OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: ume ‘niño, crío, hijos, descendientes’: Bet, RS, Ber Trat, EZ Man, EZ Noel, Ax, Cap, SP Phil, ES, Ch III, Mb IArg, Cb EBO, Cb Eg, Lg, Mih, Ub, Egiat, Mg PAb, Añ EL, Dh, JJMg BasEsc, fB Olg, Lard, Gy, Dv Lab, Aran SIgn, Orreaga, Apaol, Urruz Urz, Azc PB, A BeinB, Moc Damu, Ag AL, HU Zez, Itz Azald, Echta Jos, JE Bur, Ag G, Urruz Zer, Ill Pill, ArdiDL, KIkG, Altuna, Ox, Enb, Kk AB, Or SCruz, Ir YKBiz, Markiegi in Ldi IL, Eguzk GizAuz, JAIraz Bizia, Bilbao IpuiB, Txill Let, Gand Elorri, Etxde JJ, Erkiag Arran, SM Zirik, And AUzta, Osk Kurl, BEnb NereA, MAtx Gazt, NEtx LBB, Larre in Xa Odol, Berron Kijote; eta aip. Harb, ES, Monho, VMg, msMur, Gco, Dh, Izt C, Lard, Bordel, Hb Esk, CatSal, EusJok, Arr GB, Ud, Apaol, Xe, Sor Bar, Elzb Po, Zby RIEV, Arb Igand, A Ardi, JanEd, Mok, Inza Azalp, Jaukol Biozk, Tx B, FIr, Etcham, Alz Burr, TAg Uzt, Lek EunD, Zerb IxtS, SMitx Aranz, Munita, Ugalde Iltz, Anab Poli, Salav, Azurm HitzB. Cf. beste adieretakoak, zazpi ataletan eta hainbat azpiataletan banatuak.

Jatorrizko forma

ume, xume.

Jatorrizko forma

haur jostaleku, ume jostaleku.

Forma arautuaren azalpenaz oharra

AS gisa gehituz: ume-botatze, ume-egite, ume-galtze, ume-jende, ume(-)ondoko iz., umetan adlag.; eta adibide gisa: umea bota, umea egin, umea galdu.

Euskaltzaindiak euskara baturako proposatua

Arauak jasoa du forma, inolako azalpenik gabe; eta oraingoz ez dago zer erantsirik.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

Familia-loturak.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: UME-DENBORA (Lar; u.-denpora Añ). Infancia. "Niñez, edad de los niños, [...] hume denbora" Lar (v. tbn. Añ). Gitxi dira ume denporan Jangoikuaren bildur dirianak. Mg CO 159. Ume denporako pekatubak. Ib. 159. Zein kaltegarrijak ume denporako gaiztakerijaak. Ur MarIl 36. Bera izan zan ume denporan pitxi-lora bat. AB AmaE 169. Zeuri begiratutea baiño eztago, ume-denporak zuganik alde ebela jakiteko. Erkiag Arran 99. Bere ume denporako eskoliakin gogoratu zan. SM Zirik 86. Ume-denbora ere ona dala gauza batzuk ikasteko. Insausti 245. Nere ume-denboran etzan gaur bezela ardoa edaten. Albeniz 18.

ume(-)denbora 6: Goiena (“Nire ume denboran ere ez zitzaidan gustatzen. Une hartan ez genuen horren konpetentziarik eta kate publikoa ikusten genuen gehienok”), Jakin 3 (“Gure ume denbora moroa izan zen, Pedro H. Sarrionandiarena bezala, Mohamed ben Abdelkrimena bezala, gaur egun Nafarroan eskolara sartzen den edozeinena bezala”), Erlea 2 (“Bertan, bi presoren ihesaren istorioarekin batera, hainbat erreflexio eta digresio gardainatzen dira, baina denak, edo gehienak behintzat, memoria¬rekin lotuta: ume-denborako oroitzapenak, liburuaren gestazio-prozesuan zehar kontsultatutako dokumentuetan gordetakoa edo ezkutatutakoa, familian transmititutako edo estalitako gomutak, eta batez ere isildutakoa, ahaztutakoa, kontatu gabe geratutakoa”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

ume(-)denbora 9: Berria 3 (“Borja ume denboran hasi zen pilotan, Bertolekin batera, duela zortzi bat urte”), Joseba Sarrionandia 2 (“Hurrengo atala ume denborari buruzkoa da, hor aitaren patologia aipatu behar omen da bereziki, baina zati hau ere hutsik dago”), Patziku Perurena 2 (“Ikusiak ditut nik, ume denboran, aita-seme oiek Asteasuko plazan soñu jotzen ta gazteri guzia dantzan”), Iñaki Segurola (“Dutxa ez baita aski: eguneroko dutxa ere ez da aski, gure ume-denboran astean behingoa - larunbaterokoa - aski eta gehiegi zelarik”), Filosofia apaingelan (“Saint-Ange Anderea: Nire neba: txikitatik miresten ninduen; ume-denboratik jostatzen ginen elkarrekin, azkeneraino heldu gabe; agindua nion ezkontzen nintzenean emango niola, eta hitza bete nuen; nire senarrak, zorionez, ez zuen ezertxo ere hondatu: nebak jaso zuen dena”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Erabilia da, eta azpisarrera gisa jasotzekoa haur-denbora, gerra-denbora… bezala.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa ume sarreran.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Hitz konposatu hiztegi-sarrerarik ez dagokiona

elkarketa librea.

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-koskor.

Aurreko pasaldikoari egindako oharrak

karen arautuaren definitzailea da.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-ondoko.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

ume sarrerari dagokion azpisarrera.

Kategoria

iz.

Ahoz erabilia, nahiz testuetako lekukotasunik ez duen

Azpeitian eta, oso arrunta dela dio Iñaki Segurolak.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-maite (cf. etxe-maite, herri-maite).

Kategoria

izond.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

UMEA BOTA. a) "Abortar, [...] humea botatzea. [...] Ha abortado muchas veces, askotan humea bota du. Tomar bebidas para abortar, edariak arzen ditu humea botatzeko, gaizki erditzeko" Lar. "Abortivo, hume botatua" Ib. Cf. quizás Astar II 191: Onek seina egin dabela, arek galdu dabela. An bota zan umia onena dala. Arako gizona lapurra dala. v. UMEA GALDU. b) UMEAK BOTA Poner crías. * Guztiz sarrera andia dute izokiak Gipuzkoako ur gezagozoetara, batez ere umeak bota bear dituzten denboran. Izt C 203.

LB: 0; EPG: Sasiartean barrena zihoala egin zion deiadar Setheri: - Hortxe etzanda egon behar al dun, umea bota arte? (Anton Garikano); ETC: 7 “Sasiartean barrena zihoala egin zion deiadar Setheri: - Hortxe etzanda egon behar al dun, umea bota arte? (Anton Garikano), “Hau da, hildako abereak, zauriturikoak, umea botatakoak, estresak jotakoak eta abarren zerrenda osatu beharko litzateke, beti ere zakur basatuek eragindako kalteak baztertuz” (Argia), “Ardiak, orain, umatzeko daude, eta, dituzten kolpeak ikusita, litekeena da askok umea botatzea"” (Goienkaria), “Etxerik, abererik eta ondasunik gabe gelditu ginen, porrot ekonomiko osoan; Isanek umea bota zuen eta gero burua galdu eta hil...” (Patxi Zabaleta), “Minak ipurmasailean hasitako sustraiarekin zer ikusirik ez zuen umea bota zuen deltoidean, aurrerantz eta atzerantz” (Juanjo Olasagarre), “Kontuan hartzekoa da erladi bakoitzaren urtean zeharreko barneko garapenak duen garrantzia, zeren eta polen-ekarpenaren gutxitzea, adibidez, izan daiteke umea bota duelako, erregina galdu duelako, gaixotasun batek jo duelako, liztor asiarraren erasoa (1984an ez zena) hasi delako, eta abar.” (UEU).

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

Elhuyar: umea bota (askotan umea bota du: ha abortado muchas veces); Labayru: umea galdu/bota; Adorez: umea bota, botatzen: du ad. abortar, perder el niño/la niña, perder la cría/el crío.

Zerrenda osagarriak

NekHizt: Sin. umea galdu; ilaurtu.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: + / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

bota1 2 (Esapideetan). Norbaiti zerbaiten errua bota. Erronka bota. Umea bota (haurdunak): umea galdu. Landare batek kimu berriak bota. Erro zabalak botako ditu bazter guztietara. Norbaiti zerbait aurpegira bota. Larriak bota, gora bota: oka egin. [ume] umea bota Batez ere animaliez mintzatuz, umea galdu. Ik. hilaurtu. Ardiak, orain, umatzeko daude, eta, dituzten kolpeak ikusita, litekeena da askok umea botatzea.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Erabat ezabatu adibidea, umea bota azpisarrera baita ume sarreran. Baina komeni da bota sarreran ere jasotzea azpisarrera.

Esapideei dagokien sistematika

bota: -a.

Zerrendako forma adibide gisa ematekoa da

adibide gisa ematekoa, ume eta botasarreratan.

Forma baten adiera(k)

umea galdu, abortatu.

Zerrenda osagarriak

NekHizt: Ik. umea bota.

Esapideei dagokien sistematika

galdu: -a.

Zerrendako forma adibide gisa ematekoa da

adibide gisa ematekoa, ume sarreran.

Euskaltzaindiaren Arauak

g.er. 'sabelaldia'.

Oinarri-eratorrien arteko erregulartasuna

-e+a-.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-aldi.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

sabelaldia.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

'ume-pila' adierazteko ere erabiltzen da, lagunartean eta txantxetan; baina lantaldeak ez daki zein leku dagokien hiztegian taldekide batek "hitz txoro" bataiatu dituen hauei.

Kategoria

iz.

Erabileremu dialektala

Heg.

Forma baten adiera(k)

hezetasuna.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-dun.

Euskaltzaindiaren Arauak

'ume asko egiten dituena'.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-gile.

Forma baten adiera(k)

ume asko egiten dituena.

Sektore jakin bateko informazioa

Bizkaiko berba...

Euskaltzaindiaren Arauak

batez ere Bizk. Pei.

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-gorri.

Euskaltzaindiaren Arauak

iz.

Kategoria

iz.

Euskaltzaindiaren Arauak

Bizk.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-kondo.

Erabileremu dialektala

Bizk. batez ere.

Euskaltzaindiaren Arauak

Bizk. izond. 1 '(fruitu) heldu-heldua'. 2 'hezea'.

Erabileremu dialektala

Bizk. batez ere.

Euskaltzaindiaren Arauak

umeldu, umel(du), umeltzen. Bizk. da/du ad.

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

umeldu, umel(du), umeltzen.

Erabileremu dialektala

Bizk. batez ere.

Sektore jakin bateko informazioa

Bizkaiko berba...

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-moko.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ik. OEH argitaratuan umeorde sarrera: "Ume orde hartzea, adopter" SP. "Adoptar, tomar a uno por hijo, [...] norbait bere hume orde egin" Lar. "Adoptado, [...] bere humetzat idukia, eukia, hume orde egiña" Lar. "Enfant adoptif" Dv; eta umeordeko : hijo adoptivo. "Lobia umeordekotzat artu euen" Gte Erd (junto a semetzat, umetako, etc., de otras zonas).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

umeordetza 1, UZEI ("Jainkoak santutu dituen fededun guztiei ere jainkozko umeordetza —semeordetza, alabaordetza— aitortzen die fedeak").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

umeordetza 1, umeordetzan hartu 2, umeordetze 1, umeorde 1 ap. Euskalterm // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

umeorde : HiruMila (adoptado), Casve EF (ümeorde: enfant adoptif), HaizeG BF (enfant adoptif), Lh DBF (enfant adoptif), DRA (ume-orde: hijo adoptivo), PMuj DVC (ume-orde: hijo nutricio, adoptivo); umeordeko : HiruMila (adoptado); umeordetza : HiruMila (filiación adoptiva); umeordetze : HiruMila (prohijamiento) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE.

Erdara/euskara hiztegietako datuak

Erdal adoptar; adoptivo / adopter; adoptif formen ordainak: HiztHand: semetzat, alabatzat hartu, adoptatu; semetzako, alabatzako, gurasotzako // ElhHizt: 1 hartu; 2 adoptatu; semetzat, alabatzat hartu / 1 -tzako (aita, ama, seme edo alaba); 2 adopziozko; (hitz-elkarteetan) adopzio- //HiruMila: 1 hartu, umeordetzat hartu, adoptatu; 2 hautatu, aukeratu, bihurtu, egin; 3 erabakia hartu, erabaki / orde, ordeko, -tzako // Lur EG/CE: hartu (semetzat, alabatzat...) / Ø // Lur EF/FE: 1 semetzat hartu, alabatzat hartu; 2 hautatu / Ø // Casve FE: (choisir) haütatü, hartü, (enfant) haurtzat hartü , semestatü, alabatü, (approuver) honartze / (enfant) haurrorde , hazaur, (père) aitaorde, aitaordeko // HaizeG FB: (choisir) hautatu / orde hartua; ume-orde , haur-orde , aita-orde // PMuj DCV: 1 semetzat, alabatzat artu, semetzakotu, alabatzakotu; 2 autatu, aukeratu; aburu bat ontzat artu, onartu, aintzat artu, nere-, zure-, bere- tzakotu; 4 erabaki, ebagi / aur-orde , ume-orde , seme-orde, seme-ordeko, ugaz-seme, semautsi, semetzakoa; alab-orde, alab-ordeko, ugaz-alaba, alab-autsi, alabatzakoa; ait-orde, ait-ordeko, ugaz-aita, ait-autsi, aitatzakoa; am-orde, am-ordeko, ugaz-ama, amatzakoa; egozki, egozkoi.

Zerrenda osagarriak

PFGZ: "Umeorde: Adoptado".

Euskaltzaindiaren esku utzi da forma erabakitzea

testuetako lekukotasun handirik gabea da; arazo bat konpontzeko balio izan dezake ('alabaordea edo/eta semeordea' adierazteko edo); eta onartzekoa iruditzen zaio lantaldeari.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-orde: bigarren itzulian proposatua du lantaldeak, zalantzekin; egokia da, saila osatzeko (-orde osaerakoen sailaz, ik. oharra ahizpaorde sarreran).

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

Familia-loturak.

Kategoria

iz.

Zerrenda osagarriak

NekHizt: Ik. araldi.

Ahoz erabilia, nahiz testuetako lekukotasunik ez duen

Bizkaian behintzat ezaguna dela dio L. Baraiazarrak.

Kategoria

adlag.

Forma baten adiera(k)

arreske.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

umetako Mg CO (“O zeinbat kristinau galdu dirian umetako pekatubak, edo pekatubak zirudijenak lotsaz agertu ez ditubezalako!”), JJMg BasEsc (“Luisen umetako mañatxubak kenduteko”, “Bai umetan erakutsi zeunstan, ta ondo gorde dot neure gogo, ta biotzian”), Ag G (“Nere umetako lagun bat zan Patxiko au”, “Etxe artan egin ditu bere umetako jolas apurrak”, “Bere oia, bere seaska, umetako txintxarri ta jazkera”), Erkiag (“gure umetako oinkada, urratsak eta taka-takak eta mutil koskorretako gizonkeriak eta okerreriatxuak, gaztezaroko amesak egin genituan kale, portu, kaigane ta inguruetako zelai ta txoko kutunak, eta amaika bidar zapaldutako ondartza biguiñak,,, guztiak biotzaren zatiak bezela”, “Umetako jolasak zeatz eta errotik irauliaz, emakumeak amodiozko txingarretan erreten jarten dituan biotzaren iñarrospen barria”, “Gosea ta egarria, txikitako premiña nagusi ta buruak, zelan edo alan zuritu ta arinduaz, emon zituan umetako urteak”), Akes Ipiña (“Ozerinjauregi Aita guztiz agurgarri, Isasi-Goikoan 1851’garreneko aguztuaren emeretzien yaio zanak be, umetako eskolea Ipiñeko abadeen eskolau artu oan”), Azurm HitzB (“Ai, umetako fedearen sinismen bigun haren misterioa...”), Ag G (“Oraingo eguzkia ta nere umetakoa berdiñak dira”).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

umetako : P. Esnal (“Lekutan zeuden gure umetako klase magistral haiek”), Gte (“Umetako Jainko adiskidetsu hura non dago?”), Zer 1986 (“Bere umetako artzain-bizitzea”), J. Artaraz (“umetako mamu bildurgarri guztiaz birgogoratu zituan.”), Zubk ItxasA (“Umetako kantua”, “Umetako kanta”), E. Jimenez (“umetako lagun minak legez”, “zeren umetako olgeta-lekuak izanik gehienak, orduantxeko begi ireki berriez ikusten bait du dena, zabal, handi, itzel”), Bidez 1967 (“Nere umetako bidea bukatu zuat nunbait”, “Orregatik ukatu nebazan umetako buru-arinkeriak”), Elexp Krabelina (“Gerra eta liburua, liburua eta gerra, horiek izan dira nire umetako gaiak”), P. Aristi (“horra umetako iraina”).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu ap. HiztEn, LurE.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

Ez dugu aurkitu ap. ElhHizt, EuskHizt, HiruMila.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HiztHand: - / ElhHizt: - / EskolaHE: adib. gisa

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

-tan (eta -tako/-tango, -tatik/-tandik) 'bizitzako halako epetan...' sailekoak batera (berr)ikustekoak izan litezke; cf. orain arte aipatuetan, ezkongaietan (AS), gaztetan (AS, eta -tako, -tandik, -tango, -tatik), txikitan (AS, eta honen adibide gisa -tako, -tatik), zaharretan (AS); eta ikustekoetan, mutikotan, neskatxatan, edo estudiantetan, nobiotan, nobiziotan, solteratan/solterotan.

Eratorri-sare sistematikoki osatzekoak

-tan bizialdia.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

ume sarrerari dagokion azpisarrera.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

umetan azpisarrera: de pequeño, en la infancia. Documentado sólo en autores meridionales. CrIc (“Umetan eginiko […] ibilketa txarrak”), fB Ic (“Eta beste onako umetan buruz ikasi zirian orazione batzuk”), Zav Fab RIEV 1907 (“Gogoan dot oraindo zelan umetan entzun geroazan aoa zabalik”), CatBus (“Umetan egin oi dira loikeria ez gutxi”), AB AmaE (“Umeetan, Amaren kantuak, / aiñ dira aiñ gogokuak”), Ldi IL (“Euskera umetan erdi-ikasi”), Or Eus (“Umetan izan arren ezaguera doi”), Munita (“Guztietan egia bada, umetan du indarra gure esaera zarrak: Zer ikusi, ura ikasi”), Gand Elorri (“Meza Deuna laguntzen / ikasi neban umetan”), MAtx Gazt (“Orregatik sarri neska-mutillak umetan alkarrentzako ezin-ikusia izan oi dute”), Alzola Atalak (“Uribarriko eskolan ibili zan umetan”), Lab SuEm (“Nik al dut errua bera umetan zorigabea izan ba zan?”), In MEIG (“Hamaika aldiz entzun ta esan dugu hitz hori umetan”). v. tbn.: JJMg BasEsc, Aran SIgn, Azc PB, Echta Jos, Inza Azalp, Etxde JJ, BEnb NereA, Azurm HitzB. (con reduplicación intensiva) Ag AL (“Ume-umetan bere amama done Jertrudisengandik ikasi ebazan […]”).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

umetan : E. Furundarena (“Orduban bai gogoratzen dirala, umetan ibiltzen giñan tokiak, leku ayetako lore pollitak txori-muñoak, baserri zarrak, untzes jantziak, eta osiñ beltzez inguratuak”), I. Albisu (“Loyola'tarr Iñazio, Xabierr'tarr Prantzisko, Japongo Martiri Aszensioko Martin Deunen, eta Berriotxoa'tarr Balentin Txina'ko martiri Zoriondunaren izkera samurr eta gozoa erabili zun umetan eta gaztetan beste mixiolari sutsu eta ziñopa [martiri] guztiz arrigarri batek ere”), A. Onaindia (“Gerona'ko probintzian, Santa Coloma de Farners'en jaioa izan arren, umetan Arenys de Mar, Mediterraneu itxas-egalera aldatu zan, eta gaur, Barzelona'n bizi izanik be, Salvador Espriu'k beti abestu izan ditu umetan ain maitekor bere altzoan artu eban itxas-bazterreko txoko pertxenta“), S.T. Rekalde ("Somorrostro'ra, osaba Martin'egaz joan nintzoan umetan”), ErlijOEO/3 (“Umetan zer egiten zuan berak?”), Lek (“Guztiok jolastu izan gera umetan, eta guztiok daukagu gogoan, nola kantuz erabakitzen genduan, bakoitza zein salletako izan”), M.M. Zubiaga (“Abaillari bizkorrak ere, gure umetan, ezagutu genituan eta gogoan daramazkigu, gaurregun erabat atzendu ditugula dirudian-arren”), E.J. Zubillaga (“Umetan euskeraz ikasi izan zuten euskal seme ayek, txit maite dute euskel mintzo”), J. Arzubiaga (“Estatistikoki, bi talde ezberdin nabari dira hilkortasun goiztar honen barnean: Bata % 10ek osotua, umetan, [hau da, bost urte bete aurretik] hiltzen direnena; bestean, % 40k osotua, bizitzaren batazbesteko erdi-aldean hiltzen direnena”), J. Setien (“Gorputza ilez jantzirik, birikak dituzte hats-hartzeko, tenperatura berdineko odola, amaren gandik jaiotzen direnak, eta umetan: amaren ugatz edo errapetik ditia hurrupatuaz eta esnea edanaz hazten dira: ugaztunak dute izena”), Etxde (“umetan inoiz hasarrealdirik izan baldin bazuten, haurren arteko huskeria eta tentelkeria batzuetatik izan ohi zen eta gauzok hutsaren urrengoak zirenez, berehalaxe egiten zituzten onezkoak”), B. Uraga (“Izan ere, umetan zituen neskekiko harremanak arruntak baziren ere, hauek lotsazko eta gaitzespenezko bihurtuko dira seminarioko garaian”, “Protagonista, izan ere, erlijioaren arloko ideietan ez ezik, gainerako arloetan ere bilakatu egingo da, bere ideien jabe bihurtuz, nobelaren orainaldian dituen hamasei urteei dagokienez; umetan ezin kolokan jarrizkoak ziren gauza asko, beraz, kolokan jarriko ditu heldutasunerako bidean”), J. Arriola (“Umetan, nondik edo handik, entzun zuen Periklesek, bere familian, hamaika heroi historio gartsu, eta izango zuen, nonbait, bere aberriko gertaera handien berri, eta, zalantzarik gabe, oturuntza osteko etzanaldietan, bere aita eta lagunen artean sortzen ziren politiko eztabaida biziak ere entzungo zituen”), Ke arteko egunak (“Aurrerago etortzen ginen umetan, arroketan bainatzera eta hola... Gizonezkoen gauzak...”), Habe 1990, PPer, F. Etxebarria, KirolEntrenamendua (“Umetan, arnas maiztasuna helduena baino handiagoa izaten da”), GH 1933 (“Umeetan, heien odolak ez othe zukeen khalda bera?“), J. Setien (“Ditiak dituena edo umetan esnea edoskiz [esnea hurrupatuz] bizi dena......... deitzen da”), JA. Muñoz, P. Aristi, J. Urrujulegi, A. Zavala (“Amaika seme-alaba izan zituzten, oietako zazpi umetan illak”), Tx. Txakartegi (“Arazo hau nabariagoa da umetan, umeak ezin baitu edo ez baitu nahi mina deskribatu, eta iruditzen zaigu inmunea dela minarentzat”), J. Arretxe, I. Irazabalbeitia, Echta Jos, Onaind, X. Kintana.

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

umetan : HiztEn (AS gisa), ez dugu aurkitu ap. LurE.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

umetan : ElhHizt (AS), HiruMila; ez dugu aurkitu ap. EuskHizt.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-Euskhizt: adib. / HiztEn: AS / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Atzizkien araberako erabakiak

-n: -tan.

Eratorri-sare sistematikoki osatzekoak

-tan bizialdia.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

ume sarrerari dagokion azpisarrera.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

umetandik ‘desde pequeño, desde la infancia’: Aran SIgn (“Umetandik asi zitzaion […] jaiera bizia”), Jaukol Biozk (“Umetandikan / nekin daramat / eresitxo bat / biotzean”, “Umetandikan biotz-erdian irarrita antxe / daramat zure irudia”, “Badakit-eta zergatik negar / dagiten zure begiak; gure mendien espak aditzen, umetandikan badaki olerkariak”), Or Mi (“Umetandik Arlesko zabaldietara yoan oi zen bere igitariekin”), Zait Plat (“Umetandik eta gaztezaroan iakintza-lurrinetan blei-blei eginda asi zan”), v. tbn. Iraola; (Con –ko, adnom.) EA OlBe (“Umetandiko lagunik onen / […] amaigabera joan aiz”), MIH (“Bai du eta antzekoak idatzi ohi baitituzte bai etxeko eta umetandikako ez dutenek”); umetatik 'desde pequeño, desde la infancia’: Mg CO (“Umetati asi ziriala eskola donga atan”), fB (“Ta au nosti? Umetati, zazpi, amar urteti aurrera”), A BeinB (“Txiki txikitatik, umetatik, Aita ta Ama esaten ikasi genduanetik”), Munita (“Umetatik asi bear du gizonak zuaitz-zaletzen"), Alzola Atalak (“Umetatik ezagutzen dot”), MEIG (“Eta umetatik bait esaten dugunok —Gipuzkoako Goierri aldean ez da holakorik erabiltzen— […]”), v. tbn. JJMg BasEsc, Echta Jos, Ir YKBiz, Etxde JJ, Etxba Ibilt; (con reduplicación intensiva) Desde muy pequeño, desde la mas tierna infancia; A in Azc PB (“Zamudion bizi izan zan ume umetatik”), Ag Kr (“Ondo ezagututeuen bika elkar, ume umetatik ziran maite”), AEmil EMusika (“Ume-umetatik azaldu omen zituan onek gero gizaroan bere izango ziran onoimen agirikoenak”).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

umetatik : Onaind (“Zubiaga, jaiotzez bilbotarra izanda be, umetatik Barrika'n bizi izan da”, “Bai, batez be bertso-paperak erosten umetatik asi zan”, “umetatik arduratu zan amaren altzoan xurgatu zuen izkuntzaz”, “Umetatik zekin euskeraz”, “Sudurluze zan antza umetatik, eta jakin-min”), Etxba Ibilt (“danak ondo gura zetsela eta ala be Dukiak, umetatik beragaz ebanez”), Zubk (“Batzuen esanetan, bakartadearen ezaupidea umetatik dator”), SM (“Ume umetatik arteetarako iratzartu zanak pizturik zeroian gar hori”), Vill (“Umetatik zekien euskaraz”), Zer (“Arrezkero, umetatik asi-bearreko erraldoiaren oinkadaz egin bear izan neban bidea”), Habe (“Umetatik hasten dira arazoak, hala ere”, “Umetatik hasten dira kolesterol-arazoak”, “Umetatik, haurtzarotik”), P. Aristi (“Baina idazlea umetatik ametsetara ohitzen den arraza da“), X. Diaz (“Umetatik gaztarora”), J. Osoro (“Eta umetatik ohitu ziren gauza guztiak erdibana egiten”), K. Izagirre (“Jose Antonio Agirrek hurbildik ezagutzen zuen, adiskideak ziren umetatik gainera”).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu ap. HiztEn, LurE.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

umetatik : HiruMila; ez dugu aurkitu ap. ElhHizt, EuskHizt.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HiztHand: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Sistematikak erabakitzekoa da

cf. umetako.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

-tan, -tandik/-tatik.

Eratorri-sare sistematikoki osatzekoak

-tan bizialdia.

Euskaltzaindiaren Arauak

Bizk. 'ume-taldea'.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

Familia-loturak.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-teria: ez dago hiztegi batuan jaso beharrik (-teria osaerako multzokari librea da, eta ez dirudi familia-loturei dagokien sailekoa).

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-toki.

Aurreko pasaldikoari egindako oharrak

EH2016: “3 iz. Gorputz baten zatirik estu eta meharrena. Lepo luzeko botilak. Umetokiaren lepoa.” (s.u. lepo).

LBeh (2016-10-26): umetoki(-)lepo 34: Laneki 2, Elhuyar 16, Consumer 3, Berria 4, EiTB 4, Argia 5.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

EPG: umetoki-lepo 1, Berria.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

Euskalterm: zerbix (4), umetoki-lepo (4).

Zerrenda osagarriak

BerriaEL2016: -.

Erdara/euskara hiztegietako datuak

es cuello uterino, cuello del útero / fr col utérin, col de l’utérus: Elhuyar: umetoki-lepo / NolaErran: umetoki lepo / Zehazki: umetoki lepo / Labayru: - / Adorez5000: umetoki-lepoa, utero-lepoa, uteroaren lepoa.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia, erabilia eta jasotzekoa azpisarrera gisa.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

azpisarrera gisa jasotzekoa umetoki sarreran.

Kategoria

iz.

Jakite-arloak

Anat.

Euskaltzaindiak euskara baturako proposatua

Arauak jasoa du forma, inolako azalpenik gabe; eta ez dago zer gehiturik (izan ere, hiztegiak jaso ditzake x-txo osaerako txikigarri batzuk, tradizioan halako pisua dutenean, eratorri libreak-edo izan arren).

Atzizkien araberako erabakiak

-txo.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

Familia-loturak.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-zain.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-zale.

Kategoria

izond.

Euskaltzaindiaren Arauak

'haurtzaroa'.

Atzizkien (eta aurrizkien) erregulartasuna

-zaro: cf. haurtzaro, heltzaro, zahartzaro.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ume + zurtz osaerakoak 166 dira (horietan 129, ZuAm izan ezik euskalki guztietan azaldutako umezurtz formakoak); ema- osaerakoak 17 (G 6, IE 11; zaharra); haur-zurtz modukoak 3; zurtz soilak 26; L-BNkoetan, bestalde, xurtx formakoak dira 25 eta zurtz formakoak 24; umexurtx 7 (Jnn SBi; Zerb IxtS 2; Lf Murtuts 4); ume xurtx 2 (Laph, Arb Igand); ume-xurtx 1 (Lg II); umexurtz 1 (Lf Murtuts); umexurx 5 (Ox); ume zurtz 14: B 10 (AB AmaE 6; A BGuzur 2; Enb; Gand Elorri); G 3 (AA III; ArgiDL; Or Aitork); BN 1 (Xa Odol); ume-zurtz 4 (fB Ic II; AB AmaE; Arr GB; Enb); umezurtz (+ konposatuak: umezurtz etxe, umezurtz-etxe, umezurtz olerki, umezurtz-aide) 129: B 31 (Añ 5; AB AmaE 2; Azc PB 2; Ag AL 3; Ag Kr; Itz Azald; Or Tormes; Enb 2; Otx; Erkiag BatB 8; BEnb NereA 4; Etxba Ibilt); G 68 (Arr GB 2; Ag G 17; Inza Azalp; Jaukol Biozk 6; Or SCruz; Or Eus; Or QA; Or Aitork; Alz Txib; Ldi UO 6; Ir YKBiz; Lek EunD; Zait Sof 2; Etxde AlosT; NEtx Antz 2; NEtx LBB 10; Txill Let; Anab Poli 2; Zait Plat; Ugalde Iltz; Vill Jaink; Gazt MusIx; MAtx Gazt; Lab SuEm 5; Berron Kijote); IE 7 (Elzb PAd; HU Aurp; HU Zez; JE Bur; Etcham; Lf Murtuts; Xa Odol); EB 23 (Arti Ipuin 13; Mde HaurB 2; MEIG 8); humezurtz 1 (Mde Pr); umezurz 1: Izt C; ümazürz 1 (CatLan); umezurtxo 2 (NEtx LBB); umezurztegi 1 (Lab SuEm); emaxurtx 4 (EZ eta emaxurtz 1); emazurtz 7: IE 4 (Ax; Mat; O Pr); G 3 (Ldi UO); emazurz 3 (Ax; Mb IArg I); emezurtz 1 (Cb Eg II); emazurtu 1 (Mat); haur-zurtz 3, IE-ZuAm (Lç; Tt Onsa); zurtz soilak 19 dira: B 8 (AB AmaE 2; Enb; Gand Elorri 5), G 3 (Or Aitork), IE 7 (Lç 2; ES 2; JE Bur 2; Mde Po), EB 1 (MEIG); zurz 1 (Egiat); xurtx 2 (EZ Man I; Arb Igand); xurx 2 (Harb; Hb Egia); zurtztazun 1 (Dv LEd); zurztasun 1 (MEIG).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

emazurtz : HiztEn-LurE ("izond. umezurtza"); umezurtz : DFrec 13; AB38 6; AB50 4; HiztEn-LurE (hau definitu-azalduz); Euskalterm 1 (eta umezurtz-etxe 1); umezurtzetxe : AB38 1; umezurztegi : LurE; zurtz : DFrec 3; HiztEn-LurE; zurztasun : Euskalterm 3; zurztegi : Euskalterm 1.

Euskaltzaindiak euskara baturako proposatua

Arauak jasoa du forma, inolako azalpenik gabe; eta oraingoz ez dago zer gehiturik.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

Familia-loturak.

Oinarri-eratorrien arteko erregulartasuna

-rtz+t-.