erantzi. Ib. 241. Lau arri labain berdotzez. Zendoia 181.
    azpisarrerakoSense-105.1
    Piedra lisa.
    Jote au egiteko, uraren inguru osoan, lau alderdietan bardin bardiñik, arri laban egokiak ditue. Erkiag Arran 134.
    azpisarrera-106
    HARRI LABRATU. Piedra labrada. v. harlandu.
    Ainbeste teilla, ainbeste egur, / ainbeste arri labratu. MMant 79. Arri labratu aiek bizkarrean jasotzeko, argiñak pronto jartzean. BAyerbe 32.
    azpisarrera-107
    HARRI-LAINO. Nube de pedregada.
    Harri-lanhoak ingurikatzen duelarik zerua. SoEg Herr 21-2-1963 (ap. DRA ).
    azpisarrera-108
    HARRI LANDU. v. harlandu.
    azpisarrera-109
    HARRI-LANGINTZA. Trabajo, arte de trabajar la piedra.
    Astur-aldiko arri langintza. JMB ELG 58.
    azpisarrera-110
    HARRI-LANTZAILE (arlantzailla V-gip). Cantero. "Arlantzailla bat, un labrador de piedra" Iz ArOñ.
    Tirreko erregek, bidalkinak igorri ziozkan Dabidi, eta zedro-zura, eta zur-lantzaileak, eta harri-lantzaileak harrasietako; eta egin zuten Dabiden etxea. "Artifices lapidum". Dv 2 Sam 5, 11 (Ol argiñak).
    azpisarrerakoSense-110.1
    Escultor.
    Larrungo harri ederrenetik Maxime Real del Sarte harri-lantzale famatuari obra bat eginarazi zion. Zerb Azk 25.
    azpisarrera-111
    HARRI-LAPITZ. "(AN-5vill), pizarra" A.
    azpisarrera-112
    HARRI-LAUZA. v. harlauza.
    azpisarrera-113
    HARRI LEHOR. "Guijo (BN) Darric" DRA.
    azpisarrera-114
    HARRI-LEPAKA.
    "Lepo gainean harriak garraiatuz" ZestErret . "Hemen hola eotia baño hobe dek soobarrenetik harri-lepaka jardutia. Konparaketa hau norbait oso egoera larrian, kezketan, egon ezinda dagoenean erabltzen da" Ib.
    azpisarrera-115
    HARRI LEUN. a) "Guijarro, puede venir de el Bascuence, egijarria, egi-arria, que quiere decir piedra de el canto u esquina, arri leuna, arri boilla" Lar. Cf. Echag 145 arri leun 'piedra lisa'.
    Aliketa gixagaixoak, nekatua, galdu arte bere bizitza laburra, auts eta bideko arrileun tartean. Otag EE 1882c, 480.
    b) Alabastro.
    Ala nola intz tantoak irristatzen diran arri-legunezko talluntza baten gañean. "Sobre una estatua de alabastro". Arzac EE 1884a, 136.
    azpisarrera-116
    HARRI LEUNDU. v. harleundu.
    azpisarrera-117
    HARRI LOHI. "Arri loia, ladrillo" Caro Vera 10.
    azpisarrera-118
    HARRI-LOSA. v. harlauza.
    azpisarrera-119
    HARRI-LUR EGIN.
    Jaun Jabea daukate aragiz jantzirik; / makurtuz muintzen dute arri-lur egiñik. "Espantados de admiración". Or Eus 145.
    azpisarrera-120
    HARRI LUZE. v. harluze.
    azpisarrera-121
    HARRI-MAHAI.
    azpisarrerakoSense-121.1
    a) Mesa de piedra.
    Arri-maiaren gañean ipiñi zuten Bikendi. 'Sur la table de pierre'. Or Mi 69.
    azpisarrerakoSense-121.2
    b) Placa.
    Ate-gainean marmol edo aitxurdinezko arri-mai batean itz oriek ozkatuak daude. Lh Yol 4.
    azpisarrerakoSense-121.3
    Dolmen.
    Duela milaka urthe, jadanik gure arbasoak ohartu zitzaizkion Monho-gain horren ederrari, eta han ezarri beren gisako orhoitzapenak, zazpi hil-baratze, harri-trego edo harri-mahain bat. Herr 25-6-1959 (ap. DRA ).
    azpisarrera-122
    HARRI-MAILA. v. harmaila.
    azpisarrera-123
    HARRI-MAILU. v. harmailu.
    azpisarrera-124
    HARRI-MANGA ( arrimanga Sal ap. A), HARRIMAINGU. "Pasadera, paso de piedras sobre una corriente de agua" A.
    Eseri tut arrimainguak ugaldea igartzeko. ZMoso 62.
    azpisarrera-125
    HARRI-META.
    azpisarrerakoSense-125.1
    a) (G ap. A ; V, G ap. A ).
    Montón de piedras. "Montón de grava" A. v. harmeta.
    Absalonen gorphutza izan zen artikia zilho handi baterat eta estalia harri meta batez. Lg I 316. Arri-meta andi batekin estali zuen [gorputz-illa] . Lard 200. Uri gaixoren gañera amilka / zorigaitz denak botatzen; / arri meta bat kantal guziak / txorroka odola ixurtzen. Otag (in FrantzesB II 129). Ohetzat beraz, harri meta hura zuen. Jnn SBi 92. Betbetan, iduri harri meta baten barnetik ateratzen zela, Aleman batekin egiten dut buruz buru. StPierre 16. Bide erditsuan, harri-meta baten gainean, ahamen bat jan zuela. Barb Sup 173. Arripil andi bat "ilarrizar" gisako arri meta baten ondoan leze-zulo bat. FIr 167. Zelaian bada harri meta bat, erditik kea dario... Iratz 26. Ta [arriak] bildutakoan arri meta bat egin ta aren gañean bazkaldu zuten. Ol Gen 31, 46 (Ur arri pilla). Bide ertzean naiz ezarriko / harri-meta txiki baten alboan. Lasa Poem 80.
    azpiadiera-1.1
    Absalon arturik, oianeko luban aundi batera yaurti zuten, arrimetatzar bat aren gañean ezarririk. Ol 2 Sam 18, 17.
    azpisarrerakoSense-125.2
    b) "(V, G), columna" A.
    Uri-ganetik, arrimeta andijan jarritta, Bakaldungai (Príncipe) Zorijontsubaren irudija agiri zan. "On a tall column". Altuna 9. Arrimeta-ganian eguan gixa-irudija. Ib. 12.
    azpisarrera-126
    HARRI-MIN. (V, G ap. A; H; armin Bera).
    a) Piedra, cálculo. "Maladie de la pierre" H. "Mal de piedra, cálculos en la vejiga" A.
    Zati guztietan eukiko dabe gaixotasuna, gota, arri-mina, sukarra, kalentura. Añ GGero 371 (Ax 589 (V 379) harri). Iturri onetako urak guztiz dira sendatzalle onak eritasun mueta askorentzako, eta batez ere saiespeko oñaze eta arri miñ edo txixaren eragozle gaitz zarrentzako. Izt C 102s. Arrimin edo usuria ezin egiñik jarten diranentzako. Ib. 82. Orrelako edo alako armiña dala-ta, askok idatzi oi dute. RIEV 1931, 639.
    b) "Harrimin (BN-lab), pastilla de menta" A.
    azpisarrera-127
    HARRI-MOKOR (-kh- S-saug ap. Lh; Dv A). "Harri-mokhor, bloc de pierre. On le dit aussi, par exagération, d'une pierre brute ordinaire" Dv A. "Bloc de roche" Lh.
    Harri-mokor zuri-zuri kantoinka hautsi batzu lerratzen zaizko gain-beheiti, gu iragaitean. JE Ber 39. Arri aundiz tajututako ill-obiari esaten zaio tregoarria. [...]. Landu gabeko arri-mokorrez egiña izaten da geienean. JMB ELG 87. Azi-goratze ortan, zidor-egaletan olako oroigallu batzuk uzten ditu, arrimokor antzera. Onaind (in Gazt MusIx 152).
    azpisarrera-128
    HARRI-MOLDIZTEGI. Litografía.
    Enkargatu zitzaizkala... Duras jaunak bere lagunakin daukan arri-moldiztegikoari (Donostia, 1879). JFlor.
    azpisarrera-129
    HARRI-MORROILO (Urt).
    a) Muro, muralla de piedra. "Circummunire, [...] harri morroillez inguratu" Urt V 86.
    b) (V, G ap. A). "Arri-morroillo, casco de piedra" A s.v. morroillo.
    azpisarrera-130
    HARRI-MURRU. "Arri-morru (AN-5vill), peña" A.
    azpisarrera-131
    HARRI-MUGA. "Harrimuga (R), mojón" A. Cf. Lar s.v. arrimo: "De este nombre arrimo viene arrimar, y arrimo de el Bascuence arrimua, arrimuga, que significa los mojones o lindes de piedra, que llamamos mugarria, y sirven de arrimo y descanso a los caminantes". v. harrikomuga; mugarri.
    azpisarrera-132
    HARRI MUGER (SP s.v. mugerra; Lar, Añ (G) A, H). Pedernal. "Pierre à feu, à fusil, silex" H.
    [Presuna haserrekorrak] harri mugerraren pare dira, barrenean dute sua, asko dute ukitzea. Ax 290 (V 193). Israeleko iendeak hain zuen egartsu idorra eta edateko desira handia, non Iainkoak heken premia ikhusirik, eman baitzerauen, harri-muger batetarik atherarik, ithur fresko bat. Ib. 511 (V 329; Añ GGero 327 arri atx). Lurrak ez du berez / emaiten argirik; / alâre, gizonak / asmatu du nola / arri mugerretik / txinpartak atera. Or Poem 557.
    azpisarrera-133
    HARRI-MUNTO. Montón de piedras.
    Arri-munto bat ipiñi zuten, bi alderdien muga izan zedin. Lard 41.
    azpisarrera-134
    HARRI-MURRAILA. Muralla de piedra. "A tectis [...] urbis ac m?nibus arcebis, apartatuko tuk hiriko theillétarik baita oraño harri-morroilloetarik ere" Urt I 67.
    azpisarrera-135
    HARRI-MUTIL.
    Eroan neban legor-petik, zeiean egoan arri-mutil baten buruz buru. "Pilar o poste de piedra". Or Tormes 33.
    azpisarrera-136
    HARRI-MUTUR. Punta de piedra.
    Joan zitzaion arri muturretikan arri muturrera pauso egiñaz, katuak lokatza tartean egin oi duten gisa. Apaol 117s. Sukalde ta geletako ormak puskatuak zeuden, asabak tolestutako arrimuturrak kare urratuaren tartetik erakutsiaz. Ag G 129. Segaren aoak etzuan arri-mutur txikienik ere ukuituko. Ataño TxanKan 9. Harri muthur batzu bezain ixil egon ginen. JEtchep 35.
    azpisarrera-137
    HARRI-OHE. "Harri ohe, assise de pierres" Dv s.v. ohe.
    azpisarrera-138
    HARRI-OIN. v. harroin.
    azpisarrera-139
    HARRI-HONDAR. "(V), cascajo" A.
    azpisarrera-140
    HARRI-ONDO. Espacio entre piedras.
    Segaren orpo-barrenarekin gainbera arri-ondoetako belar banakak mozten ari zan. Ataño TxanKan 9.
    azpisarrera-141
    HARRI-ONTZI. Recipiente de piedra.
    Sei arrontzi ziran an, bi edo iru neurrittakua bakotxa. Arriand Io 2, 6 (Or arri-ontzi; Ker arrizko sei kantxin).
    azpisarrera-142
    HARRI-OHOL. v. harrol.
    azpisarrera-143
    HARRI-HORMA. Muro de piedra.
    Zergatikan utzi dezu iraultzen zure masti inguruko arri-orma? Lh EEs 1915, 233. Tantai eder batzuk zutunik imini, bitarteak arri-ormaz bete. Akes Ipiñ 8.
    azpisarrera-144
    HARRI-ORRATZ. "Aguja, obelisco, pirámide, arri-orratza" Lar.
    azpisarrera-145
    HARRI-PANTOKA. "Harri pantoka, pile de pierres" O-SP 231. "Harri pantoka, endroit dans le chemin entrecoupé de pierres ou on ne marche que sur des pierres" SP. s.v. pantoka. Cf. Ib.: "Pantoka, sponda, [...], pile de pierres (O)".
    azpisarrera-146
    HARRI-PAUSU. "(V-arr), pasadera, paso de piedras colocadas en un arroyo" A.
    Diñoenez an beko arri pausoetan [ito da] . AB AmaE 271.
    azpisarrera-147
    HARRI-PEÑA ( harri-phiña Foix; harpeña Dv; -ph- S ap. AtSac 58). Roca; peña. "Grosse pierre, quartier de roche" Dv. "Bloc" Foix. "Rocher" AtSac 58.
    [Itsasoa] harri peñen kontra mithiritua. Dv Telem 15. Zenbat aldiz ez naiz zuen portuan sartu? Horko har-peinarik ttipienak ezagutzen ditut. Ib. 123. Etzanik, hantxet, harri-peña handi baten itzalean, Bizkar-Zuriko mendiaren gibelean dago. Barb Sup 90. Harrabots izigarri hek aditurik, beldurtzen da Gizon basa, ez ahal dutela bederen haren ziloko harri-peña aurdiki. "On n'aurait pas renversé le roc". Barb Leg 129. Harriphiñak bizkarrian / Gizun azkarrek ekhartez, / Edo phaitetan lerraztez. Casve SGrazi 74. Iparlan behar ziren ardiak gaineko harri peña lanjerosetarik zaindu. Larre ArtzainE 57.
    azpisarrera-148
    HARRI PIKATU (S ap. Lh (-ph-); SP). Piedra labrada, tallada. "Harri pikatua, pierre taillée" SP.
    Zeñek dolore baitute / Handia bihotzean, / Ikhusteaz harren harri / Pikatuak lurrean. EZ Eliç 336. Harripikatuzko leiho guziak bere basekin. (1763). SenperEus 153. Ez duzu hura [aldarea] harri pikatuz eginen. Dv Ex 20, 25 (Bibl harri pikatu; Ur, Ol arri landu, Ker, BiblE (h)arlandu). Eskalerik Parisen ez da ederrago; / Haren harri pikatu desafioz dago. Hb Esk 102. Leiuak arri pikatuz, / dena fantesiya. Auspoa 97, 26. Zola bera zilarrezkoa da, harri pikatuz balitz bezain zangoarentzat gogor. JE Ber 62. Lurrean, hobeki erraiteko, harri-pikatuzko zolaren gainean. Ib. 56. Eliza guti da Azkainekoa baino ederragorik, ala kanpoz bere harri pikatu xoragarriarekin, ala barnez bere aldare urreztatu eta hirur galeria aberatsekin! Zerb Azk 13. Arradoiko harri pikatuz parte bat bederen egina [jauregia] . Ardoy SFran 33s. Barnen aldiz harrihabez / dügü gothor süstengatü / Harripikatü bobeda, / zola ere harristatü. Casve SGrazi 70. Donibaneko Ospitalea deitzen zuten xaharretxea bere harri pikatu gorri-gorriekin. Larre ArtzainE 315. Pareta xoil bat zuen, harri pikatuzkoa bere erdiko partean. Ib. 73.
    azpisarrera-149
    HARRI-PIKATZAILE. Cantero.
    Duela aspaldi aspaldi, ba omen zen harri-pikatzaile bat. "Un tailleur de pierre". Barb Leg 26. Harri pikatzaileak hurbilegi, kiski eta kaska harrokaren kontra ari. Zerb Azk 45. Bere laguna aspaldiskoan hilor zuen, harripikatzaile hauta izana eta gizon gisakua. Herr 17-7-1956 (ap. DRA ).
    azpisarrera-150
    HARRI-PIKOR. "(G-nav, AN-5vill), guija, piedrecilla muy menuda" A. "(S, Eskual 1621), gravier, petit caillou" Lh.
    azpisarrera-151
    HARRI-PILA ( arri-pilla V-gip, G-bet, AN-5vill), HARRI-PILO. Ref.: A; Etxba Eib (pillia); Montón de piedras. "Montón de grava" A. "Arri pillia batu eban ingurura etxia eitten ekiñ aurretik" Etxba Eib (s.v. pillia).
    Utziko zuela erri guzia auts ta arri-pill egiña. Mb IArg I 121. Batuten dituz albait isilen mendigurenian eta bidien parian arri eta atx pilo andijak. Astar II X. Plazan eta kaleko / etxe berriyetan, / arri pilla, leio zar, / pareta gañetan. Echag 49. Itz-aldi onen oroipenerako arri-pilla bat egin eta ardo-olioak bota ziozkan. Lard 46. Ekarri itzatzute arriak. Zeñak bildurik egin zuten arri pilla bat, eta jan zuten bere gañean. Ur Gen 31, 46 (BiblE harripila; Dv munho, Ol arri meta, Ker, Bibl meta). Sorian egin zituan berak zelai batian bost arri pilla. Bv AsL 129. Arripil andi bat "ilarrizar" gisako arri meta baten ondoan leze-zulo bat. FIr 167. Yar zazute gaiñean arripila bat, ugiñek bereizi ez gaitzaten. Or Mi 150. Au dana sarritan muño edo lur eta arri pillo batez inguratua egoten da. JMB ELG 88. Laster agertu nuen gisu eta harri-pilla bat. Ekai horiekin eta paleta lagun, azkar hasi nintzen leze-sargua harresitzen. Mde Pr 114. Etxe aurreko arripilloaren ganean egoten zan jezarrita. Alzola Atalak 66. Harri pila honen azpira sartu aurretik. PPer Harrip 25. Neronek egindako arri pilla edo orma lege bat neukan gordeleku. AZink 104.
    v. tbn. Ag Ioan 268. BAyerbe 28.
    azpisarrera-152
    HARRI PLEGATU. Mampuesto.
    Aspaldiko harri plegatuzko galtzara larri bat. Larre ArtzainE 14.
    azpisarrera-153
    HARRI-POTOR.
    "Harri-koskor handia. Egarrik bagenun, Errekatxistorren kera bat ibal ingo genun, makurtu ta urtrago bat iteko, bi harri-potorren gaiñen belauniko jarrita" ZestErret.
    azpisarrera-154
    HARRI-POTXA. "Arripotxa (BN-ciz), roca" A Apend (s.v. potxa). v. harbotxu.
    azpisarrera-155
    HARRI PREZIATU. Piedra preciosa. Cf. Lcc: "Jacinto piedra, aarri [sic] preziadua jazintoa". v. harribitxi.
    Marxandiza urrhezkorik, eta zilharrezkorik, eta harri preziatuzkorik. Lç Apoc 18, 12 (Dv harri baliosezko). Eta haren argia zen harri guzizko preziatua irudi. Ib. 21,11. India Orientaleko / arri preziatua, / mundu guztia largatu deu / Zerua[k] aberastua. MPortal 25ss. Baita burura altxatzen preziatu khoroa / Milla harri preziatuz argiturikakoa. EZ Man I 133. Eskritura Sainduan konparatzen ditu giristino onak, harri preziatuekin. Ax 142 (V 93). Hura da harri preziatua hainitzentzat estalia. SP Imit III 32, 3 (Ch perla preziatua). Harri preziatu suerte guziak, eztian barrena emanik, hartarik atheratzen direnean, distiatzenago dute. SP Phil 13. Hura da orotra ere, harri preziatü hanitxi gorderik daguena. Mst III 32, 3. Harri preziatu martxant baten gana. Gy 134. Gaxo Andre Madalen, senar eta harri preziatu gabe. Arti Ipuin 60. Dena delako literatura hori [...] ustekabeko harri preziatuz josia irudi zekiokeen. MEIG IV 124.
    azpisarrera-156
    HARRI PREZIOSO. Piedra preciosa.
    Zoin [khurutxia] baitzen ornatia eta garnitia perlaz eta harri preziosez. Tt Arima 121. Non dira, kodiziak bildu zituen zillar, urre ta arri preziosoak? Cb Eg II 140. Eman ganau beltzai arri prezioso guziak baño geiago balio duana? Mg CC 245. Harpe zolan, harri prezius batetan ürhe eta zilharrezko leinhürüz üngüratürik, irakurten dira hitz horik. Ip Hil 99s.
    azpisarrera-157
    HARRI PREZIOTSU. Piedra preciosa.
    Zeruko erriaren murallak arri eder-preziotsu aekin egiñak daudela. AA III 351 (cf. en la misma página: arri mota prezioso bat). Eta zu andik ateratzeko zer eman zuen? Urrea, zillarra edo arri preziotsuak? Arr May 25.
    azpisarrera-158
    HARRI-PROBA. Competición de arrastre de piedra por bueyes. "Arriproba, prueba de bueyes (V-gip)" Garate Cont BAP 1962, 257.
    azpisarrera-159
    HARRI-SIMAUR. Abono mineral.
    Bere errian zenbat arto ta zenbat arri-simaur bearko dan. (1918). ForuAG 277.
    azpisarrera-160
    HARRI-SOINU. "Arri-sonu (R), ruido producido por la piedra (granizo) que cae de las nubes" A.
    azpisarrera-161
    HARRI-TAILU. Estatua.
    Pablo Astarloa euskaldun izkuntzalariaren arritallu edo estatua, Durango-ko Ezkurdiko ibiltegian zagon. Herr 20-10-1960 (ap. DRA ).
    azpisarrera-162
    HARRITARAKO. "Arritarako kamiona [='camión de transporte de piedra'] (G-azp)" Gte Erd 190.
    azpisarrera-163
    HARRI-TARTEKA. Zona entre rocas.
    Emengo arri-tarteka oek, danetan laiatu ta garia ereiten genin. Ataño TxanKan 84.
    azpisarrera-164
    HARRI-TIRADA. Tiro de piedra (distancia).
    Emendik arri tirada bat dagoan baserriyan asko maite naute. Ill Pill 11.
    azpisarrera-165
    HARRI-TIRAKA (G-azp). Tirando piedras. "Umiak jo ta ke harri-tiraka jarduntzuen" ZestErret. v. harrika.
    Arri tiraka jardun zera? ArgiDL 27. Segan, burrukan, aizkan (arrika, arri-tiraka). Or Eus 302. Arri tiraka gelditzen giñan / beso guztiak etenda. Uzt Sas 61. Urrutitik arri-tiraka asi zitzaizkion Don Kijoteri. Berron Kijote 54.
    azpisarrera-166
    HARRI-TIRO. Tiro de piedra (distancia).
    Eta apartatu zan beretatik, arri tiro bat bezela. Oteiza Lc 22, 41 (Lç harri iraitzi).
    azpisarrera-167
    HARRI-TOLESTAILE. "Arri toloszaillea, mampostero" A Apend.
    azpisarrera-168
    HARRI-TRIKU. Dolmen. v. trikuharri.
    Duela milaka urthe, jadanik gure arbasoak ohartu zitzaizkion Monho-gain horren ederrari, eta han ezarri beren gisako orhoitzapenak, zazpi hil-baratze, harri-trego edo harri-mahain bat. Herr 25-6-1959 (ap. DRA ).
    azpisarrera-169
    HARRI-TXINGOR. "Pedrisco (V-arrig)" Garate Cont RIEV 1933, 95.
    azpisarrera-170
    HARRI-TXINAR, HARRI-TXINTXAR. v. hartxintxar.
    azpisarrera-171
    HARRI-TXINTXOLA (S; Foix; harrintxol BN-mix). "Harrintxol, gravier (BN-mix)" Bon. "Harrintxolak (BN-bard), pierraille, macadam" Dv. "Harritsintxol [sic, seguramente por harritx-] (Sc), cascajo" A ( Lh). "Caillou" Foix. "/háRi-činčóla/, le a final appartient au radical, la leçon de Lh est fautive. Grain de gravier, gros grain de sable" Lrq.
    Jarten dira lauak, harri txintxola zonbait bildü ondoan tantoentako. Andurain UskIb 108. Harri xintxola bat aski litake zolako lohiaren harrotzeko, ur-mirailaren ilhuntzeko. Herr 5-3-1959, 3.
    azpisarrera-172
    HARRI-TXIRGORA. Pedrisco.
    Arri txirgorak, abazuzak, arrizko ekatxak galdu eztaizala ereintzak. Añ MisE 110.
    azpisarrera-173
    HARRI-TXIRTA. "(G-bet), residuo de piedrecillas en el calero" A.
    azpisarrera-174
    HARRI-UHAR. Pedregada, granizada. "Harri-erantsi" A Apend.
    azpisarrera-175
    HARRI-UKALDI (L-sar, BN-baig; arrikaldi Sal; harrikhaldi S; H; harri-khaldü S; harrukaldi Aq A (que cita tbn. a O)). Ref.: A (harri-besain, arrikaldi, arrukaldi, harrikhaldu); Lrq /haRikháldü/; Satr VocP (ukaldi). Pedrada. "Harrukaldiz (O), à coups de pierre" SP (s.v. ukaldia). "Un jet de pierre, harri kualdi bat" Ht VocGr 373 (errata por ukaldi o khaldi?). "Pedrada, arrukaldia" Aq 757. "Coup de pierre" H, Lrq. "Tiro de piedra" y "pedrada" A.
    Eta berriz igor zezan hetara berze zerbitzari bat eta harri ukhaldiz hauts ziezoten burua. Lç Mc 12, 4 (TB harrikatu zuten). Hora ezta harrukaldiz amontzen. O Pr 247. Harri khaldiz hura erhaiten zienen arropak begiratzen zütian ber orenian. Bp II 125. Marianak aurthikitzen dio Eskualdunari, aurthik ahal zezoken harri ukhaldirik borthitzena. ES 119. Begian harri'khaldia bezala. Egiat 226. Ditzagün hebetik akaza / harrikaldüz bertan / igain eztitian orai / renpartaren gaiñian. Xarlem 1300. Zuetáik nork ere eztuén bekaturík, ark tirabézo lenbiziko arrukáldia. LE Doc 222. Bertzek aldiz kapapetik harri ukaldia. FrantzesB I 26. Fripu horik ditzagün / Harrikaldüz akaza. Mustafa 134 (ap. DRA). Aspaldiko errana da: Hora ez da harri-ukhaldiz ematzen. Arb Erlis 104. Beldurrez bertzela zenbeit harri edo makila-ukaldi eman zezoten. HU Zez 181. Aizkatu dukezu, aitz edo harri ukaldika zure agerretik iraizi. JE Bur 132. Ikusi al duzute ler-adaburuan etxetxori taldea kokatzen arrastirian, eta bat batean, buruxka-biltzaileen baten arri-ukaldiz izutzen eta basora iges egiten? Or Mi 27. Bera berezi zen etarik, arri iraizte baten ingurua (arrukaldi batez bota diteken arri eta gure arteko izaria, erdaraz 'a un tiro de piedra'). FIr 159. [Sagar] hura harri ukaldi batez eror-arazten baginuen. Larre ArtzainE 43.
    azpisarrerakoSense-175.1
    Tiro de piedra (distancia).
    Nahiz haurra eremana zen jadanik, harri ukhaldiaren bidea baino urrunago. Jnn SBi 104.
    azpisarrera-176
    HARRI-UKALDIKA (harrikhaldika H; harrükaldika Lh; harrukhaldika H). A pedradas. "À coups de pierre" H. v. harrika ; cf. harrukaldikatu .
    Erzo batek harrikalduka / Lasterkatzen zuen zuhur bat. Arch Fab 235. Urtubiako gerriko xuridunari makilaldi, harrikaldi eta tiroka hasteko. Zerb Azk 62.
    azpisarrera-177
    HARRI-UKALDITTO. "Harrikhaldütto (S), petit coup de pierre" Lh.
    azpisarrera-178
    HARRI-UR. "(V-m, G-azp-to), piedra, granizo. Derretido, se guarda y se mojan en él trapos para aplicarlos a las quemaduras" A.
    azpisarrera-179
    HARRI URDIN. a) Azulejo. Cf. Lar: "Lapislázuli, piedra exquisita; arri urdiñ urretantaz, izarrez bezala edertua, orregatik deritza Zeruarria", que Aizk copia equivocadamente "arriurdin urrea".
    Obiaren ondoko orma edo pareteetan, arri urdin edo azulejoak daude, eta orietan S. Illanen Milagroak. Cb Senar 139s.
    b) "Sulfato de cobre" (G-goi) Arin AEF 1955, 109. Cf. los top. Arri-urdiñeta (Tx B II 98), Arri-urdin (SMitx Aranz 197).
    azpisarrera-180
    HARRI-URTIKA (arrurtika V ap. A). Tirando piedras.
    Abijetan dira berorrenak atx eta arri urtika. Astar II X. Itzulamika, makilurrunean, arriurtika, indarlean eta beste onelako egikari anitzetan jostaldiatzen dirala. Izt C 229.
    azpisarrera-181
    HARRI-URTIKI. Tiro de piedra (distancia).
    Gero lekutu zan aiengandik eta urrundu zan arri-urtiki bat bezelatsu. Ir YKBiz 467.
    azpisarrera-182
    HARRI-USTEL. "Arriustel (V-ple), pizarra" A.
    azpisarrera-183
    HARRI-UZTAI. v. harruztai.
    azpisarrera-184
    HARRI XABAL (S ap. Lh) (Dim. de harri zabal). Piedra pequeña plana. "Galet, pierre plate" Lh.
    Erdoigorrizko margo-gaiak, igurtziz erabiliaz meatutako burdin-artxabalak. JMB ELG 30. Isturitzko artxabal marreztuak. Ib. 31. Bidariak etxera urreratu-ala, geroago ta argiago entzuten zuen gari-eskuteak arritxabaletan zartaka ateratzen zuen danga-otsa. TAg Uzt 154.
    azpisarrerakoSense-184.1
    Piedra plana.
    45 harrizabal. (1738). SenperEus 142. Txarri-kurrintza entzun omen-zin egun batez okulun ango nagusiak eta arritxabal baten azpian zegon zulotik Ernioko txarria agertu. TAg Uzt 91.
    azpisarrera-185
    HARRI XABALDUN (S ap. Lh) (Dim. de harri zabal). "Galet, pierre plate" Lh.
    azpisarrera-186
    HARRI XEHATU. Gravilla.
    Azaleko lurra hein batean harro dago berenez; azalpekoa tinko, harri xehatuz ez bada egina. Dv Lab 108.
    azpisarrera-187
    HARRI-XEHATZAILE. "Casseur de pierres" Dv A.
    azpisarrera-188
    HARRI XEHE (Bon; arri -tzee V-gip ap. Iz ArOñ). Grava. "Nid, sable, gravier, harri-xehe" Bon. "Arri-tzeia bota, echar grava" Iz ArOñ.
    Barne-hustua zen haritz zahar baten zola bethe zuen harri xehez. Jnn SBi 92. Harri handi, mendietako kotorrer, erraiten ohi zuten beihala aitza, [...]; berdin harri xeheer, Aldudan. JE Bur 153. Mehargune hertsia, erreka xumetik ezker eta eskuin malda xutak eta legunak; harri xee eta legartsuak. Zub 30.
    azpisarrera-189
    HARRI ZABAL (Mic A). Losa; lápida. "Losa, arrizabala" Mic.
    Arri zabal au, mai sendo ta ederra daukagu. Bv AsL 168. Argiak piztu eta, ni ordukotz harri zabal hotz baten gainean belhaunikatua bainintzen, erraten zarotak. Elzb PAd 23. Aurkhitu zuen, mendi mazela batean, harroka bizian eginikako zilho bat, hetsia zaukana harri zabal batek. Jnn SBi 114. Esan, zergatik / zere egunean, / Gurutze-oñean datzan obiko / artzabal-gañean, / zaitut ikusten? Lek EEs 1920, 38. Erromatarren ondakiñ asko idazkunez eta irudiz jantzitako illen arzabalak eta opariak izan oi dira. JMB ELG 102. Geure obenez / Eraildurik or / Estaldu zabez / Arri zabalen azpian. Enb 105. Jainkoak eman ziozkan bi harri zabaletan bernuzatuak bere manamenduak. Zerb IxtS 38. Gaztetxoek dantzari eman zioten, arri zabalak dauden tokian. Anab Poli 81.
    azpisarrera-190
    HARRI-ZAPALTZEKO (G-goi). "Apisonadora [...]. Palabra de uso corriente en el Goyerri guipuzcoano" Gketx Loiola.
    azpisarrera-191
    HARRIZ HARRI. a) Por entre piedras, rocas.
    Haren orroa gaten yoka harriz harri; / Karlomani ematen urrunean berri. Hb Esk 60. Kixutik eta Amoroxilotik harriz harri heldu den turrustakari desbardina. Larre ArtzainE 45.
    b) Piedra por piedra.
    Piarresek, txabolatik baserrirañoko bidea arriz-arri ta belarrez-belar zezagun eta gaurik illunenak etzun bitarte ortan beretzako ezkuturik. Etxde JJ 151.
    azpisarrera-192
    HARRI-ZERGADA. "Harrobi hortan ezin athera daiteke gehiago harririk, zeren akhabatu baita harri zergada ona, on ne peut plus extraire de pierre de cette carrière, parce que, le banc de bonne qualité est épuisé" Dv (s.v. zergada).
    azpisarrera-193
    HARRI-ZERRO. "Arri-zerro, tromba o faja de pedrisco (V-ger)" A Apend (s.v. zerro).
    azpisarrera-194
    HARRI-ZINTZAR. v. hartxintxar.
    azpisarrera-195
    HARRIZ JOKATU (A). Lapidar. v. 1 harrikatu.
    Hala faboratu zuen Susana, [...] falsoki akusaturik, harriz iokatzera zeramatenean. Ax 130 (V 86).
    azpisarrera-196
    HARRIZKO. a) (V-gip, G-azp; Lar, Aq, Dv, H). Ref.: Etxba Eib; ZestErret. De piedra (sdos. prop. y fig.). "Lapídeo" Lar. "Columna [...] de piedra, arrizko abea" Aq 1357. "Qui est de pierre. Harrizko bihotza, un coeur de pierre" H.
    Iainko Iaunak eman ukhan zuen bere Legea Moisesez, bi harrizko taulatan skribatua. Lç Adv *** 2r. Eta ziraden han sei khuba harrizkorik. Lç Io 2, 6 (He, TB, Dv, EvS, Leon, Ker, IBk, IBe (h)arrizko, LE arrisko; Ol arri-kantxin, Arriand arrontzi, Or arri-ontzi). Zeruetan aingeruek / zutzaz dute miresten / Harrizko zure buruak / hanbat nola dirauen. Arg (in EZ Noel 23). Bi harrizko tauletan / hark berak eskribatuak. EZ Eliç 120. O harrizko bihotza! Harb 380. Harrizko zubiak. SP Phil 224. Ingrata! Bihotza zuela / Zidurien harrizkoa. Gç 88. Desegiñik arrizko altareak. Lar SermAzc 49. Itsasoari bazter guzietan arrizko ta arezko mugak ezarri ziozkana. Mb IArg I 193. Eliak eragin zuen harrizko aldare bat. Lg I 354. Baldin ezpadet negar egiten / Arrizkoa det biotza. Bast 1. Eman baizazkon Moisesi Aingürien ministerioz, bi harrizko mahaietan Sinaiko mendiaren gaiñian. CatLan 81. Zurezko, arrizko edo bestelazko idoloai. Ub 37.
    ( s. XIX.) Arrizkuak dira alanguen bijotzak. Mg CO 115. Bigun samurtu egizu, Jauna, nire biotz arrizko au. Añ EL1 141. Amar aginte edo Mandamentuak letraz ezarri zituan Jaunak arrizko bi oletan. AA II 6. Nere tenplu bizi, harrizko ta zurezko elizak baino miletan sakratuagoa zen hori. Dh 148. Baldin ez baditugu harrizko bihotzak. FrantzesB II 9. Begira arrizko aska oni; au da bautismoko Pondia. JJMg BasEsc 46s. Azpiak bear du izan arrizkoa, freskoagoa eta garbitzeko errazagoa izan dedin. It Dial 82s (Ur arrizko; Dv lauzatu). Igotzeko dauzka amabost malla arrizko. Izt C 57 (v. harmaila). Edo izango zara arrizkua, edo ezin jarki zinaikijoz dei ain amodijoz betiari. Ur MarIl 115. Han gosetez hil dire gure arbasoak, / Gaphoinez asetzean Kaskoin harrizkoak. Hb Esk 98. Zurezko eta harrizko jainkoak phorrokatzen dituzte. Laph 202. Ikusten da oraindik etxe santu artan [...] arrizko burko bat. Bv AsL 105. Etziok eguzkiaren azpian biotzik, arrizkua izanta ere, nere kantuak biguñduko ez lukenik. Urruz Urz 48. Gazteluz iosi daioela [menditeri orri] arrizko azala. A BeinB 35. Idiaren aitzinian ikhusi zien Maria Birjinaren harrizko molde bat. Ip Hil 193. Altxatu zuten handik ondoan harrizko orroitgailu eder bat. HU Aurp 77. Galeri oneek erri bat dira edo arrizko iendedi andi bat. Ag Ioan 204.
    ( s. XX.) Harrizko alki baten gainerat. Zerb Ipuinak 127. Sarreran arrizko alimali bat dago, zezena lakoa. Or Tormes 13. Oraino ikusten da han haren gela ederra eta harrizko bere sohailu lantua. Zub 81. Arrizkua zirurik / zuen biotzak. MendaroTx 207. Edozelako ormak izan da be naiz arrizko, naiz zulezko, naiz adrilluzko. Kk Ab II 134. Harrizko itzalpe goxoagorik ez dakigu badenez nihungo hirietan. JE Ber 20. Txindoki, orain agokit aurrean, / goriak astundu-tantai arrizko, / bêari iñoiz baño errotuago. Ldi BB 120. Aldi aietako ezur eta arrizko tresna eta langaiak era askotakoak ziran. JMB ELG 29. Murtuts gure patroin onari harrizko iduri eder berri baten eraikitzeko xedea. Lf Murtuts 12. Hunat gaur berriz gathozen heureganat / basoihaneko Jaungoiko harrizkoa. Mde Po 69. Tente dirau oraindik bere gañeko arrizko zubitxo zaarrak. Txill Let 54. Arrilanduz egiña etxearen aurrekaldea. Arrizko orma ederrakin sarratuta ortua. Alzola Atalak 75. Noiz datozke dantzari / itsas ertz harrizkoan / uhinak jolasti. Azurm HitzB 47. Goiti dezogün gogotik / harrizko orhitzapena. Casve SGrazi 150. Ango torre arrizko ta ango farola. Zendoia 137. Or-emenka ikusten ziran arrizko bola edo atx punta batzuk zirala emoten eben. Gerrika 249. Leiho ttipi harrizko eta xirritodunak. Larre ArtzainE 78. Ez ditugu harrizko monumentuak bakarrik gorde behar. MIH 149.
    v. tbn. Lard 439. Itz Azald 79. Lh Yol 3. FIr 140. Zait Sof 141. Etxde JJ 207. Etxabu Kontu 182. Onaind STeresa 69.     Muger arrizko biotza baño / gogorragoa zuk dozu. Lazarraga 1146r. Zeuden arpe erdian porpid-arrizko mai aundi bat zegoen. Or Mi 80. Kare-arrizko mendiak. Gand Elorri 38.
    b) De pedrisco.
    Arri txirgorak, abazuzak, arrizko ekatxak galdu eztaizala ereintzak. Añ MisE 110.
    azpisarrera-197
    HARRI-ZUBI. v. hartzubi.
    azpisarrera-198
    HARRI-ZULATZAILE. Cantero, picapedrero.
    Arri-zulatzallien burni-otsa sumaturik, aienaka urreratu zan gizagaixoa. Ag G 321. Arri-zulatzalle bat eguzki-galdan izerdia zeriola bere lanean ari zan. Garbiz EEs 1929, 61.
    azpisarrera-199
    HARRI-ZULATZEKO (G-goi ap. Gketx Loiola). Perforadora.
    azpisarrera-200
    HARRI-ZULO. v. 1 hartzulo.
    azpisarrera-201
    HARRI ZURI. v. harzuri.
    azpisarrera-202
    HARRI-ZURRU. "Arri-zurru, ruido de pedrisco, antes de que llegue al suelo (V-m)" A Apend.

    harri

    harri
    << hantarazi 0 / 0 1 hartu >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper