agintari.
I . (Sust.).
1. (V, G-goi; Lar, VP 84v, , Hb, VocCB , Dv, H; -taari V-gip), agintai (V-ger), aintari (G-goi), aintai (G-to), agindari (Hb, Etxba Eib) Ref.: A; Iz ArOñ ( agíntaarixa ); EAEL 39, 263 .
Gobernante, jefe, persona con autoridad. "Superior, el que manda", "rector", "comandante", "xefe" Lar, . "General, en la milicia, gerrarien buruzagia, agintaria " Lar. "Amo", "cargo habiente" . "El capataz o jefe" Iz ArOñ . " Agindaria. Culto en Eibar, donde comúnmente se dice aintzallia " Etxba Eib. Tr. Documentado en la tradición labortana desde el primer tercio del s. XVII. Hacia finales del s. XVIII desaparece de los textos y posteriormente sólo hay algunos ejs. modernos (J. Etchepare, Mirande y Xalbador). En la tradición meridional se documenta desde mediados del s. XVIII. La forma agindari sólo se documenta en Altuna (aginddari) y Abeletxe. En DFrec hay 143 ejs. de agintari, todos meridionales.
Apostoluak agintari, laiekoak [barkhako] pasaier. EZ Man I 30. Zeruetako armadaren, Saindu agintariak. EZ Man II 31. Iongoikoa, iguzkitzu arren erhi zaulhiak, / Agintariekin [= agintarien] manu konplitzeko guztiak. Ib. 134. Eta Aingiru guztien lehena, aitzindaria eta agintaria egin zen deabru, eta deabru guztien buruzagi, kidoin eta kapitain. Ax 139 (V 92). Zein bizi baitzara mendez mende iaun eta agintari. Hm 165. Erlek-ere hautatzen dute bere agintaria eta erregea. ES 142. Izanik infernuko prinzipe andia / Demonio guztien agintaria. Acto 168. eruarekin lurraren agintaria ta erregiña [Birjiña] . Lar SermAzc 48. Arako gazte orrek agintari ta aberats bere burua ikusi zuenean. Cb Eg II 184. Behatzen zioela [abadesari] ber-Agintariari bezala. Birjin 142. Zein agintarik agindu edo gobernatu zituan Israeldarrak? Ub 40. Kamilo agintari edo buru ebeela Erromaarrak ingiratu zituben Faleriokuak. Mg PAb 217. Gurago izan eban bizitzia galdu [...] bere Agintarija ukatu baño. Mg CO 175. Josue agintariaren adi-bidez sartu zirian sazerdoteak ibaira. LoraS 6. Errietako agintari edo kargudunai. Gco I 434. Etzera arkitzen zentzurik ez duen guzien gañetik [...] etzera arkitzen guzien jabe, ta agintari egiñik? AA III 372. Euskal-erri jaso oneetan ezdau inos illunaren Agintarijak [...] pruturik artu. fB Ic I IV. Mutillak sutan preparatu ta / agintariak begira. FrantzesB I 102. D. Francisco Longa eta Anchia [...] Bilboko uriko armen agintarijari. Astar II III. Ez alkaterik, ez alkateordekorik, ez amamerurik, eta ez oen eskubideakiko beste agintaririk. Izt C 228. Amon-en kontra lenbizi arpegia agertu eta erasotzen asten zana, buru eta agintari izango zala. Lard 135. Erregiak, agintarijak, jakitunak, zer balijo deutsue orain zeuen eskubide, indar, ta jakiturijak? Ur MarIl 12. Gure soldauben sendotasuna eta euren agintarijen jakiturija. " Sus generales" . (1860) BBatzarN 187. Ez litzateke au izango beti batzuk agntari ta nagusi izatia? " La perpetuidad en el poder" . (1866) Ib. 235. Beren agintari edo kapitanagana eraman zuten. Aran SIgn 42. Aita Santua Jaungoikoaren / urrengo agintariya. Xe 362. Plaga berorrek gatxez bete dauz / otseiñ ta agintariak. AB AmaE 68. Andreak daruzkagu / nun-nai agintari. JanEd I 24. Eta ondo eritxi deutse / bardintasunari, / alan eztalako inor / izango agintari. Azc PB 332.
(s. XX) Txalopako agintari, buru edo patroia. Ag Kr 21n. Atsoak eta apaizak dira gaur agintari, baño egunen batean... Ag G 338. Lapurren artian iñun baño agintari-biar geiago ixaten da. Kk Ab I 116. Agintari nausijenak beste agintarijai [...] zigorrak ezarri-biarrik eztabe eukiko. ForuAB 151. Santakrutz gizaajua Aramayonara preso ta gu ainttai gabe al-tzunak al-tzun lekura an jon giñan bakotxa bee aiekatik. (AN-gip). AEF 1924, 11. Bakalderriko (erreñuko) aginddari, zaldun eta andera andikijak eldu ziran bertara. Altuna 74. Ez dukete Tolosako buruzagien egoitzek hango agintarienen larderiazko harrokeria. JE Ber 45. Kastila edo Andaluzitik etorritako agintari ta jaun orik. Lh Yol 17. Alkatea agintari jantzian, ginbail-luze, zigor ta guzi. Lab EEguna 111. Naizenian agintari / probintziakua. MendaroTx 204. Isla artako langintza edo industri guztiari lurra yo-arazi zioten Londongo agintari ankerrak. Ldi IL 167. Agintari eta zaindari guziei erabaki au gorde dezatela agintzen diet. "Autoridades y agentes" . EAEg 10-10-1936, 13. Errudun egin zuten Gipuzkoako epaitegiko agintariak eta Bergarako espetxean baitu zuten. Etxde AlosT 83. Agintariak artuak dauzkate neurriak nekazari-gaietan. Munita 94s. Oraingo agintariek euskaldunekin darabilten joeraz. Mde Pr 54 (v. tbn. HaurB 65). Agintari lez zure indarra / ikusi dot ezer eza. BEnb NereA 165. Afaldu zuten poliziak eta Soziedadeko agintariak Restaurant famatu batean. Izeta DirG 48. Eladetarren artean andikiak izan zenituen agintari, iaun eta nagusi. Zait Plat 113. Gizartea agintari gabe ezin bizi diteke. Vill Jaink 186. Agintari liberalak ikusi bearko dabe, azpikoen indarra ta batasuna. Erkiag BatB 147. Zelako gurasuak, alako umiak edo-ta zelako errija alako agindarijak eta abar esan nai dausku orrek. Abeletxe ( in EZBB II 45 ). Erran zautaten nik ez naukala kantatzerik; agintariek debekatzen zautatela. Xa Odol 267. Onik aterako ahal luke euskara agintarien laguntzak? MIH 132.

v. tbn. Zuzaeta 136. CrIc 88. VMg 5. JJMg BasEsc 32. Zav Fab RIEV 1907, 538. Echag 223. It Fab 61. Zab Gabon 94. Sor AKaik 130. Bv AsL 211. Itz Azald 211. Goñi 59. Echta Jos 106. Urruz Zer 111. A Ardi 59. Ill Testim 23 (13 agintai). Arrantz 145. GMant LEItz 62. KIkV 67. KIkG 53. ArgiDL 88. Inza Azalp 122. Etxeg in Muj PAm 28. Altuna 110. Tx B I 205. Or Mi I. Ir YKBiz 317. Eguzk GizAuz 139. TAg Uzt 85. SMitx Aranz 21. Lek SClar 140. Akes Ipiñ 30. Basarri 47. Arti Tobera 268. And AUzta 154. Osk Kurl 157. Salav 93. Ibiñ Virgil 42. Alzola Atalak 47. Etxba Ibilt 456. NEtx LBB 286. Etxabu Kontu 140. Ataño TxanKan 57. Onaind STeresa 70. Ayesta 32. Insausti 107.
(Lar, ) .
(Uso especializado). "Emperador, Enperadorea, Agintaria " Lar. Cf. Cb Eg III 331: "Enperadore edo munduaren agintari esan oi diranen historiak". Cf. tbn. MIH 355 (hablando de Or Aitork): "Agintari ez da enperadore-ren ordain jatorra, ezta jakinzale ere filosofo-rena".
Erromako agintari edo Enperadoreak laguntzen ziola. Ub 57. Biak eraman zuen martirioa, Neron agintari zala. Ib. 106. Bakizu zer esaten eban Constancio Agintarijak? fB Ic III 310. Naibaga gogorrez bete eban Octaviano agintarija ezin menpetutiak Bizkaitarrak. Astar II VII. [Jesusen Kurutzea] beragandu eban Heraklio agintariak. Itz Azald 12. Japontarren agintaria zan urte aietan Taikosama. Ag Serm 500. Bertako agintari Moktezuma baztertu ta españatarrak garailari urten ziranean. GMant LEItz 66. Arlesko dorreak, Agintarien bandera eraikitzen zutelarik. 'Des empereurs' . Or Mi 132. Iulian Agintariaren egunetan. Or Aitork 192.
(Uso especializado). " Agintaria, prelado" VP 82r.
(Uso especializado). Oficial del ejército.
Edozein muetako Agintari batek guda-oñari buruz jakin bear dituan oñarriak. "Oficial de las Armas generales" . EAEg 22-12-1936, 612.
(No ref. a personas).
Horduan Erroma zan Munduaren buru ta agintari. Ub 106. Ezta orain kontu ateratzea besterik [...] nola oetakoren bat egiñ ditekean beste griña, ta pasioen buru ta agintari. AA III 627. Biotza darabilt agintari. Ag G 293. Gizonagan buruak bear al du izan gaiñerakoen gidari, ala gorputzeko beste parteek bear al dute buruaren agintari izan? Vill Jaink 91.
(Como primer miembro de compuestos, con el sdo. de 'oficial').
Bizkaiako Agintari-Aldizkingia geldi-eraztea erabaki dula-ta, agintari-izparkarietan ezarri bearreko diran [...] oarrak [...] Eguneroko ontan azalduko dira. "Boletín Oficial de Vizcaya [...] en periódico oficial" . EAEg 13-10-1936, 38.
2. (SP, Hb), agindari (Lar, Hb).
(El) que promete. " Agintaria, agintzaillea, prometteur, prometedor" SP. "Prometedor" Lar.
3. (Lar, ).
Ofrecedor.
II . (Adj.).
1. "Mandón" Lar, .
Besteen iritziak ezesten dituzten jende agintariak, ugari ugariak dira mundu huntan zoritxarrez. Osk Kurl 97.
2. Principal, capital.
Orien artean [griña] bat nabarbenago, bizio agintari ta nagusiago, beste gaitz ta kalte guztien buru, sustrai edo ondoa. Cb Eg I 11. Bere bizio prinzipal edo agintariari gerra egiteko. Oe 144. Arik eta idoro ta goiartu artean bizio agintaria. EL1 15. Urliaren griña ta pasiorik indartsuena ta agintariena izango da, egiñ dezagun kontu: andi ustea. AA III 630.
3. Gobernante, que gobierna.
Jainkoak debekaturik dauka Prinizpe edo Buru agintari nagusien kontra asaldatzea. Ub 119. Batzuetan aberatsak, jaun agintariak ta aidenagusiak daroez krutzerik nekezkoenak. LoraS 125. Errege ta gizon agintariak eztira beñere orrela iltzen! Ag G 359. Emengo Konde agintariari andik Bilbotik esan zioten mutil oiek il egin bear zirala. And AUzta 64.
4. (No ref. a personas). Imperativo.
Esan zion osabak, Patxik iñoiz entzun zuan abotsik agintari hotz eta asarrenarekin. Osk Kurl 51.
AGINTARI BAZKUN
Euzkadin ezarrita dauden agintari-bazkun eta gañerantzeko bazkunak. "Corporaciones oficiales" . EAEg 10-10-1936, 12. Mugak ipintzea Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiako Aldundi edo Aldundi ordez izan ditezken agintari bazkunen esku dago. "Órganos representativos que las sustituyan" . Ib. 11-10-1936, 21.
AGINTARI-ETXE
Agintari-etxeren batean ala politika-alderdi, langille-bazkun edo gudari-saildiren baten esku. "Centro oficial" . EAEg 16-1-1937, 819.
AGINTARI-LAGUN.
Comandante.
Agintari-lagun edo komandante bat. Ezale 1897, 175b. Nagositarikoa edo agintari-laguna lurperatu eben. Ib. 175b.
AGINTARI NAGUSI.
Jefe superior, gobernante superior.
Gura badeutsazubez biurtu Batzaarrari bere bialkiñak, agintari nagusiari ['emperador'] zor deutsazuben mendetasuna. Mg PAb 210. Kastigauko dabee bere agintari nausijak. fB Ic II 294. Tuy-ko Obispo eta Inkisizioko agintari nagusi izandakoaren ezurrak. Izt C 458. Lelengo iru gizaldijetako Erromako agintari-nagusi guztijak. Ur MarIl 45. Putifar soldaduen agintari nagusiari saldu zioten. Lard 51. Eureen alde ta onian agintari nagusijak esaniko berba gozuak. "General en jefe" (1860). BBatzarN 187. Glorija bere [ontzidijaren] agintari nagusi [...] Mendez Nuñez argitsubari. "Caudillo" (1866). Ib. 231. Zeintzuk dira seta infernuko orren agintari nagusiak? Itz Azald 213. Agintari nagosiari ['capitán del barco'] eskatu eutsezan, ontzian egozan diruak, ta janari ta edari batzuk. Echta Jos 138. Gipuzkoako soldaduen agintari nagusi Ceballos egiten zula. Or SCruz 123. Aurkeztu yakon agintari nagusiari. Kk Ab II 28. Ango gizabatz ta errialde guztiak Moskou-ko agintari nagusien menpean dagozala obeto dirudi. Eguzk GizAuz 129. Gudarozteko eta Itxas-Gudarozteko Agintari Nagusi, Buru eta Izardunak. "Generales, jefes y oficiales" . EAEg 1-6-1937, 1743. Obispoa zan, baño baita erri gizon bezela, lendakari edo agintari nagusi ere. Munita 32. Milandik, uri artarako mintza-maisua eskatzen zioten Erromako Agintari nagusiari. "Ad praefectum urbis" . Or Aitork 121. Erregeak edo goiko agintari nausiek errieri zerga edo laguntasun andie eskatu eutsienen baten. Akes Ipiñ 26. Bidebagakeriak dirala-ta, agintari nagosiak neurri estu gogorrak ezarri ditue politika bizitzan, gizarte-arazoan. Erkiag BatB 149.
AGINTARI-ORDE.
Lugarteniente.
Meza entzuten ari zan bere agintari-orde Jose Mari Orberekin. Or SCruz 128.
AGINTARI-ORDEKO.
Jefe inferior.
Etxalde ta bazterrak zelan landu ta erabilli adierazteko, agintariak arau ta legeak emongo leukiez: agintari ordekoak lege orreik bete azoteko ardurea eukiko leukie. Eguzk GizAuz 123.
BAKAR-AGINTARI.
Dictador.
Primo de Rivera bakar-agintaria jabetu zan indarrez Españako agintearetzaz. TAg Uzt 173.
BIGARREN AGINTARI.
Segundo de a bordo.
Agertu jakan eretia, Bilbon egoan itxasontzi baten, pillotu edo bigarren agintari joateko. Echta Jos 201. Kapitan edo ontzi-buruak, arpegi emoeban bigarren agintarien alde. Ib. 271.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper