Azpisarrerak (sarrerak) (129)
behe.
Tr. Behe es más antiguo que azpi para designar la 'parte inferior'; lo mismo vale para los derivados (behere, beheko, etc., frente a azpiko). Aparte de la toponimia, donde azpi es infrecuente, lo confirma la situación en el léxico: en composición, -be, cuyo representante casi invariable es -pe, muestra señales inconfundibles de fase sparita. La distribución dialectal es muy significativa al respecto: aparte de diversos restos de la declinación en alto-navarro, bajo-navarro y labortano, behe (y/o pe) sólo tiene un uso más o menos general en los dialectos meridionales, roncalés, suletino (y parte al menos del bajo-navarro: Dechepare emplea peko y petik, si bien, a diferencia de los suletinos, el inesivo es azpian; cf. Lfn BAP 1951, 338). En varias zonas alto-navarras es beiti la nueva raíz; en labortano y bajo-navarro beheiti tiene valor de alativo, mientras que para el resto de los casos la nueva raíz es behere (q.v.). Entre los autores meridionales, la variante más empleada, ya desde Lazarraga, es bee (escrito en textos, sobre todo de poesía, de comienzos del s. XX). Be es algo más frecuente en autores guipuzcoanos (Larramendi, Cardaberaz, Guerrico, Iturriaga, etc.), aunque aparece tbn. alguna vez en Lazarraga (bean), Añibarro (bee- en la 2.a ed. del Esku-liburua), Zavala, Uriarte, etc. No es infrecuente encontrar ambas variantes en un mismo autor. Cf. A: "Bee [...]. Generalmente se elide esta e en la declinación: betik 'desde abajo', bekoa 'lo de abajo', bera 'abajo', betarrak 'los naturales de abajo'... en vez de beetik, beekoa, beera, beetarrak. Antes del artículo -a generalmente esta segunda e se cambia en i: beia 'la parte baja', en lugar de beea, beean; y hay quien dice bia, bian, como de mee 'delgado', zee 'menudo' unos forman meia, zeia, y otros mia, z]e[ia.". La forma suletina es pe salvo para behera, etc. (cf. Lrq, que da como común behera "vers le bas"). Además, pe está documentado en alto-navarro meridional (Lizarraga de Elcano), roncalés (Mendigacha) y en algún autor septentrional moderno. Emplean bei- ante vocal (ante cons. sólo hay ejs. de beiko y beitik en Orixe) autores vizcaínos de los ss. XIX y XX; la forma del inesivo beian se encuentra tbn. en autores guipuzcoanos de mediados del s. XX (Orixe, S. Mitxelena, Etxaniz, Etxaide, etc.) y en Legaz. La variante más extendida del inesivo es bean, bien documentada en vizcaíno antiguo, en Añibarro, Zavala y CatBus, y general en textos guipuzcoanos hasta mediados del s. XX. Beean no se encuentra hasta Arrese Beitia (que usa tbn. beian y peian); en el s. XX aparece en Lizardi y Euskaldunak de Orixe (escrito bêan), y en varios autores de la 2.a mitad. En suletino conviven pian (resultado normal de pean; tbn. en algunos bajo-navarros como CatLan, Bordel, Zubiri, etc.) y el algo menos frecuente petan, que no se documenta fuera de la Soule sino en JEtchep. En casos locales de decl. sing., y sin relación con el sintagma nominal que le pueda preceder, el esquema general, casi sin excepciones es, al Norte pean (S pian), peko, petik pero behera; al Sur be(e)an (y, sobre todo en el s. XX, beian), be(e)ko, be(e)tik, be(e)ra. Tras sintagma nominal con o sin genitivo y en composición, está muy generalizado el uso de pe-: aparece en prácticamente todos los guipuzcoanos (pero Ochoa de Arin e Irazusta, igual que Beriayn y F. Elizalde, sólo emplean azpi), algunos vizcaínos (RS (insaur petan 366), Añibarro, Zavala, etc.), navarros (Lizarraga de Elcano, CatAe, CatSal, CatR y Mendigacha), labortanos y bajo-navarros (ya en Dechepare y Leiçarraga). Hay be- con este valor en vizcaíno desde los primeros textos hasta mediados del s. XIX (salvo Añibarro y Zavala; hay tbn. algún ej. posterior), en algunos textos guipuzcoanos de los ss. XIX y XX (Moguel, Arrue, Jautarkol, T. Aguirre) y en Legaz; fray Bartolomé y CatLlo emplean be- tras genitivo y pe- tras sust. indet. El sintagma que le precede puede perder el sufijo de gen. cuando se refiere a un nombre inanimado que no va acompañado de adj. De todas formas hay algunas excepciones, meridionales y del s. XX, que no cumplen esta última condición. Aparece como segundo miembro de infinidad de compuestos (v. agindupe, arbolape, arkupe, harizpe, bularpe, gerizpe, ilunbe, legepe, mahaipe, ohepe, ontzipe, uztarpe, etc.), la mayoría en la forma -pe (que, aunque parece ser variante contextual, ha conocido una gran extensión), aunque hay ilunbe, atharbe en Leiçarraga (junto a ohapean, cf. Lç Mc 4, 21), itzalbe en Tartas etc. Muy frecuente en onomástica y toponimia (v. infra.).
Onom.: [...] cui vocabulum est Sancte Marie de Izpea, subtus penna (1051). CSM 151, p. 161. Sancio Telluç de Olhabeezahar (1053; copia de 1542). TAV 2.1.6. Senior Sancio de Harbehe (1080); In loco quem dicunt Eleiçauehea (1099); In loco qui dicitur Arbea, id est petra super petram (1104; cf. Ech 32v: "Y el nombre primitivo de Sobrarve fue Arbee, que significa parte y sitio que estaba al pie de alguna peña o risco grande"); Garsias Udalbeeco de Ygusquicia (1196); En el termino de Bidauea (1251); El termino que se llama Fagave (1452); Illo monasterio de Sancto Tome de Menti Becua (1103). Arzam 159ss. In termino qui dicitur behengo landa (1177), Domicu beengoa (1200), Nostra casa que ha nomne viengo echea (1260), Sancho garçia beyengoa (1350), Termino clamado landa vengoa (1393). Ib. 161. Al arroyo de behetan erreca. (1392) Ib. 161.
I . (Sust.).
(V; Dv (V)), pe (AN, R, S; Lar, , VocBN , Dv, H), be (V, G; Lar, , vEys, Dv (G), H), bei (V) Ref.: A (bee, be , bei , pe); Lrq (pe); Etxba Eib (beya); Elexp Berg (be) .
Parte inferior, parte baja; suelo; planta baja de una casa; (fig.) tierra, mundo (en oposición al Cielo). "Baxío, bea, pea" Lar. "(Lo) baxo de alguna cosa" Ib. "Bea, lo bajo, lo inferior" Lar DVC 178. "Baxo, lo baxo: (V, G) bea, pea; (AN) beitia" Añ. "Suelo, superficie de la tierra, lurra, lur-gana, zelaia, bea" Ib. "Pe, s[ust.], dessous" VocBN. "Etxearen beak onak ditu (G), les parties basses (le bas) de la maison sont bonnes" vEys. "Be, bas", "Pe, partie inférieure, dessous" Dv. "Bea, le bas, le dessous" H. "Beak, les dessous, les parties inférieures" Ib. "Beak onak ditu, il a les parties inférieures bonnes" Ib. "Pea, pia (BN, S), bea (V, G), le dessous, dessous, sous. Le mot est tantôt l'un, tantôt l'autre, tantôt les deux indifferemment. Dans tous les cas il se décline. 1. le dessous d'un object. Oihalaren, oinaren, mihiaren pea, le dessous de l'étoffe, du pied, de la langue. Syn. azpia" Ib. "1.º (Vc), suelo. 2.º bajo, parte inferior de un cuerpo. [...] Antes del artículo -a generalmente esta segunda e se cambia en i: beia 'la parte baja', en lugar de beea, beean; y hay quien dice bia, bian, como de mee 'delgado', zee 'menudo' unos forman meia, zeia, y otros mia, z]e[ia" A. "Jo beiak 'pegar el suelo, litm.: los suelos' dicen los pescadores de Lekeitio cuando la sardina está ya dentro de la red y quieren ahuyentarla, golpeando al efecto con los pies el suelo de la lancha, para que quede enredada con la cabeza metida en las mallas" Ib. (cf. infra BEHEA JO). "Pe: 1.º (AN, S, R), bajo, parte baja. [...] 2.º (S, R), suelo" Ib. "Bean (Vc), en el suelo" Ib. (cf. ib. "beyan (V-m), abajo"). "Bei (V), suelo. Beia (V, G), el suelo" Ib. "Bien ganera yeusteko berbie esan, decir expresión muy insultante" Ort Voc. "Pe [...] Il est employé aussi sans complément exprimé. Ex.: pia dük bethi flakientako, le dessous est toujours pour le faible" Lrq. "Beya, la parte baja de una cosa" Etxba Eib. "Etxe barrixan beiak, errenta aundixa emoten detse jabiari" Ib. "La parte inferior, suelo, piso. Kotxe orrek beiak izurrauta jauzkak" Elexp Berg. "Be barrixa sartu bia jotsau kuartuai" Ib. "Beiak, las tierras del valle. Beetan lurrak lenao sikatzen die goittan baiño" Ib. "E luzea, ia bee" Ib. Sólo incluimos aquí los ejs. plenamente sustantivos: cf. infra BEHEAN, BEHERA, etc. v. azpi, behere, beheiti. Tr. Poco usado al Norte.
Zu izan nere alde guzi, zu nere aurre ta atze, zu nere goi eta be, zu nere eskui ta ezker. Lar SAgust 15. Beldürrez mündü huntako gaizen amuriuak pe huntarat thira litzan. Mst I 22, 4. Andik infernuko leizondoa ikusten da. Be artan begiratuko det suz ta garrezko ibai andi ke guziz izugarri illun bat botatzen duena. Cb Eg II 120. Zuloaren be artatik suge arrigarrizko asko lasterka zetozela. Ib. 158. Egin ditu bada, ezer ezetik Zeruak, eguzkia, illargia eta izarrak goi orietan; eta emen be onetan egin ditu, eta ipiñi ditu lurra, ura, sua eta aizea. Gco I 399. Zazpi Abe Maria Ama Birjineari bere zazpi doloreen ondrarik andienerako, eta beari bere zazpi bider mun egin. EL2 77 ( EL1 68 lurra ). Arako enbra lotsabage, bere bularrak, besoak eta beeak agerturik darabiltzazana baño ze tentatzalle andiagorik? MisE 108. Jauna ez uzteko ta ez ofenditzeko ez Zeruagatik ta ez lurragatik, ez goiagatik ez beagatik, ez bizitzagatik ta ez eriotzagatik. AA III 277. Berea da zeruba, lurra' re berea, / berarena guztiya, / goia eta bea. Echag 126. Lurruspe onetako goi, be eta alboak idurin dute daudela arri bitore balio andikoakin apainduak. Izt C 73. Anaia au, besteak urrutitik ikusi zutenean beetaronz zijoakiela, elkarri esan zioten. Lard 49. Mantekia egiten dan bakotxian garbitu biar da beia uragaz. Ur Dial 83 (It azpia, Dv behereak, Ip zolak). Barnia oro, gaina, pea eta saihetsak, marbre baliusez estalia da. Ip Hil 99. Au entzun ebanean, atorra zaardunak seiña beeganean itxi ta ederrak emon eutsazan neba dantzariari. A BGuzur 110. Esan deuste amari oartuteko, beti goietatik ibilli barik, joan eitteala beietara be, euren etxietara, ezkontza asmoakaz. Echta Jos 228. Beia edo lurra lurrezkua dabe. "Pisos de tierra" . ForuAB 107. Goietan aintza, / bee ontan gentza... Enb 78. Ardau zuri gozoa botillatik edan, / ta beren uts-egiña zuzentzeko ustean, / trabestatu uragaz beia busti eban. Ib. 162s. Argi gurena goietan dago, / be ontan barriz illuna. Ib. 97. Aurre-aldian zelaitxo bat, aretx ta pago tantaiz orniduta, eta beia oroldiz ta bedarrez bigun-bigun. Kk Ab II 38. Txindoki! orain agokit aurrean, / goriak astundu-tantai arrizko, / bêari iñoiz baño errotuago. "Vinculado al suelo" . Ldi BB 120. Baña, amets-goi urdiñetik be arre-zakarrera amildu-bearrik gera. Ldi IL 72. Gran Viako 62gn. bean dagon Gintza Zuzendaritza Nagusiari. "Entresuelo" . EAEg 12-6-1937, 1800. Oi orduan da gozo Larrungo pe hoitan / Euskal-lurrari soinuz eta amets-kantuz / petik darionean arima airetan. Iratz 130. Jaungoikoak denok berdiñak egin gaitu. Goi ta be oiek, gizonon asmaketak ditugu. NEtx Antz 45. Euren kankarru, esnepoto, kaiku ta abarrak lurrean uzkizgora, eta edariak zirin-zirin zabalduta bearen ganean. Erkiag Arran 56. Aiuntamentuko beean gelditu zan gurdia. Igo zan nagusia erri-zaiarekin. Anab Poli 109. Etxeak, bea ta bizitza bakarra, naiko itsusiak. Anab Aprika 25. Egun eztago ez goirik ez beherik, guztiok gaude haltura berean. Arti Tobera 264. Luze luze dagoz beiaren ganean. Erkiag BatB 190. Lantola handietan, makiñez bethe lekuetan, bea burdinezko txirloraz estalia. Osk Kurl 123. Irakur-gelan, behan exerita, haizturrak eskuan, "Enciclopedia Espasa"ko tomo batetik santuak ebagiten. Ib. 40. Gau sorgiñagorik!... / Nun da zeru? Nun da uri? / Goiak bea, ala beak goia / du inbiri? NEtx LBB 228. Ni beheretar zendako deitu, nerez banaiz orotarra? / Goi ta beherik ez da enetzat, Naparro bat da bakarra. Xa Odol 261. Orrek maitatzen ditu / beia eta goia. Uzt EBT 95. Lurperatu zituzten-eta / behe oso behean. Azurm HitzB 64. Zinea edo bere tokia beia zan bakarrik. Etxabu Kontu 52. Lendik iztarrak baziran bixtan / gaur bizkar eta gerriak, / azaldu dira goi eta beak, / atzeak eta aurriak. MMant 76.
" Beia berotzeanian goiak eztu funtzionatzen. Esapide honen bitartez adierazi nahi da gizonak (eta emakumeak) askotan sexu kontuagatik galtzen duela bere zuhurtasuna eta sena. Kontuz ibili eh! Baakizu beia berotzeanian goiak eztula funtzionatzen da! " ZestErret.
(Con goi, gralment. pl.). Todos los lados; todas las cosas.
Goia ta bea, alde bata ta bestea, igaro dana ta etorkizuna, orañ danarekin, ondo begira dezagun. Cb Eg II 93. Txarak eta mendiak, / beak eta goiak / ongi ikusirika / goi batez leoiak. It Fab 146. Goiak ta beiak apaintzen. AB AmaE 465. Tragatu nai zituben / biak eta goiak, / alegiña egin du / Kiriko patroiak. Auspoa 63-64, 40. Goiak eta beak miatuko zituan, iñongo aterabiderik ote zan. Anab Poli 40. Amorruz aparra zeritela ta aserretan irakiten eginda, io goiak eta io beak. Zait Plat 99. Goiak eta beiak ausi bearren asi zan. Erkiag BatB 93. Ez zuan aorik ixten, goiak eta beeak kiskaliaz. "Amenazando al cielo y a la tierra" . Berron Kijote 65.
II . (Adj.).
1. Bajo, que está abajo. "Inferior, beagoa " , "ínfimo, beena, beerena" Lar y Añ.
Belia da leku beetara jatsi oi dana. Mg PAb 182. Beti goietan dabillena inoiz soro beetara jetsi gabe. VMg XV. Bizi bitez arrotzak ordu onean euren erri beietan nai daben erara; baiña itxi daiguela guri gure baso-errian. Ag AL 15. Maduria esaten zaio mendia eztanari. Launeko lekua, leku beia ta ona: madura ori da. And AUzta 94.
Humilde.
Onore anditzat daukat mundu guziaren aurrean bee eta umill agertzea. Lard 189. Erriko jende beeari itzegin zion, ezaguerara errazago ekarriko zituelakoan. Ib. 453. Zein be jotzen zuan bere burua! Lotsa da ez txikia guria gure Aitak bere umiltasunarekin ematen diguna. Bv AsL 190.
" Prezio bea, bas prix" vEys, H. " Beena (G), lo más barato" A.
2. Hondo, profundo.
Arru-bêtik errekak ots, / euriteak bulartua... Ldi BB 108. Lurperatu zituzten-eta / behe oso behean. Azurm HitzB 64.
III . (Tema nudo usado como posposición, tras instr.).
Debajo de. v. BEHEAN.
Bestela penaz il ta / laister naiz lurraz be, / bada ni ezin bizi / niteke zu gabe. Bil 95.
IV . (Como primer miembro de compuestos).
v. BEHE-HARRI, BEHE-ETXE, BEHE-GELA, BEHE-LAINO, BEHE-MAILA, bebarru.
Bê-sarreran bi atal, / arri-ustai mako: / bat ardi sarrera ta / beste beiendako. "En la entrada inferior" . Or Eus 367. Giro beratze onek, itsas-egitan eta behe-alderditan euri txingortsua ekarri zun. Etxde JJ 257. Etxe zaar bateko bee-oñean. Garm EskL I 16.
BEHEAGOKO. Inferior. v. BEHERAGOKO.
Nornai arriturik utziko duan gauza da Eskritura Santuak diona, zazpi eun emazte izan zituala Erregiñen izenarekin; eta irureun beagokoak. AA III 221.
BEHEA JO (beia jo V, G; bea jo Lar). Caer al suelo; (fig.) arruinarse, sucumbir. "Baxío, viene del Bascuence beajo, que significa dar o tocar en lo bajo, de bea y jo" Lar. "Beia-io (V, G), arruinarse" A s.v. bei. "Egoera animikoari dagokionez, hondoa jo, hondoratu. Nere barruak beia jo zun [...]. Eraikinei dagokienez, erori; goiak hondoa jo. Baserri hrren tellatuake beia jo du. Porrot egin. Enpresak beia jo dik" ZestErret.
Baña Jainkoak eman ziozkan fabore ta erregalo geiegiaz gaizki bere naiez usatu, ta bea jo zuen, ta galdu zan. Cb Eg II 6. Gauza txikietan begiratua ez danak, geldika joko du bea. Mg CC 232. Labanduta joko dau beia. Mg PAb 75. Zenbat mutill ta gizon arrok, indarrak erakutsi naia gatik [...] jo dute bea, lurpera gorputza eramateraño! VMg 81. Buruko zorabio bat da asko bea jo ta bizitza galtzeko. Ib. 14. Arroak / be-yoak / izango lurreraiño; / umillak / gorauak. / Fedeak alan diño. Zav Fab, RIEV 1909, 27. Franzesak eman zion su [...] murru azpian irikirik zeukan zulo andi bati, goi guztiak beea joko zutelako uste oso betean. Izt C 336. Asi zan albo-alboka, ta iru edo lau oiñkada emon orduko, oso-osorik io eban beia. Ag AL 86. Jakin dabenean Josetxo zelan geratu zan, beia jo ei dau larrittasun bategaz. Echta Jos 283. Galtzeko zorian zeukaten lagunen dirua, etxeko pakea, [...]. Baño etzuten etsi nai, ez etsi beia jo arte. Ag G 104. Urte batetik bestera ziaro merkatu ziran, jo eben beia, eta orduan danak beorrak saldu gura eta iñork erosi gura ez. And AUzta 97. Altsuak bere, beia joten al dabe? Dirutsuak iñoiz errekara joan al dira, amillagan beera? Erkiag BatB 171. Ama Euskera, bia jo zendun / bein eroritzen asita. Salav Auspoa 39, 96. Leiotik ainduko balitzaz, seguru zan beia jota azurrak apurtzia. Etxba Ibilt 461. Seigarren pisutik bea jo zutenean. BAyerbe 82.
( Goitik behea jo ).
Etxearen goieneko leku batean bere kideko batekiñ jostatzen zebillela, lagun onek bultza, eta goitik bea jo zuen. Arr May 30. Gutxi irudituko ote lizazuke mundu guzia auts biurtua geratzea, edo zeruak goitik bea jotzea? Ib. 107.
BEHEAK BEHERA. "Goiak gora, subiendo cuestas; beak bera, bajando cuestas (V)" A EY III 270.
Beiak beera asi zan Nikanor, eta eskuaz adar-mutur singleari oratu eziñik. Erkiag BatB 96.
BEHEAK GALDU. "Beak galdu, despearse; litm.: perder los bajos (V-m-ger, G-dori [sic])" A EY III 276.
BEHEAN (bean Lcc, UrduñBerb 394, Lar, Añ, H; beian V-m, G-azp), PEAN (VocBN; pian Lecl, Gèze; peian V-gip). Ref.: A (beyan); Iz ArOñ (peian); Gte Erd 50. Abajo; debajo. "Abaxo, veán, azpian" Lcc (azpian es añadido de la mano C). "Debaxo, bean" Lar y Añ. "(Estoy) abaxo, bean nago" Lar. "Infrascripto, bean iskribatua" Ib. "Pian, en bas" VocS. "Pian, dessous" Lecl. "Pean, au dessous" VocBN. "Pian, piala, petik, sous, de sous" Gèze 31. "On dit aussi pean" Ith 30 (en nota a "azpian, dessous"). "Bean, dans le bas, dessous" H. "Péi/an eon, estar debajo" Iz ArOñ. Leiçarraga (Decl ã 7r) da pián como equivalente suletino de azpian. v. infra PETAN.
Errionetan bestek ezteu / ar[k] oi deben librea: / Franziako armak dakaz / goian eta bean. Lazarraga B30, 1204v. Nihauren büriaren kuntre gerla egiten dizüt eta nihauri greü gerthatü nüzü; ezpiritiak gañen, aragiak pian izatia txerkhatzen dian thenporan. Mst III 48, 4. Goien zerua, bean infernua, ta eria bien erdian dagoela. Cb Eg III 275. Goian anbeste egazti atzapardun, bean lau oñeko izugarri beldurra sartu bear zutenak. VMg 49s. S. Jertrudisek ikusizué Maria Santisima edátzen bere mántoa, ta altxátzen péan animále itsúsiak, baitire bekatáriak. LE Ong 133r. Goijan zeruba ta beian luurra baino besterik ez dauka. fB Ic II 291. Onen mastuitan zaintsu atxurra / erabilita zakondurik, / katanarrua, / bean sartuta, / topaukozue beterik. Zav Fab, RIEV 1909, 35. Leoi uzuari ori dakusala / su goritan sartu, ta orroi eginik / basterrak guztiak bêra dakazala / garra dario danetik. Ib. 1907,542. Jaso biotzak batera, / begiak umildu bera, / eta belaunak lurrera, / guazen Jaunaren aurrera. Echag 124. Zakurra ixill-ixill / badijoakio, / guztia beldurturik, / belarriak bean, / burua makur eta / buztana anka-pean. It Fab 23. Jauna [...], ura txit bean dago, eta zerekin aterarik ez dezu. Lard 376. Gloria goian, gloria beean, / Kalderon miragarria. AB AmaE 197. Bai, onak utsik dagoz an goian Zeruan, / txarrak bere on baga beian Inpernuan. Ib. 415. Eltu gra, tenprara, lanek pean arrapatu baigitei. Mdg 125. Badu ogei egun elurte andi batek pean gazkala. Ib. 132. Ni, ura beian dagoan bitartean, lanpernatara noa. Ag Kr 140. Noizik-beñean joaten az, / zugatzen kerizpetara, / etzanda bean, / bedar ganean, / egoten guztiz erara. Echta Jos 194. Arrantzale gizajo batzuek ziran; idazten zekitenak ere, orduko grekerazko ta latin edo laterazko eskribitzaleen aldean bean gelditzen dira. Inza Azalp 90. Parasola bat zabaltzen du eta pean gorderik aintzina mintzo da. Ox 50. Orain bean egongo giñan. Anab Usauri 117. Ez goien ez bean ez ageri iñor biziren zantzurik eta urratsik. Or Tormes 67. Adarra zarrat, buruz erori, / bêan arki du arria. Or Eus 76. Larrungo mendia, / [...] Tirainek nahi lukete ito pean daukazun Herria. Iratz 46. Terranobara abia adi: / goian oztiña, beian urdiña, / ur eta ur beti... SMitx Aranz 221. Bi eratara ipiñi liteke [...]: parentesis artean itzuliz edo oartxo baten bitartez azalpide au beian jarriz. Etxde AlosT 10n. Goian zerua, beean ura. Erkiag Arran 78. Oraiñarteko marka guziak / oso beian utzi ditu. Basarri 84. Erregeen denpora zikinetan, premioa ematen zitzaion goikoari, goian zegoelako, eta kastigua behekoari, behean zegoelako. Arti Tobera 264. Beian nengoan eta gora jaso nau. And AUzta 78. Argia goian ta beean. / Argia argi barrenean. Gand Elorri 63. Bitartekuak kentzen badauskuz / zekorren iru partiak? // [...] era onetan jasoko dogu / bean dagon baserria! BEnb NereA 244. Urak oso beian zeuden zubitik, baiña [...] an dijoa bera ere uretara. NEtx LBB 53. Or beian dagon bizikleta ordoitua zeñena duzu? Lab SuEm 174. Goiaz, prankoz zabalagoa [ontzia]. Beean irurogei ta bost bazan diametroa, goien larogei ta amar bat. JAzpiroz 113. Goian zerua ta bean lurra / beste ondasun gaberik. Ayesta 27. Ikusi genduan sua, bean, ke artean, Amasa mendian, Ibarrola errekatik gertu. AZink 22.
(Tras adv. de lugar).
Begira an bean Endaia. Aran ( in Zab Gabon 109 ). Ikusi arte ortxe zeruan, / [...]. Agur, biotzak zerren eroan zeuk deuskuzuzan, / Agur ume, guk pozik ez dogu emen bean. AB AmaE 137. Guk ere emen bean Jaungoikoak nai duana egin dezagula eskatzen degu. KIkG 32. (v. tbn. KIkV 49 e Inza Azalp 140) Noizdanik arkitu dun emen beian zoriona? Or Mi 124. An bean dakusgun etxe txiki-txukun ura. Ataño TxanKan 21. Emen beian txaka-txaka gabizenok. Gerrika 171. Urretxindor bat an beean. Zendoia 121.
(bean Añ, H; beian H), PEAN (AN-egües; H, A). (Tras gen.). Debajo de (sdos. prop. y fig.). "Debaxo de tu protección, dominio: (c.) zure mendean, bean, menpean, azpian, eskupean, aginduaren azpian" Añ. "(AN-egüés) nere pean; (AN-ilzarb) ene azpian; (AN-olza) nere azpien" Bon-Ond 166. "Mendiaren pean, au dessous de la montagne, plus bas que la montagne [...]. Zeruaren, lurraren, hegalaren pean, sous le ciel, la terre, l'aile" H. "Eskuen pean zerbait ukhaitea, avoir quelque chose sous la main (les mains), a portée" Ib. "Aingeru baten iduriaren pean, sous le dehors d'un ange" Ib. "Sous, moyennant: zinaren pean, sous serment; biziaren pean, sous peine de la vie" Ib. "Penaren bean, sous peine. Iuramentubaren beian (V), sous serment" Ib. "Jaugoikoaren pean (V, msOch), con la gracia de Dios" A. "Bean [...] (Vc), bajo pena... Eriotzearen bean Durangora joateko agindu eutsen, le mandaron, bajo pena de muerte, que fuese a Durango" Ib. "Beian, so pena de... Parece locución bárbara" Ib.
Aurrean dagozala oñaen ganean Otxoa Onsalutx burua dala, aren urrengo anaje laztanak, Anso, Joane, Onsalu, bai geiago onen bean eskutaririk asko. Andram 160. Gernikako arbolen bean bizkaitarrai konfirmadu eginezan euren foruak. Mendieta 114. Errege iaunen azpian eta heien lege eta ordonanzen pian. Etchart 9.1v. Sazerdote eztireanak zegati komulgeetan dira ogien espezien bean bakarrik? Cap 65. Eta daukat konfianzea, ikusirik (segun nik uste dodan) izango dala ain probetxu andikoa, igaroko dala seguru zure Illustrisimeen anparuen bean. Ib. ed. 1893, pró. Soferitü Ponzio Pilatüsen pian, Krüfikatü, hil eta ehortzi. FPrS 5 (SP GirDoc 36 azpian ). Kurze Santeen señaleagaz egiten gara Soldadu eta alisteetan gara Kristo gure Iaun Kapitae jeneralisimuen bandereen bean. VJ 2s. Jaun Fernando bostgarrena Zer da Eliza? Kristi hon ororen bilküra, zoin Iesüs-Kristen lekhütan, Elizako Bürü ageri zaikün Aita saintiaren pian. Bp I 37. Padezidu eban Ponzio Pilatosen poderen bean. Arz 18 (Cb CatV 6, Oe 60 -en bean, CatLlo 5 -en beian, Ur CatArrig 68 -en bien, CatSal2 24, catAe 6, CatSal 6, CatR 6 -en pean; Cb CatG 6 -en mendean, CatB 11 -en azpian). Mündiak orok ezin goratzen dizü egiak bere pian aphal erazi diana. Mst III 14, 4. Haur nüzüla ni, ororen ezagützalia eta ekhiaren pian egiten diren gaizen ororen ikhuslia. Ib. 24,1. Ematen bazioten bertan beren erria, artuko zituela bere pean ta ongi erriko guziak. Mb IArg I 121. Penarik handienen pian obligatia denaz geroz sekretiaren begiratzera. CatLan 150. Jakinik eraiki düiela [...] Eskiulako Parropia Elizan, Olorueko Diozesan, Konfraria bat, Andre Dona Maria Skapülarikuaren izenaren pian . Mercy 5. Errepára nola daukázun mia paraturik Jangoikoak bi murállen péan bekála, ezpain ta orzen bárnean. LE Prog 120. Estúzu ikústen zure péan dauden obiagoietán? Ib. 122. Hala ardüra zorthü honaren azia dago gaitzaren pian gorderik. Egiat 251.
(s. XIX) Eman ezozü eskia / zien fediaren pian / jüntatzen düzielarik / espus kalitatian. Xarlem 209. Nola lo egin gozoro, Eliza Ama Santaren aserrearen bean? Mg CC 210. Padezitu zuen Ponzio Pilatosen agintearen bean. Mg PAb 161 (puesto en boca del guip.; Peru dice (ib. 162) agindubaren beian). Saldu deutsazu arimia diabrubari zeure firmiaren beian? Mg CO 188. Eleisa-gizonai naasteko dantzeetara juatia, ta ikustia bere, pena andijeen beian eragozten deutseenak. fB Olg 172. Zenbat usurerija edo logrerija ikusten ez da, ezin egin leijeezanak kondenazinoiaren beian? JJMg BasEsc 197. Narru gordinen azpian / edo ondurikoen pean / egunean egunean / dabil yoan etorrian. Zav Fab, RIEV 1907, 531. Izen askoren beian daukaguz eta adoretan dituguz Jesu Kristo, Ama Birjinia eta Santubak. Astar II 48. --Graziyan egon biar daudee ezkonduten dirianak? --Bai, Jauna, pekatu mortalaren beian. CatLlo 77. Bere laguna ikhusi zuenian / ongi hilik kargaren pian, / Ogen handi diat, erran zuen. Arch Fab 193. Nox zor dituguz pekatubaren bean? CatBus 28. Jaungoikua dago zure aurrian, zure ostian, zure goijan, zure beian, zure inguruan, zure barruan eta zure gorputzeko zati ta zentzun guztijetan. Ur MarIl 70. Lagunek elgarrekin ihardoki zuten peregrin hura, itxura txar baten pean, Jaun handi eta saindu handi bat zitekela. Laph 36. Agindu erazo zioten Jenobebari juramentuaren bean, basa-mortu artatik sekula irtengo etzala. Arr GB 39. Lurraren pian sar nindaiteke, maitia, zure ahalgez! (BN). ChantP 292. Obligatü gireia bekhatiaren pian Jinkuari hitzeman gaizen egitera? CatS 45. Noiz dira bada zor bekatuaren beian edo azpian? Legaz 34. Bai Inglesak nola Alemanak nai dute ta datoz nere agintiaren pian jartzera. Bv AsL 65. Adinarekin ezagutza ethorri zitzaitanean, kausitu nian Piarres Adame, honyo batek bere burua iratzeondo baten pean kausitzen duen bezala. Elzb PAd 17. Itsasoko ibaiak aphaltzen ditu bere eskuez egin dituen untzien pean. Lap 3 (V 4). Zeliak gisa hortan agertzen zütian Mariak bere ümilitatiaren eta praubeziaren pian gordatzen zütian senthagallak. Ip Hil 119. Eskual-herriko etxalderik ederrenak eta zaharrenak zorren pean leherturik erortzen ari dire. HU Zez 64. Debriaren pian beikinen. UNLilia 18. Espiritu Santuaren argitasunaren beian eskribiduriko liburuen [...] batuerea. Itz Azald 17.

(s. XX) Jesu-Kristo den guzia aurkhitzen da Itxura bakhotxaren pean. CatJauf 111. Betik digu tenpra, otz, eta gaude elurraren pean. Mdg 135. Ixil nindoalarik haitz hekien pean / gogoeta hunek nu jo nahigabean. Ox 175. Goberniak ezari nahi üken zütien Elizaa eta Elizako gizonak Constitution civile zelako lege berri baten pian. Const 23. [Eskualduna astekariak] Eskual-herri guziak / bere pean gitu, / gu azkar eta sano / nahiz begiratu. Etcham 212. Bardin Adan ongo zan / pozezko lurrian, / jarraitu baleu Jaunen / aginduben beian. Enb 82. Leertua kausitu dute karrosa uzkailduaren pean. Zub 61. Elkarren etsaigoan dirautenentzat: ez dira beregatz-pean oatzen; tellatu baten pean ez direla etzaten errateko. FIr 159. Naigabe izugarri baten pean nago. Lab EEguna 105. Eder, ibilli zaite / gaztain batez urrenean, / oarkabe ere sar etzaitela / ari naizanaren pean. Or Eus 76. Kezka zulagarriaren bean lertu bear zitzaion barrunbea. TAg Uzt 122s. Aurreko eguneko ekaitzaldiaren pean bizkar-oker gelditu ziran artoak. Ib. 152. Elgarrekin gainez gain ardura gabiltza / gure pean ikusiz Haltsuko zelaia. Iratz 51. Utzi zuen ahoa berean har ziezon, nahiz haren izate guztia bihurtzen zen laztan horren pean. Mde HaurB 35. Axal horren pean ez dela deus badagonik, ez mamirik, ez izaiterik. Lf ( in Zait Plat 20 ). Haltura haundiko arbola baten pean / trankil jezarri nintzen, atseden hartzera. Arti MaldanB 195. Lanari borroka, iguzki gorriaren pean edo haizearen erdian. JEtchep 60. Illobiaren beean, iru emakume beltzez jantziak zeuden lurrean nolanai etzanda. Anab Aprika 17. Olertitza ain eintsu ta aratz orren pean, betiko erasoaldi mingarrien menpean zegoen baten aiurria nabari zaigu. Gazt MusIx 59. Juramentuan beian ataratzen badetsazu beste emakumeren bat dabela maitte, sinistixozu. Etxba Ibilt 481 (cf. ib. 481 juramentu beian).
PEAN (V-gip, AN-egües-ilzarb-olza, B; Lar, Añ, A Apend). Ref.: Bon-Ond 166; Etxba Eib; Gte Erd 32. (Tras tema nominal nudo). "Debaxo del Cielo, de la tierra, del agua, Zerupean, lurpean, urpean " Lar. "Debaxo de, bean, pean; v.g. zerupean, maipean " . "(Al) pie de un manzano [...], sagar pean " Ib. "(AN-egüés) mai pean dago; (AN-ilzarb) mayan azpian, mai pean; (AN-olza) mai pean " Bon-Ond 166. "Sous, por rapport à ce qui couvre, enferme, cache: Giltz-pean, sous clef; kapa pean, sous le manteau" H. "Sous, exprimant dépendance, subordination: gereiz pean, sous la protection, menpean, sous l'autorité" Ib. " Ardo eta ogiaren iduri pean, sous l'apparence du vin et du pain" Ib. " Beti gaixopean eta elizapean egon gara, siempre hemos tenido enfermos o luto (msOch)" A Apend. "Au milieu de. Jende pean ibiltzen dena, celui qui vit parmi le monde" Lh. Cf. Gte Erd 252s: "-pean, eskuarki tokia adierazteko erabiltzen dute baserritarrek. Egun, ordea, erdararen eraginez, maiztxoegi ikusten dugu". Tr. Documentado ya en Leiçarraga, es desde el s. XIX de uso gral.
Iauna, ez adila nekha: ezen ez nauk digne ene atharbe pean sar adin. Lc 7, 6. Gure buruak plazer-pean igerika erabilli nahi bagiñtu ere, ez giñtezke guziarekiñ penarik gabe. He Gudu 103. Aski maiz permetitzen du, bada, etsai-pean zenbeit zauri errezibi dezagun. Ib. 55. Orra testigu onek juramentu pean esaten duena. Mb IArg II 310. Urrundu behar gara mundutiar, bere gogo guzia mundu-pean dadukatenetarik. Lg I 367. Nola olloak bildurik / bere txitak egal-pean. LE Kop 176. Berarén oñetán gaude maipéan. LE Ong 96rs. Nere izena aztu ez zidin, itxatsi zidan nere ezkerreko ta atzeko oin pean. VMg 82. Errege Jaunaren antz ta imajiña bat ekusiko bazendu nork-ere bait oiñ pean darabillela [...] zer esango zenduke? AA III 373. Mundu huntan bekhatupean eta sakrileio pean bizi izan ondoan. Dh 222s. Eta azkenean / ostendu yake ederto / mats-orri-pean. Zav Fab, RIEV 1909, 28. Yesus datza luze luze / lurrean kurutze-pean, / bota dabe zure erruak. / Aremen nor tzarean. EL2 192. Au benziyetan da gorputza neke pian erabiliyagaz, bere gustuak ukatuagaz ta barau eginagaz. CatLlo 81. Murraila pian sartu / bederatzietan, / kanale bati barna / atera errestan. Bordel 39. Dugun egin zoinek gure estatuan Saindu harrek mundu pean egiten zuena. Jaur 398. Zaute, zaute, mordoak, / zaute osto-pean; / ez zerate oraindik / jarri sasoiean. It Fab 135. Pesta andi hura egitera leku guzietatik bildu ziranak, bat-batean arri eta zabor-pean geratu ziran. Lard 147. Zure bizi guzian bekhatu-pean egotu zare, eta zer egiten duzu? Dv LEd 129. Sinheste gabe izateko, behar da bederen ezpata gerrian, bizar zama bat sudur pean [...], bederen izan hiritako zamalzain. Hb Egia 148. Baiunan emana, gure sinet eta gure kaxet pian, 1872gerren urthian. CatS II. Onen lagunak gauza txit bereak bezela gomendatzen ziozkala, bere esku altsu-pean ipiñten zituen. Aran SIgn 96. Kontrabandoko bota / zeguen arri-pian, / begiratu ezkero / billa zitekian. Ud 18. Gernikakoan [zugatzean] baña, nik daukat / neure gloria guztia, / dakarrelako eunkietako / aitak legetxe bizia, / bere besanga-pean artzeko / kerizpez Euskalerria. AB AmaE 467s. Makallau me me baten antz antzean bardiñ / anka peian zapalik itxi eban ariñ. Ib. 251. Egun artan bertan, utzirik guziya jarri zan Franziskoren bandera-pian. Bv AsL 61. Ikhusi duk behinere, Pello, mendian, iratze edo othe-pean, epher familia bat alhan dabilala? Elzb PAd 16s. Klubak konpara zaitezken diru faltsu egiteko lur pean hautatzen diren kaberneri edo bertze ohoin zilho batzueri. Elsb Fram 68s. Lanho pean bidea galdu duen jendearen pare. Jnn SBi 80. Joan gaitezen munduaren bazter guzietarat, iguzkiaren suez erreak, horma-pean direnetarat bezala. Lap 62 (V 32).
(s. XX) Izeia egotx eta bertan isartan bada, ur pean edo leku busti batian, erranaiz nago eztela tustatan sekulare. Mdg 130. Horra nolako "ganberan" hil izana den berriki, erhauts pean, mainarik gabe [...] gizon laborari nekazale bat. JE Bur 187s. Aritzaki ona dago / meza-egunean, / botilla tapatzeko / manteliña pean. JanEd II 22. Bizkai-Aldundiaren Erri-Irakaskuntza-Batzordearen arduraz ta yaubego-pean egiña. KIkV 1. Badakit zerbait minxka pairatzen dela, anpallatzean. Bainan, futxo, lau mila libera ere ez dira artho-pean atzemaiten. Barb Sup 10. Bezperan eta gauaz harizan elhurrak / estalgi xuri pean zauzkala bazterrak. Ox 123. Egiliak lerrotto horik izkiribatüz geroz, hur untsatto igaran da Atharratzeko zübü pian. Lh ( in Const 14 ). Badakit nik [...] / noiz negarrez biok zaudezten laño beltz-pean / lotsaz sartuta buruak. Jaukol Biozk 68. Auts-bean dago biotz-sugarra. Ib. 57. Urte zaharra itzali da elur-pean, / berria sortu eta jauntzi soin berean. Etcham 93. Eta han ohartu zen nola yendea sartzen zen lur-pian. Zub 70. Elkarren etsaigoan dirautenentzat: ez dira beregatz-pean oatzen . FIr 159. Elitzake egoki baizik zerbait Catalunyatzaz ere esatea, ura ere Españia-pean baitago. Ldi IL 170. Eztu iñork argi bat piztu ta gero gaitzeru pean ezartzen, argi-mutil gañean baizik. Ir YKBiz 120. Berreun gudari oso sumin / gaztelu-pian dagoz illik. Laux AB 100. Jazkera ta itxura apain-pean gogo ta soin ustelduak estali. ABar Goi 43. Eta su pean ito orduko lehengo Euskal-Herria, / pertsutan, oihuz, Euskaldun hats bat zeruetarat doala. Iratz 46. Eta horra Joanes oihan-pean sartua, berhoz-berho, otharrez-othar, ohoinaren ondotik. Lf Murtuts 42. Arrillobiko zulo-barru-pean estaliko dut. Zait Sof 183. Bi illabete luzean, esi-pean, izu... / Kañoiak, jo ta su. SMitx Aranz 212. Erria ondatzera zijoala; betiko zor-pean sartu bear zuala. Munita 116. Txikikuskin edo mikroskopio-pean epitelium antzeko mintz bat zela ohartu dira. Mde Pr 333. Kristalezko aterpea, alakoxea, euria danean igor egon dedin; [...] negua danean, iparraize bean, epel egon dedin. Erkiag Arran 17. Eleixeari deutsela, ta bere etexa-pean, bixi-leku bat dago. Akes Ipiñ 15. Nire maitalea dago / etzanda lauza-pean. Arti MaldanB 227. Maduran ondo zaozak, ondo bizi dituk, gu berriz edur-peien. And AUzta 94. --Zer dautazu?... Indiano hori ematen laguntzat? --Ba... Ez diagu, mementokotz, bertze artzainik esku-pean! Larz Iru 92 (Lek esku-artean). Iturri menditarra / ira gazte-pean. / Ardiak badakie, / nun dagon; artean... Gand Elorri 67. Burua gal ginezake baginio gure Herria dela, bakarrik, hain gora Jainkoak ezarri duen Aingeru baten itzal-pean. Ardoy SFran 16s. Maiz, irauli gabeko iñaurkin-pean zirauna izkutatzen da egun argitik igesi. Ibiñ Virgil 102. Ez zeixola [...] aren izenik eskatu, bixen arteko tratua zalako, juramentu beian, iñori ez esatia. Etxba Ibilt 481. Ehortzi duguneko lur pean hain barna. Xa Odol 225. Lau gütarik orobatkoz / ehortzirik [dirade] elhür pian. Casve SGrazi 116. Ez noski leorpean, zeru-soil-pean baizik, gure gaiñ udako eguzkiaren ziztada-miñak artuaz. Berron Kijote 146.
(Tras instr.). " Beian, después de. Jaungoikoaz beian (V, Añ), después de Dios" A y A Apend (donde cita el msOch).
Zuri zor deutsut Jangoikuaz beian neure izatia. Mg CO 54.
BEHEAREN GAIN.
Suelo. v. BEHE-GAIN.
Illunetan, joten dau oñagaz esnez beteriko sulla, ta an dua sulla tutarrez, esnia be plausta beianganera. Otx 42. Ak egin zittuzan garraxijak gela beiangania esnez ondatuta ikustian! Ib. 42. Esan barik egon eziñik eta bakaldunaren aginddua ez austiarren beianganian zulo bat egin eta Lurrari esan ei eutsan. Ib. 120n.
BEHE-HARRI. "Bearri, basa, piedra fundamental, plinto. Etxe orren bearrixari ikara eraiñgo detsanik [ez dago], no hay quien pueda conmover el fundamento de esa casa" Etxba Eib.
BEHE-BEHEAN. Intens. de behean. "Ganauak an be-beian dabitz" Elexp Berg.
Iñok baño lenago ikusiko zuan, goi aldetik, odei tarteko arranoaren ibillera [...] ta an bebeian agiri zan urlia erriko orduari (reloj) zar ta illun samarra. Ag G 2. Eteokel, alegia, zuzenbidez lurperatu omen din, an be-bean, illen artean ospatua izan dedin. Zait Sof 162.
BEHE-BEHEKO. Intens. de beheko.
Eginalean guziak nekatzen ziran ontzia arintzeko; baña Jonas onziaren be-beeko zoruan lo zetzan. Lard 250.
BEHE-BEHERA. Intens. de behera.
Abarka urratuetatik beatz lodi biak agirian ekarzan, [...] bernetako soka ta oialak bebera iausita. Ag AL 128.
BEHE-BEHERAINO. Intens. de beheraino.
Goi-goitik be beraño erazteban, eztakit nik zelan, bere itza, ta loditu, sendotu ta garraztuten jakon berealako batean. Ag Kr 133.
BEHE-BEHERAINOKO (Intens. de beherainoko).
Alde batera ta bestera mendixka tenteak altxa ta bee-beerañoko irrikituak erakusten zituzten. Anab Poli 120.
BEHE-BEHERAN. Intens. de beheran.
Ibaiaren alboan / antxe be-bêran, / ura edaten dagon / ardian eran. Jaukol Biozk 51.
BEHE-HERRI. v. beterri.
BEHE-ETXE. "Be etxe, planta baja (V-ger)" A Apend.
BEHE-GAIN.
Suelo. v. BEHEAREN GAIN.
Au entzun ebanean, atorra zaardunak seiña beeganean itxi ta ederrak emon eutsazan neba dantzariari. A BGuzur 110.
BEHE-GELA (V ap. A; begela Vc ap. A). "Aposentos del piso bajo" A.
BEHEKO (Lar, Añ; beko G, AN-gip; Añ), PEKO (S, Sal, R; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 50; Elexp Berg (bekoaize). "(Cosa de) abaxo, beekoa" Lar. "Baxo, lo baxo" e "inferior" Añ. "Lo de abajo: bekoa, beitiko" Ib. s.v. baxo. "Peko, inférieur, qui est de dessous" Dv. "Peko zaia, la robe de dessous. Syn. azpia" H. "Bekogela (G), aposento bajo" A (v. BEHE-GELA). "Beko jende guztia ikusten zuen (AN-gip)" Gte Erd 50. Cf. beheko, 1 peko.
Nola behar da edüki mihia? --Aphür bat a[i]tzinatü behar da peko ezpañaren gañera. CatLan 139. (CatLuz 37, CatJauf 117 peko ezpainaren gainerat, CatS 79 peko ezpañen gaña) Beeko gaiskiñik asmatzalleenak bere ez eben geijago asmauko. Mg PAb 78s. Daukaz buruba, bularra ta sabel beekua. Ib. 85 (en boca de Peru; Maisu Juan (ib. 84) dice beeko sabela). Bigarrenean firmamentu edo gañean daukagun estali urdiñ ori egin, eta onen gañeko urak beekoetatik berezitu edo apartatu zituen. Lard 1. Franziako Lapurdi edo Lau-urdi, Zuberoa, Subola eta Naparroa-beekoa. Aran SIgn 201. Peko bortai partadera gonzekin. HerVal 174. Igoaz [...] Guadalupera predikua eta meza nagusia entzutera, eta biramonean egiten da beeko elizan puntzio negarrezkoa . (fúnebre). Zab Gabon 97. Iaungoikoa baino sarriago gogoratuten eban ondasun au, ta sarriago goratu daian beren biotza, kendu dautsat beeko lokarri au. Ezale 1897, 128b. Zelan goiyan dagoan arri bat, berari eutsiten deutsen eragozpenak kendu eta bertatik, jausiten dan bere beeko lekura. Itz Azald 192. Etxe artan, goi-beak maisterrai utzirik, bigarrengo bizitzan arautu zuan bere kaiola [...]. Goi ta beko maisterrak [...]. Ag G 219s. Beeko itxipetara jeixtean. Inza Azalp 74. Artzainak, zatozte ba peko bordaraino; / berri handia nehork ez daki oraino. Ox 66. Zibero gaineko mendiak ederragoak dira nabar pekoak baino. Ib. 206. Goiko bizitzetik beikora etortzerik ez al zegoan elkarren berri izateko? Or SCruz 105. Hor eman ziren trebeska, / herrestan eta punpeka, / jo zuten peko erreka, / ein ziren mila purruska! Etcham 191. Lerratu eta herrestaka eta itzulika pentzeari behiti peko sasiraino yuan ziauk, eta ez dakiat lepo hezurra ez dienez hautsi. Zub 75. Goikoaldetik begiraturik, beeko solairuan oñak irristaka labainduz, alkar-loturik dabiltzan bikoteak [...]. TAg Uzt 59. Lilluratuak bai eta laster bihotzmin lanbroz beteak / orroituz peko zelai, itsaso eder hoitako semeak / zoin jakitatez gabeak diren eta lurkeriz goseak. Iratz 132. Beheko lehen mailaraino amildurik, hantxe lepo-hezurra hautsi eta puskatu zuen. Mde Pr 184. Harkaitzaren gainean exerita zegoen, burua esku artean, soiltasunari begira. So zegokion peko sasite urduri apalari, eta gaineko zuhaitz lerdenei. Ib. 119. Mediumekiko batzarretan nabaritzen diren "hilen arimak" ez dira benetan bizidun baten (mediumaren) nortasun aizuna, peko-nortasunaren agerketa baizik. Ib. 345. Orrelangoetan oi danez, ez goiko ez beeko; erdiko bidetik jo bear ebala erabagi eban. Erkiag Arran 63. Erregeen denpora zikinetan, premioa ematen zitzaion goikoari, goian zegoelako, eta kastigua behekoari, behean zegoelako. Arti Tobera 264. --Goiko bidetik! --Ez orixe! Beko bidetik duk oitura! [...] --Ni bizi nintzala, betik joaten nindukan. NEtx LBB 185. Denen iduriz peko errekarat egin zutenean, familiako arbola azkar zagon... eta Johan de Jassuk berak etzakien laster primadera berri batek ikusiko zuela arbola zahar hori sekulan ez bezala berriz berdatzen. "Quand tous parurent aller au fond du précipice" . Ardoy SFran 52s. Beeko maillakoen artean, mailleen ezberdintasunaz mintzatzea mingarri zait. Lab EEguna 196. Geroztik galdü jentia, / ustez aisa bizipidia / peko hiri handietan; / bena nekia frankotan. Casve SGrazi 76. Sorgiña joan da beko errekaraiño. BBarand 21. Beeko kamiñero-etxera jeitxi bear. Zendoia 223. Etxetik beeko kamiñora beste aldatz bat dago. Gerrika 162 (ib. 42 beko).
Hotzak hotz, euriak euri, honek beti bero beheko hori. (G-azp). HErot 97 (referido al órgano sexual).
(Tras adv. de lugar). "Iglesia militante, gudarien Eleiza, emen beko Eleiza " Lar (tbn., con alguna var., en Añ).
Eta izentatüko [dü] heben peko Akte Konsekrazionezkoaren botz goraz egiteko zoin ere uste beitüke klarkiago erranen diala. Mercy 21. Nortzuk dira, an beekuen izen madarikatuba sarrijeen auan darabileenak? fB Olg 204. Guda bat amaitu orduko beste bat asi oi daroagu, or beeko prankotarrakaz. Ag AL 13.
(Tras gen.). " Alorren goiko muturra ta beko muturra (AN-gip)" Gte Erd 50.
Ieinkoaz landan mundu orok eztu hanbat balia, / zeruia, lurra, itxasoa, haren peko guzia. 'Soumis à elle' . E 91. Ez dago [...] kasuistarik ez probabilistarik, zelan egiten dirian entzun ezkero geure plazeetako dantza naastaubak, pekatu mortalaren beeko okasinoetzat emoten ez ditubanik. fB Olg 94. Ez da ez oraino hil Eskaldun odola, / badaki mendietan handi izan dela, / oinen peko alkhia aitekin duela, / haren haurren artean bastartik ez dela. Hb Esk 39. Bakharrik sarthu zen Iruñen eta bere peko zaldia lehen jinari saldu. Laph 162. Andere Santa Klara hantik phartitzen; / haren peko zamaria ürhez da zelatzen. "Le cheval qui la porte" . ChantP 286. Laster neke ororen atsedena irabaziko zuen gorputz makal horrek, otoi! Theresaren ganaino eraman ahal lezan, biak elkarren besoetan ondatzekotz uhinen peko egoitza misteriosetara. Mde HaurB 101.
(Tras tema nominal nudo). " Intxaurpeko aulkian (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 32. Tr. Documentado desde principios del s. XVII, es de uso más o menos gral.
Hau duzula iautsiren da Iesus Krist hedoiean, / Lainhopeko holtz adarra dirudien batean. EZ Man I 83. Koseillu kaparpeko ager daite azkeneko. "Un secret qu'on confie derrière le buisson" . O Pr 109. Gordetzeko bere lupeko zilhoan. SP Phil ẽ, 3v. Egin ta eragin zuen bekatuagatik, bada, bigarren aldian gelditu zen andrea senar-pekoa ta leneko gisan senar jaun-pekoa ez, baizik senar nagusi-pekoa. Mb IArg I 181. Lurpeko ar zikin kiratsen janari erregalatu izango dan, ta guzien oñ peko auts biurtuko dan gorputz orretan. Cb Eg III 385. Orregatik ere geldirik egondu zan Jainkoa, Erregeai ta Errege-pekoai ezer egin gabe. Ub 50. Ta eginik Satanasen bandera-pekoa, ondatu zana betiko Infernuan. LoraS 10. Zebillen Mandako bat mendipeko ibar batean belarra jaten. VMg 81. Lurpeko ondasunak, edo bestela ezkutatu zaizten gauzak arkitzeko. AA II 21. Giltza gordetan dan artian, giltzpeko gauzak gordeta dagoz. fB Ic II 243. Zeren ordu guzietan / Xarapeko laharretan / Baitu tristea enbrazatzen. Gy 63. Irurogeita amar Erregeri nik neronek au bera egin diet, eta nere mai-peko papurrak biltzen iduki ditut. Lard 121. Hori erran nahi da lüikhara lürpeko irurziriak egiten diala. Ip Dial 120 (It, Ur lupeko, Dv lupheko). Txanton ikusitzen det / onuntz datorrela, / Matz-peko Martin jauna / jueztzat duela. Bil 119. Azaleko lurra hein batean harro dago berenez; azalpekoa tinko, harri xehatuz ez bada egina. Dv Lab 108. Libertadea baña Gernikako Arbolapekoa. AB AmaE 30. Zer iazoko, alboko atari baten eskuta eban beren burua, garrikopeko gaiñibetea eskuratuten egoanartean. A BeinB 86. Kaxo Ganbara, sugur-peko logalia juan al zaik? Alz STFer 140. Erroma-peko elizetan agiri da Ama-Birjiñaren irudia, batzuetan aurtxoa besoetan duela ta beste batzuetan besoak zabalik otoizka. Inza Azalp 154. Berropeko txilinta-otsa mintxoa ixiltzen da. Or Mi 105. Ollo kolokak bere hegalpeko beroarekin bizitza emaiten du arroltzen barnean diren xita gaieri. Zub 122. Altza-peko itturri gardenak / bere txirulak jotzen yozak! Laux AB 37. Basopeko gerizpean eserita. TAg Uzt 267. Uzaba-pekoak, errentadoreak. Akes Ipiñ 26. Juanbeltz gizajoak, batere itzik egin gabe, ia jateko gogorik ez, igaro zituan esi-peko iru egunak. Anab Poli 30. Nun ete dago Aitzgorri-peko / Joanes artzaian fedia, / zuzenduteko gaurko artzaiñen / egizko zeru-bidia? BEnb NereA 131. Ifernu peko gezur marruma, / ez bekigu Herrian sar! Ardoy SFran 357. Tximeni-peko sutara joan bear izan zuan. Berron Kijote 181. Gorri-peko. "Infrared" . MIH 188 (cf. gorri-petiko en Mde Pr 332).
(Tras instr.). " Peko (B, R-uzt), de menos" A. " Bi urtez peko (S, R), (niño) de menos de dos años" Ib. s.v. pe. "Amalau urtez beekoa da (AN-gip)" Gte Erd 295. Cf. manüzpeko 'bajo la autoridad de' en Ip Hil 45.
Erregearen agindu gogorra Belen eta inguruan erruki gabe egin zan, bi urtez beeko aur guziak illaz. Lard 370. Agindu zuen mandatari oiek atzitu eta bizar erdi-ebakiakin eta gerriaz beeko soñekoak moztuta, beren Erregeagana bialtzeko. Ib. 190. Bost ehun haur hamalau urthez pekoak. Elsb Fram 117. Zerekin bizi ez dutela arkitzen diran 16 urtez beeko umeak. EAEg 26-10-1936, 141. Kalte-ordaintza au ezin iñolaz ere urte beteko errenta-sariaz beekoa izan. Ib. 1-11-1936, 187. Nik neuzkan beiak ogei litroz bekoak ziran. BBarand 117. Bat "haundien" multzoa eta bestea "ttipiena", hirugarreneko klasaz gorakoak eta pekoak. Larre ArtzainE 124.
BEHEKOA GOI. "(Lo de) abaxo arriba, beekoa goi, azpikoa gaiñ" Lar s.v. abaxo.
BEHEKO ALDE, PEKO ALDE. Parte de abajo. v. behealde.
Nola diozu ori, zure aldetik badator Ibaiko ura ni nagoan beeko aldera? VMg 1. Naita ere, urik / ezin zikin nezake / nik beko aldetik; / ikus beza berorrek, / baldin badu gura, / or goitik emen bera datorrela ura. It Fab 32. Gaztelu urrezko bat gorriaren gañean goiko aldetik, eta beekotik ibai bat. Izt C 492. Urzango mendiskaren beeko aldetik asi eta Bogako zubiraño. Ib. 97. Antxe, abeganeetan ibilli nintzoan neu, ta Maripa bere beeko alde baten ikusi naieuan. A BeinB 57. Galtzerdi xuriak, belhaunaren peko aldetik xingola gorriz tinkatuak. JE Bur 141n. Beeko aldeko bidetik zaluiki zabiltzan gizonak. FIr 147. Arri andi baten peko aldeko gerizan gelditu ziren gure bi gizonak. Ib. 145. Santoenea etxea, Manexeneko peko aldean. Larre ArtzainE 55.
BEHEKO SU (V-m-ger-gip, G-goi, AN-larr). Ref.: Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 123; Elexp Berg. Fuego bajo, hogar. "La cocina, el hogar" Holmer ApuntV. "Beko-sua, hogar bajo. Beko-sua zan len etxe guztietan, egurrakin mantentzen zana" Etxba Eib. "Beeko suak majo berotzen dau etxia" Elexp Berg.
Beeko su ondotxuan --ereiñotz garrez / otza kendu zapiei ta usain emonez-- / ginduzuzan janzten. Gand Elorri 210.
BEHEKOZ GORA. v. PEKOZ GORA.
BEHE-LAINO (belaino V-ger-m-gip; belaño G-azp). Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg; ZestErret Niebla. "Niebla baja, bruma" A. "Belañua, la niebla" Iz UrrAnz. v. laino.
Baiña be-laiñoak artu dauz mendiak bazkal ostean. Alzola Atalak 89.
Astarloaren uri zarra aurrean; Kirikiñorena ta nerea be-laiñopean. Alzola Atalak 89.
BEHE-MAILA (Lar). "Grados de intensión, goimallak, de remisión, bemallak" Lar.
"Plebe, democracia" A (que cita AA CCErac v. infra BEHE-MAILAKO).
BEHE-MAILAKO.
De grado, de clase inferior.
Zoaz ezperen erri andietara; ainbesteraño zabaldu da oetan zorakeria hau, non igerriko ez dezun nor diran bemallakoak, nor bitartekoak eta nor goiagokoak. AA CCErac 222. Bemallakoena izan da orain arteko jolasketa, sarieske dabiltzanena; andikiak gerorako berezituak daude. Ag EEs 1917, 210. Ez dela hizkuntzarik berez eta izatez beste edozein hizkuntza baino hobe eta egokiago denik. [...] goi eta behe mailako hizkuntzarik ez baldin bada [...]. MIH 386.
BEHENEKO, BEHENGO.
(El) más bajo. " Bengoa, baja o bajo" IC 446r. v. BEHERENGO.
Eta izan oi ditu iru malla, beenekoa, bitartekoa eta goienekoa. AA II 182. Begira gauzak erostean eman diozun saltzalleari beeneko balioa bederik. Ib. 183. Ejiptoko seme zarren Faraonenetik beenekoenerañoko guziak ilko dira. Lard 71. Bet-erria edo Jerusalengo zatirik beeneneko guziari su eman zion. Ib. 546. Zeñ egun eta gelatan aurtxoa jaio zan eztakigu. Batzuek esan dute eze orduan mandotegia zegoan beeneko bizitokiyan. 'En el piso inferior' . Aran SIgn 2. Eta eman zioten biar-gai bat beenekua, zeña zan sukalkinari laguntzia. Bv AsL 50. Beeneko mallakoari edo auzi-gizon berrienari [dagokio autarkia lenen ematea] . EAEg 6-4-1937, 1441 (cf. BEHEN MAILA). Amets horretan euskara ikusten dugu ikasbide eta irakasbide nagusi eginik, behengo mailatik hasi eta gorengoraino. MIH 85. Ez nolanahi, bainan bai hor agertzen ez diren dozenaren bat modutan, behenekoan joaz. MEIG VI 145.
BEHEN MAILA. Nivel más bajo. Cf. BEHE-MAILA.
Been-mallakoari dagokio autarkia lenen ematea. "El de menos categoría" . EAEg 6-4-1937, 1441.
BEHERA.
a) (V, G-azp, L, BN; Lar, Añ, Gèze; bera V, G; H; beira AN-ulz), PERA (L, BN, S; H (BN, S); piala Gèze). Ref.: A (beera, bera); A Apend (beira); Lh (pera); Iz IzG 203; Holmer ApuntV (bera). "(Voy) abaxo, beera noa" Lar. "(Ni) tanto ni tan poco [...] ez ain gora ta ez ain beera" Ib. "Abaxo" Añ. "Alborotar [...] la casa, etxea beera ekarri" Ib. "En bas" Gèze. "Pian, piala, petik, sous, de sous" Ib. 31. "En décline; betik, d'en bas, de dessous; bera, au bas, vers le bas, bean, dans le bas, dessous" H. "Petik, pera, de, au dessous" Ib. "Beera (V), behera (BN, L), abajo" A. "Pera (L, BN, S), (adlatif de pe) dessous (avec mouvement)" Lh. "Etorri beera, jaátx! (G-azp)" Iz IzG 203. "Lo contrario de Gora! Gora gutarrak! Bera ostianguak!" Etxba Eib. Cf. Alt Obs 51: "Gora (Viva. Neologismo más o menos extendido ya en todo el país). Beera (Muera. Admitido el anterior podría proponerse el uso de esta su pareja)".
Biak berdin hik ostikoz egotzten tuk lurrera / eta orain gora dena aurkhi dukek behera. EZ Man I 45. Hain behera egotz dezan haren kontra iaikia, / zenbat gora igateko baitu urgulleria. Ib. 75. Goregi igan dadina ahalgegabeki, behera ieuts daite ahalgeizuneki. O Pr 202. Behiñ gora, behin behera, / gero deabruen balsara, / sekulan sosegurik gabe / tromenta guztietara. 178. Prosperitatera altxatu ondoan, hautsi nauzu lurraren kontra, eta badidurizu ez nauzula hunen gora altxatu lasterrago behera etxatzeko baizen. Ib. 48. Egün hortako prozesionian nola ediren behar da? Espiritü bildü bateki, begiak behera so. Bp II 85. Da admirazionezko sentimendua, zeren Jainko bat hain handia hain behera jautsi izan den guretzat. CatLav 365 (V 176) Ni nihauren pheziak bethi behera bulkatzen naiana. Mst III 8, 1 (tbn. en Ip). Bethi arrota bezala petik gora ta gora behera doana bezala, bethi ber gaiza erakhusten diana. Egiat 166. Eguzkia ilunduko da; ilargia odoldu; izarrak beera yausi. EL2 44 ( EL1 38 lurrera ). Zer esango zenduke zeru guztija beera jausiko balitz? Ur MarIl 90. Piku-gañean ikusi zuenean, esan zion: Zakeo, beera atozkit. Lard 420. Ez liteke handitasunean pasaia, ez balitz yausten gora doan bezain behera. Hb Egia 42. Oi! gure arbasoak, / ez, othoi, ez beira, / zein goratik garen gu / jautsiak behera. Zby RIEV 1909, 397. Izan dire populuak, zaharretan argituenak, hala nola Grekoak eta Erromanoak, aski behera erori direnak, bizio tzar guzien baimena, bere Jainko faltsuetan bilhatzeko. Lap 6 (V 5). Patxi, gure banidadeak / bera dira jetxi. EusJok II 13. Lendabizikoan sartu ziranean, astoa txirristatu ta erori zan. [...] Ta bigarren ibaian zapla! berriz astoa bera. Muj PAm 60. Alki gañean jartzen da, erori balitz bezela, ta burua bera ta iñori begiratu gabe gelditzen da. Alz Ram 117. Oiala behera. 'Abajo el telón' . Lek EunD 32. Au lortu orduen, beste eragozpen guztiek laster etorri zirean bera. Akes Ipiñ 16. Txalupa uraren bidez gero ta aztunago, ezin ba aguro ibilli. Ta txalupa beera bezela ura gora zetorkion Jaunbeltzeri. Anab Poli 36. Eskuak gora, eskuak bera, ikaragarrizko zirkin eta tximiñoikeriak egiten ez ebillen ba? Bilbao IpuiB 237. Baita eleizako ormak bera botateko be baeukan arek abotsik. Ib. 236. Orduan gobernua bota zuten behera, ministro guztiak afusilatu zituzten, eta gobernuko buruzagi bizarduna [...] soka lodi batekin urkatu. Arti Ipuin 49. Eguna beera dator / leen-orbelen otsez. Gand Elorri 170. --Sobera behera eroria nuk, berritz jalitzeko! --Ez duk nehor hain behera erori ezin baitzukek jali. Larz Iru 114. Gaztiak juan kalera eta / gurasuentzat arria, / zarrak besterik ez baldin bada / bera dator basarria. Uzt Sas 121. Gero etsaiek, jauzi eginik gainera, / zuten gain hartarikan jautsi hoin behera. Xa Odol 123. Bost girade behera han / anbiltürik izan basan. Casve SGrazi 116. Sari date gure haxia / heltürik güne hunian, / behera sarthürik ere / gük begi-zabalartian. "Et même arrivé en bas" . Ib. 114. Jetxi nintzan bera. BBarand 132. Etxalartik badatoz / zazpi ega-bera, / dapa, dapa! bi tiro, / bat or dator beera... Zendoia 103. Etxe barruetan, kalietan legez, mailla batzuk gora eta beste batzuk beera ori sukaldera eltzeko. Gerrika 250. Nobel saria irabazi dutenen prezioa, haatik, behera doa gure artean Severo Ochoak Espainian egin eta Espainiaz esan zituen tentelkeriak dakizkigunez gero. MIH 399n. [Oraingo literatura] behera doa 40 urte hauetan. Frantzian ez dago inor neurriz gainekorik. Ib. 129.
(Tras ablativo). "(De) arriba abajo, goitik bera, garaitik behera " Lar. "Despeñar (c.) ondatu, goiti bera (V) jausi, (G, AN) erori " . " Eskilla(re)tatik bera jetsi zen (G-azp) [...] eskilleratik bea doa (G-nav), eskillaretatik bera dator (V-arr-gip)" Gte Erd 177. Tr. Documentado desde Leiçarraga; a partir del s. XVIII es algo más frecuente en los meridionales.
Eta iaikirik egotz zezaten hura hiritik kanpora eta eraman zezaten mendi gainera [...] gainetik behera egotz lezatenzat. Lc 4, 29 (He, Oteiza, Brunet, Ker, IBk -tik behera; TB, Dv -tik beheiti, Leon -tik buruz beheiti; Ol, Or -tik). Hauk dira eskalera batzuk bezala saindutasunera heltzeko, eta Esaias Profetak gaiñetik behera iaustean bezala kontatzen ditu. Mat 152s. Zeren eguerdian [iguzkiak] gaindik behera artez, eta arratsaldean saihetsetik, soslai emaiten baitu. Ax 192 (V 130). Nola mendi gainetik behera abiatu den uholdea ezin geldi baititeke, halaber gaitz da beharrietan sartu den amorioaren trabatzea bihotzean barrena iautstetik. SP Phil 304s (He 306 mendi gañetik behera ). Arritu oi naz nola asko ta asko bulzaka, ordu gaistoan aientzat, botatzen eztituzten andikan bera. Lar Carta a Mb 279. Bota ziola burutik bera esponjak zuen zikinkeri guzia. Mb IArg I 129. Gaiñetik behera dereienian so eginen. Egiat 166. Zerutik bera baletor bezala. Ub 97. Garbitzen da etxe guzia goitik bera, ez da largatzen amelaun, ez autsik. Mg CC 231. Jausi zan esku-taiu uts au bere altaretik bera ta zatitu zan. LoraS 47. Artzen ditue oiak, botatzen ditue leiotik bera. AA III 376. Oepian eukan loi-ontzija artuta, bentanara urten da, ango loijak jaurtegi eutsazan purijaz senarrari buruti beera. fB Ic III 374s. Goi goitik bee beera boteaz. Izt C 229. Esklabiñan kuskullak / solbardatik bera. Echag 234. Or goitik emen bera datorrela ura. It Fab 32. Bere etxe guzia / goiti behera zuen ezarten. Arch Fab 165. Zubi batetik beera jausita? Ur MarIl 34. Burutik behera, / mafrundi txar batek daut hetsi sudurra. Gy 177. Arpegitik bera negar malkoak mara mara abiatu zitzaiozkan. Arr GB 97. Bere burua leio batetik bera botatzeko egon zan. Aran SIgn 26. Er[r]ipa nola doha menditik behera. Elzb Po 179. Thu egin zion begitartera emakume tzar hari, eta arthiki ileti edo itxindi bat burutik behera. Jnn SBi 165. Eliza bobedatik behera ikhusten dira herri eta nazione güzietako banderak. Ip Hil 210. Begiak torratzen ditu, hobeki ikusteko, xarboa beti han, gainetik behera so, iduri irriz... HU Zez 57. Baoian Adabaldo, gaur Olabaratza esaten iakon erritik zear, bide zior batetik bera. Ag AL 54. Lepotik beera meralla zinzilik zubela. Moc Damu 25. Piragua deitzen yakonetaiko bat ikusi eben eurak egozan alderantz etorrala ibai batetik bera. Kk Ab I 81s. Nondikan bera dago Portugalete? JanEd II 140. Orrena ogei ta amasei ontza / luze bazuben sikira, / neriak berriz ogei ta bostetik / bera zedukan medida. EusJok 25. Orrek burutik beera yantzi bear luke eta ez beetik gora. (G) "Debiera llevar faldas y no pantalones" . A EY III 93. Orma goittik bera estaltzen zuan oiala. Inza Azalp 70. Oi, heien nigar goxoak begietarik behera! Barb Sup 165. Lepotik beera berriz, txistu-danboliñak zintzilik. Mok 4. Leihotik behera igorten zian soka hari estekatzen zien zaretto bat. Const 19. Gaur amaiketan bota bazuen / Jainkuak zerutik bera. Tx B I 153. Odola arpegitik beera zeriola. Anab Usauri 79. Jatsi egixube zaldi ganetik bera. Otx 117. Munduan yende geitxo gatxegok, askoz obeto bizitze aal-giñekek bakantxeago izanda; beraz, nondik-bait asi bear da-ta, nere burua bota dezadan leiotik beera. Ldi IL 137. Tontorrera eraman zuten, andik bera amiltzeko. Ir YKBiz 80. Illiak kuzkur jarri / itxura arrokuak [...] / ortikan bera berriz / beren lepokuak. Yanzi 161. Josemenditik bêra ardiekin / Gorritxo dator oiuka. Or Eus 89. Lana bera baño ere okerrago da bizkarretik beera sartzen zaigun autsaren eta galbizarraren errea. TAg Uzt 157s. Odol berozko iturburu bat doa menditik behera... Iratz 26. Berreun metro inguru izanen dira goitikan behera goazela. Etxde JJ 91. Aingeru-taldea zeruetatik bera dator jostari ta itz-jario. NEtx Antz 117. Bideko aldetik baño sakonagoa, beste aldeko lurra, hesi gainetik hiru metro behera arkitzen zan. Ib. 147. Zure poza aidean, / aidetik beera, / ganean, / daneko euri zabal. Gand Elorri 139. Belar-ondoko bat eman zion matrailatik behera. Mde HaurB 42. Makhilarekin eman daut burutik behera. Larz Senper 10. Egun batez andamiotik bera erori zan. Salav 16. Itzalak, aundituz, mendi garaietatik bera erortzen ari dira. Ibiñ Virgil 33. Trena an zijoan Andoaindik bera, Urnietarako bidean. Ugalde Iltz 51. Oilarandoin goiti eta Leizpartzetik behera / zuk berritu duzu ere Urdozeko kapera. Xa Odol 158. Trapua zintzilik zuala, trapu ontatik beera erortzen zan, len jarrita zegoan ontzi batera. JAzpiroz 14. Andik bera jetxitakoan. BBarand 176. Ni orduan, leio ondora, andik beera nozian begirada bat emonaz. Gerrika 208.
Ilgarria, ordu bi baño luzeago lanean jardun ezkero, eta ordu bitik beera jardun ezkero, geiyenean pekatu arina egiten dabe. Itz Azald 92. Seitik bera jetxiya / zeguala otza. Auspoa 39, 70. Etxe-bizitzik ez dago berriz / milla pesetatik bera. Basarri 184. Baiña ogeitik bera / izango balitu [ondorengoak] . Insausti 188.
(Tras inesivo). " Aldapan bera (G-azp-goi), aldaparan bera (V-gip), khe biden behera eratxi zen (S)" Gte Erd 9 (V-arr aldatzak bera, AN-5vill aldapan beiti). v. BERTAN BEHERA s.v. bertan. Tr. Aunque se documenta ya en Leiçarraga, no es frecuente hasta el s. XIX.
Iuduek konseillu edukiten Saulen kontra. Murraillán behera hura iausten. Act 9, tí. Edo xalupa irauli gabe gillaz gañera, / edo berekin eraman gabe urtan behera [baleak] . EZ Man II 155s. Baiñan leiho batetarik saski batean erautsi izan ninduten murraillan behera. He 2 Cor 11, 33 (Dv harrasia behera ). Ozta iru gazte aek jatxi ziran labean beera, Aingeru batek alderagin zien su eta garrai. AA I 410. Jesus bizija egunian egunian eskubetan erabiltia, ta eztarrijan beera irunstia. fB Ic III 301. Donostiyara pozez / gaur etorri gera: / ariñ makil saltoan / aldapetan bera. Echag 80. Jakin balü zer eman zeion sakolala, / urthukiren ziala ühaitzian behera. Etch 436. Ilea sagerdeka bi alde yautsia, / dirdiratzen duela mazelan behera. Hb Esk 181s. Jesus eskalleran beera burlazko soñeko zar urratuarekin bazetorren. Lard 456. Mari-Santzen lasterra / Bost-Mendietan behera! ChantP 214. Ama bizi ükhen banü, aita, zü bezala, / enündüzün ez juanen Ongrian behera, / bena bai ezkuntüren Atharratze Salala. Ib. 284. Izugarrizko aitzarte edo leize-moduko batean beera [...] irristatu eta amildu zan. Aran SIgn 87s. Ta ixil-ixil zijoan odol erreka, / karrikan bera. SBaroj ( in FrantzesB II 122 ). Inguruko mendi-gainek sua zarioten. Aldapetan behera, [...] bazter guzietaraino dirdiraka jausten ari zen goizeko argi gozo hori. Arb Igand 67. Artu eta eskalletan bera bota. Iraola 55. Buruan badakar andereek bezalako xapel bat [...]. Xingolak badariotzi hartarik bizkarrean behera. JE Bur 141n. Bakallao buztana ta urdai tatoa iltzean bera. Ag G 324. Eguzkia Beizamako mendi-tontorretan beera apaldu zanean, Tolosalderako igitu ginan. A Ardi 72. Zer gertha gero ez jakin, / Xilo-Gaitzean behera, / etzikan hartuko behin / axeria den barbera! Ox 90. Bein batean Pernando bai omen zijoan Alegiko kalean bera. Muj PAm 73. Bidean beera jarraitzeko garaia du. Mok 21. Bost haxero, bost kontrebandist sartü ziren gaiaz, kafez kargatürik Urdaiten behera. Const 30. Errian bera dator zulogillea etxe-aldera. Jaukol Biozk 50. Ikustekoa zen artalde aberats ua maldarretan beera! Or Mi 42. Ezer askoren paltik ez daukat / maldan bera amiltzeko. Tx B II 268. Pierris, banuak orai / berala jendarmetara, / igorri nahi hait / Donapaleun behera. PierKat 50. Alako batean oñak irrist egin ta jausi da mendian bera. ABar Goi 25. Zer zatozkit, bai, oñak narras, izkutu-mizkutuka, bekokian beera ginbail-egala eratxirik, betaurreko erantziak begiak lausotu ta izu-antz? Ldi IL 41. Bidetxigorretan beera, soroak eta sagastiak zearkatuz, mezatara dijoaz baserritarrak. TAg Uzt 23. Panplonan-bera banoa eta zer gogo dezun esazu. SMitx Aranz 193. Perutikan, Amazonasen bera joan, itxasoz Venezuelaraño iritxi. JAIraz Bizia 31. Malkoak mara-mara zerizkion begietan behera. Etxde JJ 101. Samako zuloan beera errezto ta zirin-zirin yoiakioen sagardau urre kolorea. Erkiag Arran 121. Norbaitek, mendian beera, agur, mutil, esaten bazion, ezta erantzun ere. Anab Poli 13. Egun honetan nire gogoak / utzi nai baitu mendia, / maldan behera doa aguro / nire gorputz biluzia. Arti MaldanB 190. Ule bigunok sorbaldan beera / urre ta ezti ariak. Gand Elorri 136. Euri-jasa tellatuz, / muñotan beera ugolde lodi. "Envían largos ríos los collados" . Gazt MusIx 125. Orduantxen zetozten kamiyoan bera Ernani aldeko eta Oriamendiko gallurrean egon ziran gizonak. Salav 56. Mendi-gaillurrera iaso eta berriz maldan bera erortzen zena. Ibiñ Virgil 106. Kristaletan bera, txirrioka dijoaz euri-tantak. NEtx LBB 106. Andikan Ultzaman bera Iruñara. Uzt Sas 347. Tximista bezela jeitxi zan aldapan bera. Berron Kijote 200. Malko mardulak asi zitzaizkien masalletan beera. TxGarm BordaB 113. Ara kopetan bera izerdi tantoak! BBarand 29. Irugarren muluek alako irrintzirik mendien bera, bere lepoko traste guztiok bidien galdute. Gerrika 77.
Utra laster ta erroitu andiaz eroan zituen florestati beera ['por el bosque abajo'] . Lazarraga A, 1153r.
(Tras adv. de lugar).
Baldin Jainkoaren Semea bazare, etxa zaite hor behera. He Mt 4, 6 (Leon hor behera; TB beheiti). Jainkoaren semea bazera, salta zaite or beera. AA III 566. Nere egonlekhua ifernuan dela diotelarik, han behera anbiltzen naute. Dv LEd 217.
(Tras sust. det. o indet.). "Cuesta arriba, cuesta abajo, aldapa gora, bera, aldatsa gora, bera " Lar. "Cuesta arriba, cuesta abajo, (V) aldats gora, bera; (G, AN) aldapa gora, bera " . "Adverbt.: mendia behera jautsi da, il est descendu en bas de la montagne. Ura behera, au courant de l'eau" Dv ( A). " Mendia behera lasterrez iautsi zen " H. " Aldatzak bera (V-arr), aldatz bera doiez (V-gip), paitia behera (S), patarra behera abiatu gira (S)" Gte Erd 9 (G-azp-goi aldapan bera, AN-5vill aldapan beiti). " Eskelerak behera eraitsi zen (S)" Ib. 177. Cf. infra ejs. del tipo hedoipera, etc.
Kalea bera burua baxu daroa. Salinas 3. Itsasaldea beera doa / bere buruaz berbaetan. Lazarraga A25, 1197v. Iuduek bizarra buruko xerioekin batean athera zeratzutenean, bisaia behera eta ahotik isuri zenduen odol preziatua. Harb 293. Ura behera egotzi baitzuen [neskatoa] . Ax 353 (V 234). Iriyoarazi zioten mendia behera haren hegalean den haran batetara. ES 114. Gabaren gaberdijan / urten biarko dot / aldatz gora, aldatz bera / illun illunian. DurPl 62. Arri eskergak eta atx ikaragarrijak datoz mendija beera bilinbolaka. Astar II X. Euren burubak aldatz beera amilka eta jirabiraka botatia. Ib. X. Otso andi bat dator / mendi oiek bera / zuzen-zuzen onera / ardiak jatera. It Fab 84s. Andreyerra nere zintzurra behera / ganen duk, baita untza bera. Gy 246. Karlomanen zaldiak zango unhatuak; / bere bizar zuria bulharrak behera. Hb Esk 61. Seirko mendiak-beera Itsaso gorrironz joan ziran. Lard 99. Botha ditzagun [arrokak] mendiaren patarra behera. Balad 262. Mendiak bera zetorren errekatxoan. Arr GB 65. Goizan igorten tie olhape behera, / artzan-hor gaizua emanik gida. ChantP 332 (Etch 346 olha-pen behera ). Arroak beera itxasoruntza / doiazan errekatxoak. AB AmaE 17. Herdea darizu kokotsa behera! Elzb PAd 54. Asi zan tontorra bera. Apaol 114. Eskaler bat behera aurthiki zien. Ip Hil 173. Beldur gira [...] hor harat ura behera joanen diren. HU Zez 47. Beha zoin laster doan karrika behera. Ox 163. Urak arri-gañetik dijoalako eta aldapa bera indarra daramalako. Muj PAm 22. Eguzkiak mendi-gain beera itzalita odeitxoak ñabar, eder, margozten zitularik. Or Mi 4s. Poliki erreka beera zoazin. FIr 145. Galdu-gordian bilin-bolaka / baso ta mendi arruak bera, / ibaietatik barriro duaz / basaz beterik itxas-ertzera. Enb 49 (ib. 171 arruak beera). Zeinatu-eta doha mendia behera. Etcham 79. Abiau zan berau bilin-balanka aldatza bera. Kk Ab II 117. Gari-aleak lepoa bêra / sartzen zaizkio oarkabez. Or Eus 338. Tximista bezela oldartuko da maldar-beera. TAg Uzt 90. Lezeak behera erori zen errege dohakabea. Zerb IxtS 55. Malda bera artzen badu, ik ikusiko dek [...]. Ta gora jotzen badu, nerekin topo egin bearko dik. Ugalde Iltz 68. Muñatz lirain beera / ur-txirripa garbi bat / ariñ, jostari, badator araño. Gazt MusIx 77. Jetxi eskallerak bera. Uzt Sas 224. Eskallera bera poleki samar jetxi bear izaten zan. JAzpiroz 128. Gero arkaitzak bera jetxi nai, / zer leku bildurgarria! AZink 152.
(Tras dativo). " Malda bati behera joan zen (BN-ciz), mendiari behera [o beheiti] abiatu zen (BN-arb-lab)" Gte Erd 9. " Zübürü bati behera iratxi ziren (S)" Ib. 177. Tr. Aparece a partir de mediados del siglo XIX en autores bajo-navarros y, en menor medida, labortanos (no lo hallamos en Duvoisin, p. ej.).
Barnea hain zitzaion boztu, non begitharteari behera atseginezko nigarrak baitzariozkon. Laph 83. Sokak palupan eta lazoa trostan, / errekari behera juan zazkit postan. ChantP 88. Muthiko hetarik bost edo seiek, papoa eta sakelak harriz betherik, abiatu ziren aurthikitzen, firrindikan, karrikari behera. Elsb Fram 138. Azken afaritikan / gauari behera, / Jesus atheratu zen / othoitz egitera. Zby RIEV 1908, 211. Gutarik batbedera bazohan bere bide makhurrari behera. Jnn SBi 4. Nik ez dautzut gehiago dirurik emanen urari behera artikitzeko. HU Zez 59. Patar bati behera zoalarik. Ib. 54. Zilo hari behera gorphutz hila norapait aurthikitzen. Arb Igand 78. Sokakiñ lotuak urbideari beera, kaitik ibaiaraiño eraman zituzten. Lh Yol 30. Joan ziren beraz, mendieri gora, ibai handier behera, Espainian barna. Barb Sup 164. Han ohartu zen nola yendea sartzen zen lur-pian, eskaler bati behera. Zub 70. Berehala jausten gira bi lerdoin larrutuek hertsatzen duten erreka bati behera. JE Ber 17. Jaunak ez ditzan hasarrez bota su-leizeeri behera. Iratz 126. Gau guziez ximiniari behera Uhaldeko sukalderat sartzen ziren. Zerb Azk 98. Oihanez oihan, Ihizgorriri behera, ur erreka mehe bat jausten zen. JEtchep 15. Hotz bat jin zautan bizkarrari behera. Ib. 37. Ene burua hola ikusi baino, nahiago nikek errekari behera aurthiki ere... Larz Iru 66.
(Tras gen.). " Gathia zübüriaren behera iauzi da (S)" Gte Erd 177 (= 'por la escalera abajo'; cf. infra ejs. con el sdo. de 'debajo de').
(Tras instrumental).
Maldaz bera zeramaten arrastaka. Bv AsL 95. Begietan tximistea / ta infernuko su ta garra... / Ta aren aurretik igesi / mendiz beera prankotarra. Ag AL 33. Zũrak eramaiten dra ugaltiaz bera, saltako lekiuetraino. Mdg 130. Xakhur gose ta minbera / buztana tripaz behera / ihes doa gordetzera. Zby RIEV 1909, 103. Lepo-ganian pikotx zorrotza / eguzki diz-diz ta mendiz bera. Laux AB 79. Aldapaz gora ta aldapaz behera, bira eskumara ta bira ezkerrera. Osk Kurl 83.
(Con sentido temporal).
Pekatu mortala, ordu biz gora egiten bada; eta aez beera bada, pekatu beniala geiyen partez. CatLlo 41. Gauerdiz beera. 'Después de media noche' . Ib. 72 (ap. A EY III 277; cita, sin duda, una ed. posterior --1877 ó 1890 según J. Bilbao--; la 1.a ed. (p. 71) dice gaberdiko amabiyetarik).
Con el... hacia abajo. "Buces, de buces, boca abajo, aoz bera " . " Buruz bera jauzi (salto) ein (V-gip-arr, G-azp)" Gte Erd 9 (frente a buruz beiti, bürüzpiko de otras zonas).
Atalaietik egotzten du buruaz behera, / zain, hezur eta iunturen harrietan hautstera. EZ Man I 106. Gaixtoak egonen dire / larri buruz behera, / iujeari ez ausartez / xuxen begiratzera. EZ Noel 127. Ezpata zutik eskulekuz beera ipiñi eta auzpez onen gañean etzanda, il zan. Lard 182. Asto zarra eta elbarrie, / munduan parregarrie; / bost aldiz pasatu du / gose eta egarrie; / puntez bera belarrie, / nire begi-mingarrie. Noe 46. Gizarajuak zeramala konkor aundi bat, ziruriyena kalderiñ bat abuaz bera. Iraola 39. Bekuaz gora, goikuaz bera, alde guzietara erabilli zuen. Alz Burr 33. Jokalariek txandaka makhil zorrotz bana jaurtitzen zuten puntaz behera indar guztiaz. Osk Kurl 74. An utzi zuan lurrean muturrez bera gure azeri saloa. NEtx LBB 189. Makilla puntaz bera jarri. JAzpiroz 149.
PERA .
(Tras gen.). (Ir, etc.) debajo de.
Nola erregiak [...] fortunaren iokoaren eta errotaren pera noizik behin erorten ahal baitira. Tt Onsa 37. Zergatik erraiten düzü Jinkua dela Izpiritü bat? --Zeren ezpaitü ez gorphützik, ez kolorerik, ez figürarik, eta sensien pera ezpataiteke eror. CatLan 23. Asko kondenatzendíre sazerdóte, errelijióso ta libre, etzirénak kondenatúko, sujetatubazire matrimonioain buztarriain péra. LE Matr1 354. Zuhaitz baten pera badoa etzatera. Gy 13.
PERA .
(Tras tema nominal nudo).
O Iongoiko gau belzean Abrahamen hazia, / Gidatua hedoipera bidaldurik zuzia. EZ Man II 123. Zeure gorputza zinduen / disziplinaz zehatzen: / tentatzen zintuenean / elhurpera etxatzen. EZ Noel 172. Lurpera bidaldu hurran deraut neure arima. Harb 350. Zure mantu pera, zure anparora nator nere erremedioaren billa. Cb Eg III 294. Garaituak izan dira, jo dute bea, lurpera gorputza eramateraño. VMg 81. Juizijo on baten erregela pera ekarri legizan ta kasik geijenak nai oi ditubeen olgeetak dira: [...]. fB Olg 28. Hezur zenbait suan erre izan zituen; / zoiñen lanhoa igan baitzen / Yupiterren sudur-pera. Gy 285. Geiagoko bage artu zuan aga luze bat etxetik eta baita-re solomo ederra txamarrota-pera. Zab Gabon 76. Ona leuke orrek Elixapera juan da ur-bedeinkatu-ontzijan dzanga eiñ da gero Elixan sartu. A BGuzur 115. Bat-baterako zalaparta bizian, iñork uste baño len, maipera jaurtigi zuan ezkonberria. Ag G 313. Badijoaz oe-pera begiratzera. Urruz Urz 26. Guziak aldegin zuten lurpera eramaten ikusi zutenean. Inza Azalp 75. Laisterka eta izkutuka elorri-esipera zetorren. Or Mi 54. Ai, aren esku, / laztankor igaz izana. / [...] Lêngoa ditekek, zakarki edur- / -pera egotzi auena? " Bajo la nevada que cae" . Ldi BB 34. Bijoa pikopera, ta makurtu bedi. Lek EunD 49. Maindirapera sartu zaigun sugea bezelaxe. TAg Uzt 69. Tala-aldera yoiazala erantzun eutsen, iparreko mollearen asiera-inguruan dagoan arbolapera. Erkiag Arran 24.
b) (G-azp-goi; Lar, Gèze, H), bera (Lar). (Estar, etc.) abajo. "Behera, zolan, en bas" Gèze 240. "(Adv.) bas. Orai gora dena gero behera (EZ), celui qui est en haut maintenant, en bas après; urak behera dira, les eaux sont basses; ogia behera da, le pain est à bas prix; mintza zaite behera, beherago, parlez bas, plus bas. Syn. aphal. [...] Behera zaude, beheregi, vous vous tenez bas, trop bas" H. "Bera, behera, ne marquent aucun mouvement, quand aucun verbe ou exprime ou sous entendre qui ler accompagnent ne marquent de mouvement. Ura bera, behera da, l'eau est basse" Ib. s.v. bea. "Osiña ori oso beera dago (G-azp-goi), oso beeraño dago (G-azp)" Gte Erd 263 (s.v. profundoa). v. 1 apal (3).
Behera kontenplaturen ditu izar xahuak, / elementak akort eta plano lur malkhartsuak. EZ Man I 89. Amen batez pasaturen ditu bide luzeenak, / gora, behera, saihetsera, eskuiñ ezker direnak. Ib. 135. Seme bastartak berak eztu hobenik, baiña bere aitarenagatik, ekharri behar du burua behera. Ax 360s (V 238). Austruxak eztira behin ere hegaldatzen, oilloak bai, bainan pisuki, eta hala ere behera eta gutitan. SP Phil 4 (He 4 lurraren arraso ). Eztugu ikhusten zeiñ behera dabiltzan gure gutiziak. Ch III 31, 4. Egizu zure burua haiñ xume, emazu haiñ behera non bapedera baitabilke zure gaiñean karrikako basaren gaiñean bezala. Ib. 13, 3. Jarria duk gora gaixtakeria, / bertutea behera geldituz. Iraultza 14. Ixil ixila itzuli zen / barurik bere etxera; / ahalketurik oillo batek / atzaman balu bezala; / ezaririk sabel pian buztana, / beharriak aldiz behera. Arch Fab 147s. Zer egin daiagu hik gu hoin behera eman nahi izateko? Hb Egia 28s. Anderia gorarik zaude leihoan / zure senharra behera dago Frantzian. Balad 63. Badoha ganbarako leihorat, lurra aski behera den behatzen du. Laph 43. Franzia ere izanik ezin gehiago behera hamabostgarren eta hemezortzigarren mendetan, sekula baino gorago altxatu zen. Elsb Fram 53. Etxegurenek pillarmonika txiki bat atera dizu, arixe ezpañak egotziz, asi da oska, biribilketa bizienak yoaz. Tarteka, ordea, geldi ta beera, sasiari ipuiak esatera... Ldi IL 44. Bertzea aldiz bazagon burua behera begiak lurrari emanak. Zerb Azk 39s.
c) (Empleado en construcciones bimembres con gora, con el sdo. de 'insistiendo sobre').
Ezta enzuten beste oraziñorik, ezpada infernua gora ta infernua beera. MisE 42. Beti indianoa gora eta indianoa bera! Apaol 53. Goiz da arratsalde, mandazaiña gora ta mandazaiña beera. A BeinB 68. Asi zan, txartela gora ta txartela bera, gizonen arteko eztabaidea. Ag Kr 175. Futbola gora, futbola bera, / jendearen zoramena, / urte auetan ori da nunbait / oso modan dagoena. Basarri 73. Izenak gora eta izenak behera hasi garenez gero, eta ez naiz ni lehenik hasi, liburu bat aipatuko dut. MIH 222. Ez lau orrialdek [...] ez laurehunek ez diote euskarari gora edo behera handirik egingo. Ib. 209.
v. tbn. Echta Jos 328. A Ardi 23s. Lab EEguna 83.
Barre zantzoak entzuten zirean kalietan, txindorra gora ta Mati bera. Echta Jos 212. Olloa gora ta eperra bera [...] jakirik gozoena zer ta nola dan adierazten. Ag G 349.
d) (Uso sust., tras tema nudo). Cf. BEHERAN.
Zertan gibel ez eman malda-beera gozo ari, ta ekin ez, kementsuki, malkarrean gora? Ldi IL 62. Aldatz-bera baten gure Jaunak zaldi-burdin bat aurkitu eban bide ondoan. Bilbao IpuiB 109. Baiña negar-anpuluak urten orduko, urrengo aldatz beeran eroian abiadeaz, aize gogorrak errukizko esku legunez legortu eutsazan. Erkiag BatB 106.
Gooria, moria, ezin apainduta gooria ta beeria. (V-gip). EZBB I 134.
Gooria, moria, ezin apainduta gooria ta beeria. (V-gip). EZBB I 134.
BEHERA-ALDI. v. beheraldi.
BEHERA-BEHAR.
Oi, zein dan ituna / beera-bear au! "Cuán triste es la inexorable necesidad de caducar" . Ldi BB 130.
BEHERA-BIDE.
a) (BeraLzM).
Declive, bajada (sdos. prop. y fig.). "Bajada" BeraLzM. v. BEHERAKA-BIDE.
Badio norbaitek beera bidean degula gipuzkoarrok gure euskalki-gurditxoa idatzi-lauzko yardunetan beintzat. Markiegi ( in Ldi IL 7 ).
Camino de bajada.
Alabaiña, behera-biderik ezin asmatu elurrez esiturik egotekotan. Etxde JJ 258.
b) " Beherabide, moyen d'abaissement, de décroissance" Dv.
BEHERA BOTATZE. "En V-m bera botatea luchar a derribar" A EY IV 289. "Auska esateko [...] Txorierrin ukabilka ta muturka iotea bada; bestela, bera botatea" A Ezale 1897, 173a.
BEHERA EGIN. Bajar (sdos. prop. y fig.). "Beera egin du prezioak (G-azp), berantza in du prezioak (V-arr)" Gte Erd 101.
Momentu onetan gu / ederki ez gera, / lenago goian giñanak / egin degu bera. Uzt Auspoa 67, 111.
BEHERA ETORRI. Derrumbarse.
Euskal gizartearen habeak bana-banan behera zetozela ikusi genuen, ordea, eta euskara bide horretan barrena hondamendira zihoala. MEIG VII 166.
BEHERAGO.
a) (Lar, Añ). "(Más) abaxo, beerago" Lar y Añ.
Siñatürik, Louis. Eta beherago, erregeren partez, Brulart. Etchart 1.1v. Zeren etorte espiritualek hori dute beregain, bethi beherago iraitsten baigaituzte, ginundezin estatua zen baino, goiti debozionera ikhan garenean. SP Phil 502. Eta halaber berzetarik berex beherago ezarzea solasen egonez, edo modestiarik gabe lagunak gaixtatzen hariz [...] hala mortifikatzea merezi dutenak. CatLav A, 5r (V 6). Berak baiño beherago edo sortzeak edo fortunak ezarri dituen presunez. He Gudu 76. Oiek alperpotzak dira berok, ez gorago, ez berago dan lanik ukitu ere nai eztutenak. Lar Cor 300. Gure Aita Serafiko San Franzisko umilla Korte edo Jauregi artako Andien artean goi goien ikusi det, eta berago gure Anai lagun on asko. Cb Eg II 207. Jainkoak eman darotzu adimendua, zure baithan, zutaz kanpoan, zu baino beherago, zu baino gorago diren gauzen eta Jainkoa beraren ezagutzeko gai dena. Brtc 78. Egiten direlarik xoilki beherago markatuak diren othoitzak. JesBih 468. Irakur zaitzu beherago eginak diren opserbazioneak. MarIl VII. Urus ez badire oraino beherago erori. Gy 31. Erleek arteka guziak tapatzen dituzte. Gainean egiten dute eztia, eta umea beherago. Dv Lab 299. Ala norbaitek athera lezake ezpata, errateko, marra bat eginez gora-beheren zurubian: horraraino da zilhegi atsegina, beherago direnek egin dezatela barur? Hb Egia 122. Beste aldetik Larrun altua, / Urruña berriz berago. Aran ( in Zab Gabon 109 ). Baña humiltasunezko lenengo malla au are beerago eraman nai izan zuen. Ant JesBi 93. Hor nonbeit beherago emaiten ditugu non zertsu den ebatsirik, herrika. HU Zez 191. Guztiz da neke gogorra / damea bada lotsorra, / agertutea / tuntur-unea / eskondu baino lenago / garria baino berago. Azc PB 161s. Etzan joan urak igoten eban lekua baño berago. Echta Jos 58. Beherago eta beroago, airea bakhanduz zoan. JE Bur 161. Gaiztoak or bealdean bizi dira, diotenez; zenbat eta berago, gaiztoagoak. Ag G 10. Itzaiak uztarrien atzetik geldi geldi zatozen, akulluak gora, ta beerago, larre gazietan, illuntzen asi zun. Or Mi 5. Udala [...] bildurik dago enparantzako etxerik ederrenean, bigarren bizitzan; beerago jatetxe ta lo-etxea ta beerago ardotegia. Anab Usauri 5. --Zure oñetan jarria naukazu andrea. --(Irritsu) Ni ezin berago. Lab EEguna 80. Han dira plaza, han ostatua, han apeztegiak; han, mail bat beherago, harateko hegiaren ozka batean apur bat sartua, eliza bera. JE Ber 9. Orduan egiaz egurasti otza zana, [...] elur-ormatuen azken-nardak ere garbi adierazten digute: oraingoak baño askoz berago bait daude. JMB ELG 40. Zara baten azpian bi argi, beherago bi ithurri eta harras beherean etxola bat artzai ta ardiekin. (L, BN, S). Zerb (ap. DRA, que explica que se trata de una "adivinanza de la cabeza"). Gero eta beharrago ziren, gero eta beherago baitzoan iguzki-aldeko eskualde ederra. Zerb IxtS 104. Lareun metrotik gora naiago du berago baño. Munita 80. Beherago jautsi gabe. Zerb Azk 46. Beraren gorputzaren pisuak beti beherago erorazten du dohakabea. Mde Pr 79. Nire tristura ezin liteke erori jada berago. Arti MaldanB 218. Barbaroak baiño beerago erortzeko zorian gaudelako seiñalea. Vill Jaink 84. Zenbat eta gorago eldu / ekite ain garai ontan, / ainbat bêrago negian; [...] "iritxi eziña duk" esanda, / gero ta bêrago niñoan. Gazt MusIx 237. Egunsentia joan zan / laiste illunabarra, / gero ta beerago / Uztapide zarra. Uzt Auspoa 22, 146. Iguzkia beherago, itzalak luzeago. EZBB II 14. --Orrek eramango du gure beia. --Berago ez utzi, e? BBarand 160. Etxe inguruan, arte arbolak asko. Berago jetxita, piñudiak. Albeniz 51. Harrotuko ginakeen, ez bageneki gure arteko goramen-laudorioak, euskal sail honetakoak, alegia, Minas del Rifeko papera baino beherago daudela. MIH 136.
(Tras sintagma nominal que expresa una cantidad o medida, en caso absoluto).
Hiru edo lau adar hautatzen dira muskilean, kapetako muthurretik pia bat bezala beherago. Dv Lab 351. Kurutzemendi baño askotxu berago. Ag Kr 214. Han dira plaza, han ostatua, han apeztegiak; han, mail bat beherago, harateko hegiaren ozka batean apur bat sartua, eliza bera. JE Ber 9. Ta antxe [kontu-zeetasunean] , zenbaki bat aldatu dau; ta ogei milla erreal beerago utzi, Gabontzaren alda azken lerroan agertzen dan oiñarri barria. Erkiag BatB 161. Beste aldera berrogei metro berago pasa giñan. Alkain 125. Goien, ertza baiño iru zentimetro beerago, beste uztai bat. JAzpiroz 114.
(En caso instr.).
Soizu, banoazu edatez / hogei urhatsez / zu baino beherago. Arch Fab 89. Eskaintzen diotzate berrogoi eta hamar mila; bainan ezdu ardit batez ere yautsi nahi beherago. Hb Egia 18. Zagiak askoz beerago utzi. JAzpiroz 32 (v. tbn. askoz berago JMB ELG 40).
(Tras ablativo). Más abajo que, por debajo de.
Eta hala jautsiko naiz oraino ekharri tudan konparazinoetarik beherago. ES 172. Baña atarako bear da igo Olimpo baño / askoz gorago dan mendi baten txuntxurrera, / ezarriteko begiak ondo andik beerago. AB AmaE 111. Atorra altxatu eta, bizkarretik beherago dugun haragi meta artan, ze zigorrada! Zub 63. Mendibiarrek nahi izan zuten orduan herrirat ereman. Bainan, Haritz-Kurutxetako lephotik beherago ezin ereman ahal zuten egundaino. "Plus bas que le col de Haritz-Kurutxeta " . Barb Leg 126.
(Tras instr.).
Eztarriaz beherago sartzen zaio khe belza, / sudurrak ezin baitiro haren paira khiratsa. EZ Man I 105. Eta badire gaztelu bat edo bia Cabobiesoz beherago. INav 97. Zutaz beherago diren gauzek ere ixitzen badute zure ezagutza, nola bada iakiñen tutzu zutaz gorago direnak? Ch IV 18, 2. [Meza lagunzailea] belhauriko jarzen da lurrean da lurrean eskalerez beherago, Aphezaren ezkerreko aldean, hura baino gibelaxeago. CatLav 462 (V 215). Zer ohore, zer errespetu zaizkitzun zor! adorazioneaz beherago dituzken ohore, laudorio, errespetu guziak zure partaia dire. Dh 261. Untz olio-zale zen goiko estaiean, / gathu gasna-zale beherbeherean; / andreyer gerri-lux gathuaz gorago, / hortz-xorrotx arratoiñ, untzaz beherago. Gy 244. Zeruaz gorago da, lurraz beherago, itsasoaz urrunago. Hb Egia 13.
b) "Inferior" Lar, . Cf. behere.
Anitz beeragoakin nahasitzea. " Adocenarse" . Lar. Orra ordena nagusienak ta gorenak: oek baño txikiagoak eta beragoak dira beste bost. Ub 217. Ez al zenduan egin, ene Jaungoikua / gizona zure antz ta bai irudikua? / Bakarrik berau baño obia Aingerua, / beste guztia egin zeuntzan beeragua. AB AmaE 350. Luzeagoa edo laburragoa dan ginoan, otsa ere beeragoa edo goragoa daiteke. Zait Plat 54.
BEHERAGOKO (Ht VocGr 374, Añ, Dv). De más abajo; inferior. Inferior. "Inférieur" Ht VocGr 374 y Dv. "Ínfimo" Añ. "Bera baino beherago[ko] aintzindariak gaizki erabiltzen ditu" Dv.
Beti izan da Erromako Aita Santua; beti Sazerdote nausietako edo Obispo Jaunak, beti arrezkero beeragoko Sazerdote Obispo Jaunak konsagratuak. Mg CC 195. Au da goisubilla; beragokuau, beesubilla. Mg PAb 140. Beinguan erasten badau Ugazabak opizijo beeragokora, [...] duako etxeti. Mg CO 275. Beldurra ta izua sartuaz ez dala adiskiderik egiten, ta bai amorioz artuaz mendeko ta beragokoak. VMg 19. Kargudunek irakurtuko dituzte bertzalde, bere eginbidei behatzen zaizkoten beheragoko erregelak. JesBih 412. Hori gatik dire ezarriak liburu huntan erran beheragoko maximak. MarIl 20. Erregeak eta beeragokoak txit asko nai ziotela. Lard 62. Urrena Tabernakuloaren zati edo puskakin Lebita edo Eliz-gizon beeragokoak zerraizkien [Apaizei] . Ib. 109. Esan zeikean Nagusia zala Batikanoa eta beste eleizak nagusi beragokoak. Ag Ioan 191. Infernua latiñezko itza da ta leku-bekoa, berago edo beittiagokoa esan nai du. Inza Azalp 115. Zuk beragoko andregai bat arkitu bear dezu; nere alabak goragoko senargai bat. Bakoitzak bere mallan. Alz Burr 15. Atzera begiratu nai badezu, ikusiko al dituzu zu baño bêragokorik anitz. Ldi IL 109. Agintariei itzala, eta berdiñei, beragokoei edo erriari begirapena opatzea. EAEg 4-4-1937, 1431. Beragoko ataian euan. SM Zirik 83. Xegundo aiñakorik etzuan beretzat Patrixik; baiña beragoko maillan, noizean bein, besteren bat ba ote zuan zurru-murrua bazebillen. NEtx LBB 124. Garai hartako gorbatadunek ere langiletzat zeukaten bere burua, soldatakotzat. Batez ere [...] ni bezalako behe baino beheragoko gorbatadunek. MIH 368.
(Con instr.).
Trenaren azkartasunaren bidez ikusten genituan xot aiek, itsasoko ura baño ogeitamar metroz beeragokoak. Anab Aprika 35.
(Con ablativo).
Lareun metrotik beragoko lurretan nai du bizi. Munita 79.
BEHERAGOTIK, BEHERAGODANIK. De más abajo.
Beheragodanik hartzen da adar luzagarria eta kapeta muthurrari estekatzen diozu, xut-xuta jar dadientzat. Dv Lab 352. Beeragotik, berriz, nagusi gaztearen agindura, idi-pareak zeramakin golde astuna. TAg Uzt 264. Bosgarren odeia atzeragotik etorri zinan, Beriain alde artatik, Estellerri ta beeragotik yauzia: izena birao . Or QA 75. Berrogei bat metro beheragotik igaro zan Piarresen arerioa. Etxde JJ 154. Beheragotik ere guziak / nahiz gintazken erorkor. Xa ( in Uzt Noiz 25 ).
BEHERAGOTXOKO. De un poco más abajo.
Beragotxuko kale-kantoian / an dago bertsolaria. Lek EuskOl 1931, 60 (versos en dialecto vizcaíno).
BEHERAINO (beraño Lar, Añ). "Hasta aquí, onaño [...]. Hasta abajo, beraño" Lar.
Eskallera malleetati jasteko oratu egijozu alboko aga esku ordeko oni, ta larrapastada bat emon arren etzara jausiko beeraño. Mg PAb 118. Tiro ots utsaz ziran bildurrez menditi / bilinbolan beeraño milla erbi jatsi, / [...] ta puska bategaitik beeko errekan jausi. AB AmaE 208. Balkoia xinple egon bear du ta / kontu beraño erori. Tx B 170. Orra noizpait ere beeraño el. Ldi BB 164. Eguzkiak ondo argitzen zuala-ta, beeraño ikusten ondoa muskar-margoan. Anab Poli 14. Duna aundienetan, erortzeko zorian, ezin geiagoan, ler eginda irixten giñan beeraño. Anab Aprika 37. Beeraiño jauzi zitzaizkion galtzak. Berron Kijote 224. Kablea eten da beeraiño erori ziran. BAyerbe 81. Gero Irun aldera beeraiño jetxi. Zink 160.
(Tras ablativo).
Motz-arazi zioten bizarraren erdia, eta hauts-arazi heien soinekoak, gainetik beheraino. Lg I 303. Eskall-burutik amildu eta / goitikan beraño zuzen. Xe 269. Igarotzen zion gorputza lantza batek sarturik burutik beraño; beste lantzak saietsetik saietsera. Bv AsL 106. Galtza edo pantalon xuriak, sahetsak xingola eta kuxkulaz beteak gainetik beheraino. Zub 115. Soingañeko au yosturagabea zan, goitik beeraño dana eundua. Ir YKBiz 502. Itzok eta izen ori entzutean, burutik beeraiño zartakada larria egin eutsan mutillari gorputz osoak. Erkiag Arran 72. Zigorkadakaz gorputz guztia goitik beraño aulduta. BEnb NereA 151. Ala, izagurrizko emakume-pilla zijoan ildegira, goitik beeraño zuriz jantziak, begiak ez guzti. Anab Aprika 16. Goitik beraino erorten dan dorrea. Zait Plat 41. Goitik beeraiño txunditu-ta gelditu zan. Berron Kijote 226. Irakaskuntzan, erabat harturik goitik beheraino, istilu larriak ikusi beharrean gara. MEIG IX 24.
Soñean neuzkan soldadu-galtzak puskatuta baineuzkan goitik asi ta beeraño. Salav 87.
PERAINO .
(Tras tema nominal nudo).
Emen Aralarperaño iritxi zan oietako bat. Etxeg ( in PMuj PAm 21 ). Lotsaren lotsaz egon ezinda / itxasperaño zan jausi. Enb 68.
BEHERAINOKO (Tras ablativo). De hasta abajo.
Ez dezu zer nekatu emendik berañoko eskaleran. Mb IArg I 227. Goitik beerañoko kortina eder batek estaltzen zuan leku ura. AA I 428. Zulo onen ataka da medarra, eta sarrera nekosokoa; goitik berañoko luzetasuna dauka seieun oñeko bidastian bezalatsu. Izt C 73. Burutik berañoko larrua eskatuko balit, ez nioke nik amari ukatuko. Ag G 279. Bizkarretik beerañoko soñeko zuria. Anab Aprika 93. Armario aundi bat egoan, goitik beerañokoa. Erkiag BatB 91.
Idunetik eta beraiñoko soiñeko bategaz gorputz guztia estaldurik eukan. Ag AL 10.
BEHERAKO.
a) (Adnominal). De hacia abajo, que va abajo. Cf. beherako.
Emen sentitu zuen Antonek otzikara bat ezurretaraño sartu zitzaiona, karranpak, gora eta berakoa. Urruz Urz 49. Goizerdian amaika ginan gorakoak, iluntzean beerakoak bederatzi: Antton Barandiaran ta Mendigibel Urkietan gelditu ziran. A Ardi 73. Kantü notak eta haien gora eta beherako jauziak untsa ezagützen zütien. Const 39s. Gaxoak sabela minbera dauka; [...] Edozein edari arrazten badiote berehala goiti eldu zaio; beerakorik ezin, aizerik ere ez. FIr 170. Gorakoa ta beerakoa tren biak gelditzen dira emen. (V-gip). A EY III 248 (que añade: En V-ple, gorakoa ta bérakoa biak emen lotzen dira ). Gorako bidea ta beherako bidea bat bakarra dalarik. Zait Plat 32. Burutik-berako soñekuori. Etxba Ibilt 464. "Aida"! esanda, gurdiak eman zion berako bideari. NEtx LBB 23. Martxan ipiñi barik aurrera jarten zan beerako bidera. Gerrika 166. Gora eta beherako aldapa zorrotzak. MEIG II 57.
(Tras ablativo). "Urak hartzen ditu landa huntarik beheragokoak, [...] les champs situés au-dessus de celui-ci" Dv. "Musutik beherakoa (G-azp), surretik berakoa (V-arr-gip, G-azp)" Gte Erd 49 (en vez de "aurpegiko behealdea"). Cf. Lrq: "Buruti beherako (Sc), châle que les femmes portaient jadis: il couvrait la tête et les épaules".
Ordu onean, ez gaitezela gu egon Eleiza atarietan soñoko urratuakin lepotik beerako sokaakin ta autsez burua estalirik. Mg CC 155. Fiestara doiazanian alkarri itanduten deutseenak, ondo ete daukeezan eureen burutik beerako soñak. JJMg BasEsc 157. Errekatxoa menditik berako arkaitz artean zolitasun da zarata andiakaz, da Ozinbeltz ondoko landa lau luzean geldi geldi. Ag AL 35. Burutik berañoko larrua eskatuko balit, ez nioke nik amari ukatuko. Ag G 279. Izkoren poza ontzia itsasoan utzi ta San Nikolasko atakatik barrena bideak gora abitzean [...] goitik beerako banakak ikusmiran jar-arazten dituala. Mok 3s. Tellatutik berako atsegiñak labur... Enb 152. Gottik eta berako ergeltzar andi bat. Otx 173. Zuaitz bikaña. 500 metrotik berako lurretan baso-piñua baño obea. Munita 97. Jolaserako emakume ederra. Emazte ta ama on izateko berriz, erdi-ipurditik beherakoa. Etxde JJ 88. Berrogeta amar urterik berakoetan eztago bertan bere izena ezarten eztakienik. Akes Ipiñ 9. Iru-lau urtetik berako plantaziño guztiak barriztu egin biar. Gerrika 287. Baiña gerritik beerakoa / dezu oraindik leguna. Insausti 258. Bi urtetik beerakoak sendagillearengana eraman. Ostolaiz 75. Antzinakoak, badakizu, 1900tik beherako guztiak dira askorentzat. MIH 140.
(Tras instr.). "Urte biz beerakoa da (V-arr), amabi urtez beerakoentzat (G-azp)" Gte Erd 295 (B beitiko)
Il-arazi zituen bi urtez berako mutilki guziak. Ir YKBiz 31. Metro biz berako adar guztiak iñausi egin omen zizkioten. Munita 62. Amar urtez berakoak, ikastera. Ataño TxanKan 186. Gerriz berakoa dana kiskaltzen. Ib. 254.
b) (berako V, G ap. A). (Adverbal). Para (ir) abajo. "Para abajo" A.
Ni naiz gorako zarra, / berako gaztea. Azc PB 84. Mukuluak bere aztaz, bere tokira du ioera. Azta ez da beerako bakarrik; bere tokirako baizik. "Pondus non ad ima tantum est" . Or Aitork 385. Zertako utzi bear nuen nik / barriyo ura berako, / bean aurrian sortu bainintzan / Jaungoikuen aurrerako. Uzt Auspoa 43, 119. Or gelditu giñan ez gorako ta ez berako. BBarand 180.
BEHERAKO ALDE .
(Referido al ano).
Batzuetan, goiti-galea ere izaten da eta bai aldika txopina ere; beherako aldetik, ezerrez. FIr 170.
BEHERAKO-ALDI (bera- V ap. A). "Turno de bajada" A.
BEHERAKOAN. Al bajar. "Au moment où il va descendre" Dv. Cf. beherako (2).
Baten batek arpegiarekin oñetakoak topatu zituan beerakoan. Anab Usauri 21. Izketa luze atsegin bat egin genizuten ta, beerakoan, oso bestelakotua neraman gizona. Ldi IL 33. Amabostean bein igo oi zen janari ta jazki garbiakin eta beherakoan Piarresek egindako gaztak jatxi oi zitun. Etxde JJ 11s. Erroak nonbait tira egin ta Poli irristatu. Eskerrak ipurdiak beerakoan arria topatu zuala, bestela uretan zan. Anab Poli 15. Ez geneukan erria ikusterik. Beerakoan eta gorakoan antzemanda nengoan erri ederra zala ura. Anab Aprika 101. Kargarekin oker-oker egiña beerakoan, gorakoan tente-tente, arin-arin, etorri zana. Ataño TxanKan 125. Beerakoan, Telitxen artean gariak ebaki gabe zeuzkaten. JAzpiroz 209.
Cuesta abajo (fig.), en decadencia.
Ez dut uste, adibidez, kimika bera fisika huts bihur daitekeenik. Mailaz maila igotzean ohiturazko da zerbait berriren irteera eta azaleratzea. Soilketa eta murrizketa dugu beherakoan; nabarmentzea, berriz gorakoan. MEIG VI 117.
(Tras ablativo).
Batzu borrokatu ziren Auritzeko ordokian; besteak, aitzineko zatikoak, Ibañetatik beherakoan, Luzaideko alderat yaustian. Zub 30. Menditik berakuan / utsik, buru-makur. Olea 26.
(Tras sust.).
Aldats gorakoan, oztoporik ez ta, so goi urdiñari; / aldats berakoan, oztopa bildurrez, erne larratzari. "Al bajarla" . Or Poem 522.
BEHERAN.
a) (Tras tema nominal nudo). Bajando, en la bajada, cuando baja.
Errena da, ta igarten jako ibilleran, batez bere aldats-beeran. Mg PAb 177. Iruren artian bazeramaten upela maria-beran. Urruz Zer 101. Arrats-beran. Laux AB tí. Arrapaladaka asi zan aldatz beran. Bilbao IpuiB 177. Ilargi beheran botillatu den txakolina, gauza gozoa eta biguna. Arti Tobera 284.
b) Abajo. v. BEHEAN.
Nun nai artzai-txabolak goian eta beran, / arkume jaioberri zuritxoen eran. Jaukol Biozk 96. Negu-aldian, ardiak beheran zituzten artean anai-arrebak txandaka egin oi zuten zaiketa. Etxde JJ 249. Goi-mallan egon bearrekuak / zertarako utzi beran? Olea 167. Bestea lapurtua / goian edo beran. Insausti 185.
BEHERA-NEKE. Pesadumbre.
Asi zan bada asi egin-naiean, eta ongi gero; leengoaz beste zarata-otsik gabe, beregandik ustu bait-zuan ainbeste beera-neke emandako mordoa. "Se halló libre de la carga que tanta pesadumbre le había dado" . Berron Kijote 224.
BEHERANEKO. v. BEHERENGO.
BEHERANTZ.
a) (berantz V-ger; berantza V-arr-oroz; berantxa V-ple; beraintza V-ple; beronz Lar; beruntz G-bet; berunz Añ; berutz V-m). Ref.: A (berantz, berantxa, beruntz); Holmer ApuntV (beraintza). Hacia abajo.
Eztago au [pazienzia] baxu berba egitean, burua ta begiak beranz erabiltean. LoraS 167. Ez berbetan, barrez, albuetara ta atzera begira, ezpada begijak beeruntz dituzula. Ur MarIl 92. Baldin bazera Jaungoikoaren semea, bota zaite beerontz. Ur Mt 4, 6 (Ur (V) emendik bera ). Beatzarekin beerontz siñalatzen duena. Aran SIgn 3. Eta asiagaz bat eguna beeruntza, / nasaituten duako gabari biotza. AB AmaE 344. Agustuan azkanerantz eguna doa indar berantz. Azc PB 288. Itxaroten ura berantz jatsi arte leorrera igaroteko. Echta Jos 34. Urijetatik bidaldu eben / [...] bultza-bultzaka mendira... / Beerantz jasteko lotsa, bildurrez, / aspaldi antxe bizi da. Enb 144. Bira eragin eutson astotxuari, ta berantza asi zan, errirantza barriro. Kk Ab II 91. Gorantz eta berantz, igo ta jatsi ibillten jataz. Otx 12. 6 neurkin luze, 5 zabal eta 4 berantz neurtzen dituan zulo bat. JMB ELG 47. Xixpa besapean artu eta berantza abiatu zen. Etxde JJ 152. Nasa ganetik uretara, zutunik, oiñak beerantz zituela eta ezkerreko eskuaz surtzilloak itxiaz. Erkiag Arran 57. Eztut estimatuko / beren adiskidantza, / arima pisua baitut, / ta noa beherantza. Arti MaldanB 217. Goruntz eta beheruntz egiten dute beti. Zait Plat 32. Gaillurra edo muga jo ezkero, ordea, beerantza asten da. Vill Jaink 57. Zartzaroa aurrera, / bagoaz berantza. FEtxeb 134. Orain akabo baidoa beruntz / Urbasaren Urederra. AZink 176. Abiatu giñan beeruntz. Zendoia 224. Ni beruntz eta bestia goruntz. Gerrika 228.
(Tras ablativo).
Menditik beeronz abiatu ziran. Lard 407. Goitik berantza ariñeketeari emon eutsan. Alzola Atalak 59. Bilbotik berantz baztartxo baten / barriz be zirean lotu. FEtxeb 48. Ta arpegi ederra / aingeru batena. / Ortik berantza barriz / guztiz politena. Ib. 158. Arratetik beruntz iru kilometro inguru eragin eutsazan. Gerrika 162.
(Tras adv. de lugar).
Arpetarrak uts egin digute gaur. Geienak, aberri-miñak ukituta, aldegiñak dira, or beeruntz. Ldi IL 23.
b) (Uso sust.). " Belaunetik berutzak indar bagarik daukadaz, tengo sin fuerza las extremidades inferiores (V-m)" A EY III 288.
BEHERANTZAGO. "(Más) acia arriba, acia baxo, goronzago, beronzago" Lar.
BEHERANTZEAN. "Antzian, sufijo adverbial que denota dirección. Gorantzian, berantzian, alborantzian, ezkerrerantzian, aurrerantzian" Etxba Eib. Cf. Ond Bac 91: "Berantz (sust.), bajada, cuesta abajo".
Uste ez eban baten, arrapau eban gorazko erresaka aserre batek eta goikoz-bera ta azpikoz-ganera erabili ta gero, berantzean sartu eban atxarte baten. Echta Jos 59. Gorantza yoiala berantzean artzeako asmoz, Birduxinen karga orri bet einde, badoa Belakondora auntzek ekarten. Akes Ipiñ 32.
BEHERANTZEGI. "(Demasiadamente) hacia baxo, arriba [...] beronzegi, goronzegi" Lar.
BEHERANTZ EGIN. Bajar, ir hacia abajo. "Beera egin du prezioak (G-azp), berantza in du prezioak (V-arr)" Gte Erd 101.
BEHERANZKO. De hacia abajo. Cf. beheranzko.
Asabatzat eta ondorengotzat, nortzuk dozuz gorantzakuak eta berantzakuak? Otx 12. Naiko neketsua zan, belaun-dardara sortzen baitu beerantzako ibilliak. TAg Uzt 96. Elizatik berunzko kaleagaz egiten zan ormea. Etxabu Kontu 179 (ib. 134 beruntzko).
(Tras instr.).
Tolosaz beerontzeko Erri eta itsasbazterrekoetan sagarra ta matsa biltzen dala ioriago, goierrietan baino. Izt C 137.
BEHERANZKO-ALDI (bera- V ap. A). "Turno de bajada" A.
BEHERANZKOAN. Al bajar. Cf. beheranzko.
Zaparradea, zaratea ta estularria, beerazkoan izaten zan. Orduan pedalai apurtxu bat eragitea naikoa izaten zan izan, aldazbeeran abiadea beingoan artzeko. Erkiag BatB 72s.
BEHERAT. Hacia abajo; para abajo.
Erori izan zen hirur garren soillarutik beherat. He Act 20, 9. Baña Jesus kurturik beerát, zego eskribitzen erias lurreán. "Inclinans se deorsum" . LE Io 8, 6 (Lç beheiti).
BEHERATSUAGO. Un poco más abajo.
Onen basetxia eun kana edo alakon bat beratsuago dago. Kk Ab II 86. Irureun metro beratsuago. Etxde JJ 260.
BEHERATXOAGO. Algo más abajo.
Mendielako olatu batek jaso eban atx andi baten bizkarra baño beratxoagoraño, ta atzeneko egiñalaz igoeban zerbait gorago bizkarrerarte. Echta Jos 340. Goikaldean Liburu Santuetako esanen bat jarri diteke. [...] Gero beratxoago, zer gertaera edo jai dan izendatu zenezakete. NEtx Nola 37. Praka nabar batzuk, belaunak baiño beeratxuago, zankabea estalduaz. Erkiag BatB 42.
(Tras ablativo).
Hegiaphaliatik beratxuago, zelaigune batean biak alkartzen ziran. Etxde JJ 146.
BEHERAXEAGO (beheraxigo S ap. Lrq). Un poco más abajo. "Un peu plus bas (avec mouv. vers) (c.)" Lrq.
Beste onelako bat arkitzen da arrikada bateko bidastian beeraxeago <-ish>. Izt C 96. Tolosa baño beraxiago omen dago Ama Birjiña Erremediokoaren ermita. Sor Bar 43. Lephoko bottoina zilharrezkoa zuen eta beheraxago paparoan zuena hexur xurizkoa. Elzb PAd 6. Ez gintzazke, beheraxago aipatzen dugun andre auzapez zorrotz harek bezala, ostatu guziak legeaz hets-araz. HU Zez 28. Beheraxago, datxizkon osto alderdiaren zolan, emaiten dugu, frantsesez behin, gero españolez, zer duten erran nahi. JE Bur 5. Arburolan ez al dezute Galitzia ta beraxeago Malako iturria? A Ardi 38. Espalda bat bertzea baino beheraxago. Ox 196. Ala izan ezpazen, beeraxago etsaiak zauden bideraño etzen geldituko eta eken eskuetan Jainkoak daki nolako eriotza luken. FIr 146. Artzainak erraiten diote, hantxet, beheraxago jautsi eta, ikusiko dutela jauregi eder bat. Barb Leg 130. Sekulako grenada meta baitzen mendixka baino beheraxago. Zerb Gerlan 79. Tellatutik ke adats ugaria zeriola agiri zan beeraxeago Aitzarteko artzaiaren ardiborda. TAg Uzt 86. Goi-samar argi-mutil bat piztuta dago kantoian. Beratxeago, leio bat du etxeak. NEtx Antz 101. Montmartreko mazelan bazen kaperatto bat (oraiko "Sacré-Coeur" famatua baino beheraxago [...]). Ardoy SFran 113. Gero sendimenduz aldatu banintzan ere, beheraxago ezarriko ditudan bi pertsuek erakusten duten bezala. Xa Odol 27. Zortzi bakarrik kabitzen dira or, eta gaiñerakoak beeraxeago gelditu bear. Insausti 238.
(Tras sintagma nominal que expresa cantidad, en caso absoluto).
Isatse, Santutxo baño eun bat metro beeraxeago dago, kamio-bazterrean. A.
(Tras ablativo).
Sagardiaren behereko kaintonetik beheraxago den aran ondo baterat. (1767). SenperEus 69. Piarresek hartu zuen [baso] bat eskuineko eskuaz eta egorri sudurretik beheraxago, begien hesteko behar den denboran. Elzb PAd 33. Moro-beltx baten soin txarra belhaunetaraino heltzen ez zitzaiola, besoak sorbaldetarik beheraxago doi doia kukutuak. Barb Sup VII. Zumarragatik beraxiago, / Ormaiztegitik urrian, / Andua deitzen zaion tokiyan, / Santa Luziko aurrian. Tx B II 120. Loiolatik beheraxago, bospasei orenen bidetan, Oñateko herri ederretik askitto hurbil. JE Ber 59.
(Tras instr.).
Atxiki oihala eskuen gainean, kokotsaz beheraxago. CatJauf 116.
BEHERAXEAGOKO. De un poco más abajo.
Ez liguke batere kalterik egingo, nere ustez, lehen filosofiaren gailur agorrak pixka batez utziko bagenitu, beheraxeagoko lurrak [...] zertxobait lantzeko. MIH 89s.
BEHERAZ GOITI. "À l'envers" Hb.
BEHEREGI.
a) "(Demasiadamente) abaxo" Lar. " Behera zaude, beheregi, vous vous tenez bas, trop bas" H.
Nere Jauna ta Jainkoa, arren egidazu grazia, munduko atsegiñetan ta atsekabeetan falta eztezadan, ez aietan goregi, ez oietan beeregi egin nadin. Lar STomas 1. Igoten duenak goregi jo bearko du beregi. VMg 40. Ebandelioak hitz guti du, eta hek xuxenak. Berezia da, ukigarria, beheregi yausten ez dena nihoiz. Hb Egia 84.
b) (Hablar) demasiado bajo.
Aphezari ihardesten dio klarki eta emeki [...]; ez goregi ez beheregi ihardetsiz. CatLav 462 (V 215).
BEHEREN.
a) "Ínfimo, beena, beerena" Lar, Añ.
Zeren jautsi izan baitzen lehenago lurraren toki beherenetarat. He Eph 4, 9. Dinogu bere zerubetan zagozana, ezaguturik berba egiten guazan Jaunaren anditasun pare bagia, eldu gaitezan humiltasunik beeren edo andijenagaz. Astar II 253. Bata goren gorena, bestia beeren beerena eta irugarrena onen bijoen erdikua. Ib. 168.
b) En lo más bajo.
Ez goren denak, ez beheren denak, ez bertze kreatura batek ere, ezin separatuko gaituela Jainkoaren amudiotik. " Neque altitudo, neque profundum" . He Rom 8, 39. Bide zabal eder bat; baiño ollo ezurrez eta lapiko zar apurtuz betea, guzia aldaz beera, eta an beerenian lañua, kia ta suzko itxasua. Urruz Zer 70.
BEHERENGO, BEHERANEKO (El) más bajo, (el) inferior. "Berengoa, cosa que está abajo y es ínfima" IC 446r. v. BEHENEKO.
Esan daigun bada, estadu guztietati beerengua dala ezkondubena Jaungoikua serbiduteko. fB Ic III 326. Beerengo mailati asita, astiro ta pausuka, ondo pensauta ta ondo prestauta eldu dedin ordia bateti bestera, ta andi goragokora. Ib. 283. Arteraño etziekien uztar-idi batekin soroko lanak egiten baizik; arteraño, berak aitortzen zuen bezala, aren etxea tribu guzian beeranekoa zan. Lard 156. Arduragabekerian berengo ondarretaraño erori zan. Ag G 298. Bere ikaste-atalak (asignaturak) ondo atara ebazan, baña ez goirengo mallan, batxillerrian lez, berengo mallan baño. Kk Ab I 109. Mutiko bat, koba-aldian ardi-zain ebillala jezarri zan kobearen berengo zulo-aurretxuan. Kk Ab II 97. Munduan dan guztia, gaikia ei da, berengotik asi ta gorengoraño. Eguzk GizAuz 47. Beobiden, iru etzaguntze: goirengoa, erdikoa eta berengoa. Akes Ipiñ 18. Gaur arte iraun izan dute beren antziña-kutsu arrigarrian eta alde askotatik gizatasunaren beerengo maillan aurkitzen direla ezin uka diteke. Vill Jaink 20. Banoie berengo etxietara. Gerrika 137. Beti legez, berengotik astekotan urten dot, baña goitik bera asi biar dot, bardin joten dau ta. Ib. 138.
On Luis Gorengo eta Andres Berengo, Kafean. AB AmaE 258 (tít.).
(Con reduplicación intens.).
Erori zan bere gozotasunezko jarrilekutik samintaunaren beren berengo sakoneraño. Ag Serm 245.
BEHERENGOKO. "Gorengoko iladea ta berengokoa (V-arr)" Gte Erd 139.
BEHETIK.
a) (betik V, G; Lar, Añ, H; petik AN, S, R; Gèze; peetik V-gip). Ref.: A (betik, petik); Iz ArOñ (gáiñetik). De abajo, de debajo; por abajo, por debajo. "Debaxo, bean, betik" Lar. "De debaxo, betik, petik" Añ. "Pian, piala, petik, sous, de sous" Gèze 31."Betik, d'en bas, de dessous" H. "Betik (V, G), desde abajo" A. "Petik igan düzü (S), ha subido de abajo" Ib. "Gáiñetik eta péetik, por encima y por debajo" Iz ArOñ. Cf. CompG 35v: "Betica es voz Cantabra y significa tierra baja".
Esaiok begira ditzala hirekin batean, naiz aurkez, naiz atzez, goitik, betik, zearka edo zuzenka. Lar DT CCIV. Agur, adiskidea", / dio betik deitzen. It Fab 67. Eskia igaran behar zaio gañetik, petik eta saihetsetarik. Ip Dial 89 (It, Ur y Dv azpitik). Aztal eta behatza kanpoan bethi, / ziloa petik: / zangoak erretzeko perilik eztik. "La semelle est trouée" . ChantP 94. Bi dira goitikan / beste bi betikan / kantuzko platikan. Ud 74 (v. tbn. AzpPr 80). Ura sartu da lodi / goitik eta betik. JanEd I 82. Goitik eta betik, aurretik eta atzetik, gabaz da egunaz, nire geziaren bildur izan leiteke. Ag AL 40. Baña bildurtia izan, eta beetik ikusten atrebittu ez, goraxegotik ere ez, [...] ta tellatura joan omen zan. Urruz Zer 143. Amarrak elizan jotzen eta beetik ojuka bera. A Ardi 25. Ez al duzute iñoiz ikusi Vantur gañean, an baitu bere aulkia? Beitik begira, ta laño zuria dirudi, baño ikusi orduko, artaldea bil ezazute. 'D'en bas' . Or Mi 75. Pilddubak gottik arindduko aue ta kandeleak, barriz, betik. Otx 166. Bêtik dakusgun urdiña zeru- / -azpia baizik ezpaita. Ldi BB 20. Goitik okillak zula-adarra da, / beetik aizkoraren lana. Or Eus 81. Begiratu aurretik, ikusi atzetik, betik eta goitik, eta, bai, aixe bera zan izan be. Bilbao IpuiB 25. Parean jarri ziranean biek alkar ikusi zuten: batek beetik, besteak goitik. Anab Poli 35. --Auntzak zortzi ortz zituk. --Goitik ala beetik zituk, ba? And AUzta 68. Eta orduan agertu ziran erriko lagunak kaleak betean, goitik eta beetik, iparraldetik eta egoetik. Erkiag BatB 10. Istillu aundia entzungo da, batzuek goitik eta besteak betik diotela. NEtx LBB 185. Ez gerade jardungo / oiek bezin zuzen, / ia asten zaizkigun / betik erantzuten. Uzt LEG II 133. Arrunt dügü allo handia / petik jiten ezagütü. Casve SGrazi 130. Eguraldi txarrari ez dago beetik ezer egiterik. EZBB I 88. Bi ordutik bi ordura karga-aldia dala, goitik sartu ba beetik karea atera. TxGarm BordaB 25. Postea irristatu beetik. BAyerbe 35. Bultzada, eragina, erasoa behetik etorri da, behetik dator eta behetik etorriko da, gero ere. MEIG IX 33.
Onetan, Allik bê samarretik, / bote okerra arturik doi, / Aldatzek gutxiz ez du gelditu. Or Eus 420.
(Tras instr.). " Pea, en dial. soul. peut exprimer 'hormis, excepté'" H (que cita el ej. de O).
Hal' ere zugana jiteti / urrunak, ez belzuriak / enendezak' ez Iainkoaz peti / begira mundu guziak. 'Excepté Dieu' . O Po (ed. Michel) 247. Eldu ziran bakoitza bere aldetik Ibai batera ura edateko asmoz. Otsoa asi zan edaten goiko aldetik ta Bildotsa uraz beetik. VMg 1. --Zenbaten zorra dukezu? [...] --Ah! yauna, bihotz ona duzu; mila luisez petik oro arrima netzake. Hb Egia 21. Erregebidea ere bear degula, kaleak ere elizaz goitik eta beetik. A Ardi 40. Italianuak ez omen zuben / lege onian jokatzen, / gerriz betik omen zizkiyon / golpe gaiztuak tiratzen. EusJok II 144. Etxoat munduan parkatuko, erregez beetik "Manténgaos Dios" esaten deustan iñori. "Del Rey abajo" . Or Tormes 93. "Ogeiez bêtik": au, entzuten dan / aize-burrunba aundiena... "A que sí en menos de veinte" . Or Eus 390. Illeko 250 laurlekoz beetik ordaintzen zuten maizterrei. EAEg 4-11-1936, 212. Ietxi nintzan nitaz beetik, ikusmiñez, eta beerago zegon. [...] Neregana itzulirik, nigan arkitu nun. Or QA 179. Etxahunia, Malta ibarraren goi aldetik, beronen kaxko-kaxkoan dago [...]; Etxegoihenia berriz, ibarrez behetik. Etxde JJ 9.
PETIK .
(Tras gen.).
Munduian ezta gauzarik hain eder ez plazentik / nola emaztia gizonaren petik buluzkorririk. 'Sous l'homme' . E 127. Azen peti zopak iaintu. "Il a mangé la soupe par dessous le chou qui la couvrait" . O Pr 43 (v. tbn. Saug 4). Bena batheiüzko Sakramentiak libratü nizü lekhü saintü huntan esklabaje krüdel horren petik. UskLiB 102. Haxe gaitz hunen petik nola ilkhi, nola berriz gainera igan naiteke? Dv LEd 64. Bethi sudurraren petik iragaiten zitzaion auzoko Agustinen gerruntzearen aphaintzera joaiteko. Barb Sup 37. Bertzalde badut asko / haren heinekorik: / kasko berdin gogorra / bonetaren petik, / zango ttipi berdina, / bideko ernerik. Etcham 71. Nigarrez nigar doatzi oro ez baitakite nun bila / atsekabeen ilunben petik zinezko bozkarioa. Iratz 72.
PETIK (V-arr, G-azp, AN-gip; Lar, Añ, H). (Tras tema nominal nudo). "Debaxo de la mesa, del mar, maipetik, itsaspetik" Lar. "(De) debaxo: (c.) betik, petik; v.g. zeru petik, maipetik" Añ. "Zango petik, par dessous la jambe" H. "Makurtua pasau naiz bentana petik (V-arr), ...irago naiz leon azpitik o leopetik (AN-gip), leiopetik (G-azp)" Ib. 49.
O eternal baleatik Ioanaz atheratua, / eta Iesus uhin-petik altxatua. EZ Man II 151. Hunela iguzkiari hedoipetik behatzen diogu, hunela ilhun denean behatzen diogu eta ez argi denean. Harb 229. Berriz erosi Iesü Kristen odolaren balioaz bekatiaren eta deebriaren manü petik. FPrS 12. Deabrupetik nauk batzuetan / Ene furian altxatzen; / Bertzean suaren erdian / Buruz behera hondatzen. 178. Onets biotzetik bekatu petik atera zaitzan. Lar STomas 2. Eman zion Jangoikoak Moises oni Faraon-petik israeldarrak ateratzeko bidea. Mb IArg i, 119. Jainkoak noizbait aterako zituala gizon-emakume guziak bekatu-petik eta Infernuko etsaiaren atzaparretatik. Ub 24. Jalki St Jacques xuriz bestitürik eta m[intz]a triate petik. 'Au bas de la scène' . Xarlem 1171. Ah! has bitez aterarik su-petik, / Zutaz, Jauna, zeruan gozatzen. Monho 128. Irten zuen sasipetik otsoak. VMg 67. Jeinkoak jinerazi banundu lurrerat / hauts-petik / gazteina idokizale, gazteiner / eman niok joku eder. Arch Fab 223. Aspaldian bortxatuak / amodiuaren aldetik, / anderiak galduik baitu / bi lumaño hegalpetik. Bordel 93. Hedoipetik horra non aditzen duen, / Boz bat hunela derrona. Gy 132. Idumearrak eta Siriarrak asi zitzaiozkan zirikatzen eta bere agindu-petik irten naiez. Lard 215. Pauso bat ezin eman / gurutze-petikan, / Jesusen enpeñuak / ziran gugatikan. Xe 357. Herriko semerik zerenak oro alde zituelarik notari horrek... halere-halere oraino mahain-petik edo nolazpeit nausitu baitzen Tissier! HU Aurp 129. Gizon gaizoek athorra dute gerrian xamar petik ageri. Arb Igand 42. Andra Mariaren makopetik irago bear ebanean. A BeinB 89. Zeuri atzo amantalpetik kalean jausi jatzun bonbillekoagaz. Ag Kr 68. Tenentzi bazterretxekoren atepetik barrura sartu eben paper bat arañegun gabean. Echta Jos 235. Azaldu zanian alki petik, arpegi guziya zeukan autsez betia eta sugurra beztua. Iraola 67. Ankapetik pasauko geunkez abespatzak eta erespatzak guztijak. Kk Ab II 125. Kapa-petikan atera digu / urka añako ezpata. Tx B 171. Eleizearen magalpetik aurrez urrundu dira. Eguzk GizAuz 156. Zeru-petik. Iratz 53. Mayik jakin oi zun gutxi-gora-bera Maule goitik edo behetik zebillen bere anaia, Zuberoatik nekez ateratzen baitzan. Etxde JJ 276. Kukubeltxu atara amantalpetik txilibitua-ta, iñoizko soñurik gozoenak joten asi zan. Bilbao IpuiB 156. Sudurra izugarria, begiak arrautze pare baten antzekoak, ile gorriak txapel petik iheska. Osk Kurl 184. Zaldien lepo lurrun-iarioak txalmapetik lasatzeko. Ibiñ Virgil 93. Beste erran zahar batek dio: [...] "Gizona Gizon, saski-petik ere!". Ardoy SFran 24. Ahal duenak sasi-petikan / landare onak bil bitza. Xa EzinB 57. Alabearra nere oiñetan belauniko / txapelapetik nere buruak / aukera oro eskuko. Berron Kijote 27.
b) En tono bajo.
Ebanjelio aldekoak edeslari egiten eban, eta doiñua erdi maillan eroanez abestu. Besteak, aldaran egoten zanak, Jesukristorena egiten eban, betik eta goibel antzean abestuaz. Etxabu Kontu 83.
BEHETIK HASI ETA ...-RA, BEHETIK HASI ETA ...-RAINO. Empezando de abajo a.
Ezin artu ditezke [ordenak] guziak batetan, ezpada banaka ta bata bestearen ondoren, beetik asi eta gorena dagoan Sazerdoziora igotzen dala. Ub 218. Asi beetik eta goraiño, teillatua ia amaitubarri eukan etxea, su ta gar, lau ormak ez besteak, [...] erre ta kixkali egin ei eutsazan Jon arotzari. Erkiag Arran 157. Erria bideko beetik asi ta plazaraño igotzen da. Anab Poli 122. Beetik asi ta gora, / begitu ormari. Gand Elorri 56.
BEHETIK ATXIKI, PETIK ATXIKI. "Petik atxiki [...], tenir en esclavage" Lh.
BEHETIK EDUKI, PETIK EDUKI. "Petik eduki, tenir en esclavage" Lh.
BEHETIK GAINERA, PETIK GAINERA. De abajo arriba.
Gora behera, petik gaiñera, esküin ta ezker, aitzina ta gibelerat. Egiat 232.
BEHETIK GOITI, PETIK GOITI. De abajo arriba. "Betik [sic] goiti [behatu] (BN-arb)" Gte Erd 237.
Gero abiatu gira petik goiti Tolitoro erregearen egoitzako alderat. Prop 1884, 135. Banoa leihora: zeru edo lur, gainetik beheiti edo petik goiti, nonbeitik zerbeit burura dakikedanez. HU Zez 202. Leihoak gora bezain zabal, tenteño batzuez petik goiti zatituak, eta gain-alderat ahoa xorrotx. JE Ber 21. Kurutzearen seinalea petik goiti eta eskuinetik ezkerrerat eginez. Lf Murtuts 5. Izanikan ere Donianetik Iruñerat "petik goiti", ustekeria dugu ordutik harat "gain beheiti" bezala bilakatu zela bide hori. "Le chemin "montât" de Saint-Jean à Pampelune" . Ardoy SFran 38.
BEHETIK GORA (Dv (V); betik gora Dv (G); betik goiera H; petik gora Sal; petigora S). Ref.: Gte Erd 9; ZarHizt (petik gora). De abajo arriba. "Betik gora (G), beetik gora (V), de bas en haut" Dv. "Betik goiera, de bas en haut; goitik bera, de haut en bas" H.
Neskatoxia irrioi, petikora zirikoi. Saug 166 (interpr?; cf. O Pr 204 gure andrea irrikor, iztartean gilikor). Bethi arrota bezala petik gora ta gora behera doana bezala, bethi ber gaiza erakhusten diana. Egiat 166. Urrengo urtean zebillela Enadea ibai batean goitik beera ta beetik gora egaa. VMg 25. Nola ara leoia / joan ez zitekean, / kokorika jarririk / aitzaren oñean, / asten da betik gora / akerrari deitzen. It Fab 146s. Gaña idortzen dijoan bezala dijoa ere ura betik gora. It Dial 44 (Ur beetik gora, Ip petik gora; Dv azpitik gora). Petigora badua haatik [Erramuspe bersularia]; geruago hobiago izanen da. Eskual 23-7-1909 (ap. DRA ). Betik gora prakak jazten dituanik iñon bada, betor. Ag G 105. Bide bat ikusi omen zuen, kaletik mendirakoa. Zearka ibili gabe zuzen-zuzen joaten omen dira be[e]tik gora. A Ardi 39. Betikan gora ori laisterka / dago kupira gabia, / geiago ere estutuko ditu / orrena etortzen badia. EusJok 170. Zimino batzu bezala badabiltza satanak, gain-behera, petik gora, zirrizt eta zirrizt. Ox 50. Arkitu zen berak zakien etxola baten azpian; erreka utzi eta eman zen petikora, ilunbetan eta biderik gabe, ordu erdi batez edo urbildu zen etxolara. FIr 149. Etzuen maldarik igan nahi izan. Ez petik gora, bainan gain behiti sartu zen uholde bat bezala. Zub 126. Orma onek, betik gora gizon baten neurria izango du. Alz Ram 95. Zubi zahar beregizkoaren muthurretik etxe xuriño batzu, eslaian, harrapatzera bezala badoazkio petik gora. JE Ber 9. Begira, bêtik gora, / berriz txolarrea. / Keñuka begiak, / irentsi du, gerora / luzatzeko, alea. Ldi BB 70. Burua jaso gabe bere ugazamaren arpegia betik gora begiratzen du, aren begitan errukia billatu nairik. Etxde AlosT 28. Sua erioen eguzkitan egozan arriei. Lurrunak igoten eban beetik gora. Erkiag Arran 161. Betikan gora ezin diteke askoz ariñago korri. Basarri 93. Bere burua ezagutu nai zizun, eta ezaguera orren bidez garaiagoetara iritxi: betik gora ioten baitzuen Sokratek. Zait Plat 114. Aren oinetakoen borontzea alde iaurti omen zuen Etna sumendiak behetik gora. Ib. 77. Lenbizi ikusi genuan [...] putzu handia. Bi gizon beltz zebiltzan ur-karraio beetik gora. Anab Aprika 47. Mendi-soro batean arbi-jorran zebillen gizon bat. Eta kazaari batzuk beetik gora bota zituzten txakurrak. And AUzta 57. Beste erresumetan, [...] gaizen prezioak, ziuntaz peti gora joan direla. Herr 4-1-1962, 3. Oñak oso okerrak zituan [...]. Botak ere bereala muturrak okertuta beetikan gora begira. Salav 70. Alaxe banatu giñan, da nik beetik gora etxerakoari eraso nion. JAzpiroz 167. Alkartiak ez dabela izan biar goitik beera sortuak, beetik gora baño. Gerrika 149. Gure auzoguneko etxe lerro guzia iraganik petik gora. Larre ArtzainE 97. An dana betik gora zegoan karreatu bearra. Albeniz 54. Lau sailetan banatzen dira hizkuntza horren hitzak, eta sailok ez dira nahi eta ez behetik gora nahiz gotik behera hartu behar: etxekoak, sino-japonesak, onomatopeia, hitz adierazkorra, arrotzak. MEIG VII 176.
(Ref. a la latitud).
Handik gero itsasora / Abiatu petik gora / Juaiteko Mejikora. LuzKant 133.
(Fig.). Completamente.
Arakatu eben etxia betik-gora kontuz-kontuz, eta ez eben ezer idoro. Kk Ab II 87.
Boca arriba, con lo de abajo arriba.
Urra bear diote barrena. Potxolo, / aiztoa bêtik gora dula ari da goxo. "Con la cuchilla vuelta filo arriba" . Or Eus 137.
BEHETIK GORAINO. De abajo hasta arriba.
Ba zituan gitxienez bost jagimailla edo pisu, beetik goiraiño. Erkiag BatB 10. [Elizearen] egaleko oiñarria arku utsak ez zan izango [...], guztia betik goraiño betea baiño. Etxabu Kontu 71. Gaiña etzaizu beti / ikusitzen baiño, / nola or kokatzen dan / orrenbeste laiño, / txuriak edo beltzak / erdi alderaiño, / eta bestetan dana / beetik goraiño. Insausti 164.
BEHETIK GORAINOKO. Que va desde abajo hasta arriba.
[Koruaren] barriztate lanak eginda, erdia lengo tokian geratu zan, betik goraiñoko mailladiagaz. Etxabu Kontu 72.
BEHETIK GORAKO. Ascendente, que va de abajo arriba.
Jarten dira mutill, gizon, neskatilla edo emakumiak beetik gorako katee modu bat eginda. JJMg BasEsc 118. Tipi tapa, tipi tapa igon zituen betik gorako maillak. Ag AL 45. Amezketako kalea ezta, lurbirako beste guztien antzera, zearra, atzetik aurrerakoa; zuta, beetik gorakoa da. A Ardi 131s.
BEHETIK GORAKOAN. Subiendo, yendo de abajo arriba.
Haitzaldeko-Borda baino lehenago, petik gorakoan, bazen, Xapetendeiko etxearen pean, etxalde zahar bat. Larre ArtzainE 41.
BEHETIKO, PETIKO (H). "(H) inférieur. Petikoak maithatu, aimer ses inférieurs" Lh.
(Tras gen).
Hañ txipi eta ororen petiko erakutsazü zure büria, nun oro zure gañetik ebil ahal ditian eta, kharriketako lohia bezala, huñ petan erabil zitzen. Mst III 13, 3 (Ip aphal). Eztie ezpiritiaren libertatia jardietsiren, Jinkuaren amurekatik, bihotz osoz besteren petiko izatez kontent ezpadira. Mst I 9, 1 (Ip besteren pian). Bakian ere ezin lüzaz egoiten da, txipienik eta beste ororen petiko izatera iseiatzen eztena. Ib. 17,2 (v. tbn. Ip ib.).
(Tras instr.).
Badira zenbait txoriburu uste dutenak ezik, Tolosaz beetiko Erri, sagardo anitz orain egiten dituztenak idurikatzen asi dirala Goierritarrak. Izt C 143. Nundikoa degu Leaburuarrok zurrutero-gaitzizena? Elizaz beetikoa, zuenganikakoa. A Ardi 36.
(Tras tema nominal nudo).
Sorginak bezala itzaltzen dira giza-irudimenetik Europar folklore guzietan aurkitzen ditugun gizagaindi edo petiko izakiak. Mde Pr 310. Ektoplasma ekaiak gorri-petiko leinuruak geldiarazten dituela. 'Rayos infrarrojos' . Ib. 332 (cf. gorri-peko en MIH 188). Freudek, ordea, giza-gogoak beste alde bat daukala irakatsi digu, berjakintza petikoa. Ib. 347.
BEHETIK SALDU, PETIK SALDU. "Petik saltzea, trahir en dessous" H.
BEHETITXIK. "Betitxik, lo mismo que betik, desde abajo, de abajo. Betitxik dabill gaur Goimendiko gizona" Etxba Eib.
GAIN BEHERA. v. gain.
GOI ETA BEHE, GOIAN BEHEAN, GOITIK BEHERA. v. goi.
PEAZ GAINKATU, PIAZGAINKATU. "Vautrer, [...] orain abere batentzat ihauzkatü, ihalozkatü genioke, baita jendengatik irailzkatü, piazgainkatü" Peillen in VocS. Cf. pilagainkatu.
PEAZ GORA (piaz gora S). Patas arriba. "Kanbera piaz gora da (S)" Gte Erd 302. "Karreta piaz gora eman (S)" Ib. 9. Cf. pilazgain.
Hortxeko jauregi hori eskubatez hartürik / mementüan izar nirok piazgora ützülirik. Abraham (ap. DRA ).
PEAZ GORATU (piazgoratu S ap. Lh). "Mettre sens dessus-dessous" Lh (que cita Eskual 1372). Cf. pialazgoratu.
Bat balin bada, petik eta agerian bethi ari dena harri guziaren piazgoratzen. Eskual 14-2-1908 (ap. DRA ).
PE-GAINEKA. '(S), sens dessous-dessous" Lh.
PE-GAINEKATU. "(S) 1.º renverser; 2.º forniquer (triv[ial])" Lh.
PEKO. v. BEHEKO.
PEKO AIRE. "Vent du midi, (Sal) ego, pekoaize; (R) pekoaire; ego" VocPir 57 (cf. ib. nota: "en cambio en sul. peko-aide es "viento norte", lo que se explica sin dificultad por la situación de ambas regiones en relación con el Pirineo").
PEKO HAIZE (Sal), BEHEKO HAIZE (beko V-gip). "Vent du midi, (Sal) ego, pekoaize; (R) pekoaire; ego" VocPir 57. "Bekoaize, udan, iluntzean hodeia dagoenean jotzen duena" Elexp Berg. v. PEKO AIRE.
Iguzki-haizea, peko-haizea, gibel haizea, ipar-haizea, enbata, ortzantz lanoak, mendeala eta hainbeste seinale oraino. Larre ArtzainE 50.
PEKOZ GAIN. Patas arriba (fig.).
Hiri guzia pekoz gain itzuli zuen bere predikuen eta berthuten indarraz. Laph 198s.
PEKOZ GOITI. Lo de abajo arriba; (fig.) patas arriba, en desorden.
Nola dire orai bet-betan ixildu? Edo hobeki erran dezadan, nola zeie ahoan mihia itzuli pekoz goiti? HU Zez 114. Han Sokratek ez zuena hiltzea onhartzen Athenaiko lege zaharreri desobeditu ez nahiz? Eta horra orai nun pekoz goiti ezarri nahi dituen. Lf ( in Zait Plat XVIII ).
PEKOZ GORA (BN-ciz), BEHEKOZ GORA. Patas arriba, en desorden, revuelto, subvertido. "Etxea pekoz gora eman zuen (BN-ciz)" Gte Erd 9.
Urren zan otzara bat bekoz gora ipini. A Ezale 1897, 52b. Nik harentzat pekoz gora ditut oro ezarriko. Iratz 36. Munduan pekoz gora dire gauzak oro. / Jadanik gauz orotaz naiz dudatzen ari. Ib. 37.
PETAN .
(Tras tema nominal nudo). Debajo de. v. BEHEAN.
Amatikatü behar dügüia Jinkoaren khexüeria? Bai [...], Jinkoaren maniak ostiko petan erabilten. Bp II 60. Zelüko zühürtzia, lürreko gaizak oro huñ petan ezarten dütiana. Mst III 32, 3 (Ip hoin petan ). Ezi bekhatü mortal bakhoitz bateki komünia bazeneza, sakrilejio orotako handiena egin zireno, [...] Jesus-Kristen huin petan ezartia. UskLiB 94s. Jinkua zelin bada / zü elizan bezala, / lekhü haitatüz ezarteko khargü dienen gora, / gü taula petan girate, jende gradoz aphala! 'Sous le plancher' . Etch 482. Lo-gelan sartzen zeneko, ohean zegoen jadanik, estalgi-petan ezkutaturik. Mde HaurB 62. Abion bat iragan zen zeruan, abion bat biziki apal. Garbi garbia ageri zen: Circus-Circus! bi hegal petan. JEtchep 41.
(Tras gen.).
Ezpagira defendatzen / behar diaigü galdü, / alano hoien petan / izan behar badügü. Xarlem 1043.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper