Azpisarrerak (sarrerak) (129)
sendo.
Tr. La forma sent(h)o se documenta en algunos textos suletinos, aunque con menor frecuencia que sendo (cf. además los derivados sendotü, sendogarri, etc., casi siempre con -nd-: sólo hay con sorda senthoki). En Etchahun aparece senthua (adj.) rimando con sendua (part.; v. sendotu). En DFrec hay 98 ejs. de sendo.
Etim. Quizá de lat. exemptum; v. FHV 82, n. 21.
Onom.: Monoza Sentoa. (1097) Arzam 400. Garsia Sendoa. (1100) Ib. 400. Martin Miguel dicto Sendoa. (1350) Ib. 400.
I . (Adj.).
1. (V-arr-ger-m-gip, G, AN, BN; SP, Urt I 12, Ht VocGr 362, Lar, VP 85r, Añ, VocBN , Dv, H, Zam Voc), sento (S (+ -th-), R), sonto (R-vid-uzt). Ref.: A (sendo, sento, sonto); Iz Als ; EAEL 212. Fuerte, robusto, vigoroso. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Dechepare y en la meridional desde RS. Al Norte disminuye su empleo en el s. XX.
Haien armadako gizon sendoen balentiak. E 57. Gu flaku eta zuek sendo. " Forts" . 1 Cor 4, 10 (IBe sendo; He, Ker, IBk indartsu, TB, Ol azkar, Dv hazkar ). Sendo astoa garitan. " Robusto" . RS 163. Maiatzean berarra luze da eta sendo. Ib. 268. Sanson sendoa. EZ Noel 30. Kolpeka hasten direnean, komunzki sendoenak edo anzatsuenak garaitzen du bertzea. Ax 205 (V 138). Beso sendo baten fletxak. Hm 126. [Angeruek] badirudite gazte direla, zeren sendo dira. SP Phil 10. Zamari sendo eta mando muthiri baten gisa. 44. Zeren sendoa eta azkarra den. ES 105. Egiazko humiltasunak egiñen gaitu gure etsai guziak baiño sendoago. Ch I 13, 3. Aberats, eder, sendo, osasun onekoak izatea. Lar SermAzc 48. [Pozoinaren kontrako erremedio] hartarik maiz hartuz tenperamendu bat haiñ sendoa eta borthitza egin zitzaiola. He Phil 163. Gorputza sendoago egoteko. Cb Eg III 237. Sendoenak eta trebienak eror arazten dituzten okasionei. Mih 7. Anbat indartsuago, portitzago, sendoago, kementsuago ta bizkorrago egiten da animaren grazizko bizitza. Ub 203. Gizon sendo, bijotsu, bildubagakoak. Zuzaeta 89. Leoi sendo ta arroarekin. VMg 7. Arerio ain pitin ezetakoak maskartuten badituez aretxik sendoenak. LoraS 108. Ya emakume sendo bat nok topauko daben. " Fortem" . (Prov 31) fB Ic II 284. Munduko soldaurik sendueneentzat. JJMg BasEsc 178. Ez asko izatia iru [legua] gizon sendo batentzat. Astar II 242. Txit mutil sendoa. It Fab 110. Gorputza sendo eta / azkar du odola. Bordel 105. Oraiko haur sendoen ohea mendetan. Hb Esk 17. Indartsua eta sendoa izan bazan ere. Lard 206. Bildotsik senduenak dira bikijak. Ur Dial 96 (It bortitz, Dv hazkar, Ip azkar ). Ukhan balu bederen gizon sendo baten itxura. Laph 58. Iri onak zituzten, / indarretan sendo. Ud 153. Beso sendo bat. AB AmaE 448.
(s. XX) Eder, zabal, sendo ta zaintsua. Ag G 97. Soinez sendo eta lerden badire. FIr 177. Enborra sendo eta / ostoak tu berde. Etcham 212. Euzkotar gazte sendo zinduak. Enb 45. Mutil indartsu ta sendo areek. Kk Ab II 169. Bere senar-emazte gazte sendoekin. JE Ber 98. Norbera baño senduagua alperrik da gudukatu. Otx 32. Gorputz sendo eta bular / azkarren jabia. Yanzi 173. Giputza lerdena ta / sendua naparra, / zirala gizon zezenak ainbat / zutenak indarra. MendaroTx 399. Gizaseme aundi sendo igar bizar-beltz bat. Ldi IL 40. Bi ankak sendo dituna. Or Eus 170. Langille sendoen ordez langille gexoti, erkin eta makalak etorriko litzakez-ta. Eguzk GizAuz 180. Gizon sendo, azkar eta beso-zaintsuak. Mde Pr 135. Sendo antza dokanezkero. Bilbao IpuiB 241. Eurok indertsu ta sendo azteko. Akes Ipiñ 33. Kolorez gorri, gorputzez sendo. Basarri 84. Esku sendo batzuek besotik oratu zutenean. Osk Kurl 30. Gizon begi-txiki antzeko mozkote sendo bat zan. Salav 27. Beste garaietan eztira ernalketarako on, eztare goldaketarako bear bezin sendoak. Ibiñ Virgil 95. Pago sendoak. Azurm HitzB 28. Arrantzale sendo ta ospetsua. Etxabu Kontu 77. Txakur laster eta basurde sendoaren arteko borrokari begira. MEIG I 177.

v. tbn. Harb 212. Añ LoraS 103. Zav Fab RIEV 1907, 92. BBatzarN 167. Gy 273. Ur MarIl 67. Arr GB 53. JanEd I 32. Azc PB 79. A BeinB 51. Echta Jos 119. Ill Pill 31. Alz Ram 92. Arrantz 106. EusJok 32. Lh Yol 9. Jaukol Biozk 18. Tx B 114. Laux AB 79. TAg Uzt 162. EA OlBe 24. JAIraz Bizia 28. Etxde AlosT 99. Anab Poli 46. Txill Let 93. BEnb NereA 49. Arti MaldanB 233. Gand Elorri 158. Zait Plat 8. Erkiag BatB 56. Lab SuEm 168. NEtx LBB 94. Uzt Sas 188. Xa Odol 261. Onaind STeresa 8.
Erdiaroko usai sendoa nun-naitik. Lek SClar 119. Erdi-haroko aho-poesia bizi eta sendo hura. MIH 281s. Euskara sendo, erraz eta gozo batean. MEIG III 61. Haren dibujo sendo eta harrigarria! MEIG I 67.
(SP, Lar, Añ, VocBN, H). Sano. "Entero, sano" Lar y Añ. "1. sain, qui est en santé; 2. sain, de bonne constitution, sans lesion en sa santé" H.
Sendo egin izan dirade erietarik. He 11, 34 (Dv sendatu ). Desplazer edo erhasun eta ez heriotzerik [ezta aiphaturen], / ezen sendo izanen da hara doan presuna. EZ Man I 134. Eritasunaren eta heriotzearen hersturan iarri gabe, sendo zela [...] bere onak probei parti ziatzela. Ax 239 (V 160). Kriketz heri, kriketz sendo. Bela 15. Baladrea sendoen hilgarri; erhoen sendogarri. O Pr 489. Sendoek, eri eztitezintzat [behar dute errezebitu] . SP Phil 170s (He 172 sendo ). Non zure kolerak ezpaitarot parterik sendo utzi ene gorphutzean. 44. Burua daukat soilla, baña fresko ta sendo. Lar Carta a Gandara 162. Bere eskuz gauzak edozein sendok bezain osoki zegizken eran. Mb IArg II 311. Sendoek etzutela miriku beharrik. Lg II 83. Hantik [lezetik] sendo elkhi diradienetarik. Egiat 251. Izan zite sendo. AstLas 37. Aberatsak eta pobreak, sendoak eta eriak. Brtc 112. Penitenzia sendoan sendoa da, erian eria, ilean ila. (335). LE-Ir. Sendo gordeeta arren, edo geisotu badira, osatute arren geure arimaak. JJMg BasEsc 78. Othoitz egin dezagun sendo eta hazkar gareno. Jaur 131. Eta asto sendoak duke balio gehiago / lehoiñ eri denak baiño. Gy 102. Ill zan Euskera gura ebana sendo jarri. AB AmaE 113. Egin zuen gurutzearen seinalea, eta eria sendo zen. Jnn SBi 99. Haren sendo ikhustez izierazten zütialarik. Ip Hil 137. Buruko min izpi bat; biharko sendo naiz huntarik. HU Aurp 86.
(s. XX) Onik astebetegarrenean, irurak egozan sendo, ta urteten eben aizetegira egurastutera. Echta Jos 260. Isabelek neskato gizen sendo bat eman zion. Ag G 366s. Bainan, orai, sendo zira, gaixo ama. Barb Sup 28. Akerra eri / [...] Sendo axeri! Ox 89. Zunbat nahi lüzaz Santa Graztar zaharra sento egon den eta lerden, izpiritia zorrotz, lüma agüdo. Lh ( in Const 14 ). Zure begia sendo badago. Ir YKBiz 272. Maitea sendo dakusalarik / biotza dauka esnetan. Or Eus 320. Erdi-sendo, bainan begitartea xuri oraino. Zerb Gerlan 67. Medium haundi batzu beste edonor bezain sendo eta osasuntsu zirela. Mde Pr 320. Hemen ez dik sekulan erran behar ontsa hizala, sendo. JEtchep 98.

v. tbn. Hm 107. Tt Onsa 50. CatLav A 1v (V 2). Elzb Po 205. Zby RIEV 1908, 208. Lap 222 (V 100). MAtx Gazt 83. Mattin 115.
Fuerte, violento, potente. "Haizea sendo dabil (B)" Gte Erd 148.
Haizea sendo ikhusirik, izit zedin. Mt 14, 30 (Ur, Ur (V) sendo; He, TB, Ip, Leon borthitz, Dv hazkar, Ol, IBk zakar ). Haize sendoaren kontra. EZ Man II 20. Egoi aize zatar ta sendoa. VMg 79. Asi zan astoa arrantza sendoak egiten. Ib. 74. Guziak dire haize handi, sendo batzu bezala. Dh 158. Orra nun Jaungoikuak alan gurarik esesten deutsan desesperaziñoeko tentaziño sendo ta gogor batek. Ur MarIl 17. Uztarko sendo batez du hedatzen atzez gora. Gy 74. Murruak artilleri sendo batekin sutunpatzen. Aran SIgn 9. Ederra, gustagarria, sendua ta indartsua dalako [sua] . Bv AsL 399. Eukazan kantuak ta ulu senduak. AB AmaE 344. Biba edo bizi bedi bat itxasoaren orrua baño sendoagoa. Ag Kr 221. Emoeutsan ukabillaz bultzada sendo bat. Echta Jos 244. Eupateko sendo batekin. TAg Uzt 87. Arraunaldi sendoak. Ib. 232. Arraunaldi sendoak. SMitx Aran 90. Eskubiakin lau ukaldi sendo emanaz. Etxde JJ 30. Burrundara sendoa ateratzen. Anab Poli 62. Odolaren eda-zartada ertain ordez sendoegia ebala-ta. Erkiag Arran 87. Makhilakada sendo batez. Osk Kurl 77.
v. tbn. Kk Ab II 122. Etxabu Kontu 90.
(Ht VocGr, Lar, Añ, Izt 51v, Dv, H, A). Firme, estable, fijo. "Stable. Gauza sendoago izan dadinzat, pour que la chose soit plus stable" Ht VocGr 427. "Assegurar, poner segura alguna cosa, [...] sendo ifiñi" Lar. "Fixo" Añ. "Firme" Ib.
Habe sendoa. EZ Noel 139. Hiri haren begira zegoen ezen, zeinek zimendu sendoak baiditu, zeiñaren egillea eta fundatzaillea baida Jainkoa bera. He He 11, 10. Eleizako Pillarerik sendoenak. Cb Eg II 143. Eskutur sendo ta ikara bagiaz ateraten deutsala ederto odola gaisuari. Mg PAb 45s. Zergatik zabiltza zabuka ordi baten gisan, sendo egon ezinda? VMg 80. Piláre séndoa izan beárrean [obrak] . LE Urt (ms.) 86r. Eleisa guztiaren pillar sendua. fB Ic II 298. Egijaren pilar eta zimentu sendo onen siniskerien beian. Astar II 292. Adiskidetasun iraunkor baten zimendurik sendoena. Dh 246. Egotzi baditu zuhaitzik sendoenak. Ib. 214. Guztiz izango dira / sendo ta egokiyak [pillareak] . Echag 50. Sendo eta zuria, ahoko lethaina. Hb Esk 227. Egur batzuekin angarilla sendo bat egin zuten. Arr GB 116. Polita ta sendua [kabia] . Sor Bar 87. Arri zabal au mai sendo ta ederra daukagu. Bv AsL 168. Iraupenaren sari ederraz / zugatz sendoen antzean. AB AmaE 468. Lorerik ez dut, bainan sendo dut erroa. Elzb Po 202. Gure fedearen oiñ sendo eta azpiratua ezin izan leitekeana. Itz Azald 14. Ahoko [= 'diente'] sendoak lerro lerro agerian. JE Bur 12. Sustrai sendoari eskerrak. Ag G 210. atrail-ezur sendoa eta okotz mutur-gabea zituan. JMB ELG 18. Arri koloka mugi delarik, / sendogo batera doa. Or Eus 392. Ukondoa sendo dauken aberatsak. Eguzk GizAuz 171. Solairua sendo dagoalakoan ajolagabe dabillenari. TAg Uzt 220. Edozein lur artzen du; batez ere sendo ta gizen xamarra bada. Munita 72. Beste urteetan sendo ziren lurguneak uste gabean oinpetan lehertzen ziren. Mde Pr 97. Gizaldietan sendo zeudenak [piñuak] / ekaitzaldiak irauli. Basarri 130. Arrantzalearen untzia, txikia betiere, kilinkolonka ibili dabil oiñarri sendo bage. Erkiag Arran 116. Lurrari eutsela egozan anillu sendo batzuetan. Erkiag BatB 52. Aul xamarra zan oea ta zimenduak ez ain sendoak. Berron Kijote 180. Gure erriaren aberik sendoena basarria dala. TxGarm BordaB 179. Euskaldungoaren haberik sendoena. MIH 392.
v. tbn. Dv LEd 254. Etxde AlosT 12. Txill Let 123. Vill Jaink 106. Gazt MusIx 7. Gerrika 281.
Rabako uri sendo eta ondo itxia. Lard 193. Gaztelu sendo bat. Ib. 171. Mañasiren biotzak gaztelu sendoa dirudi. Ag Kr 122. Gaztelu sendoz inguraturik. Enb 143.
v. tbn. JAIraz Bizia 13. Etxde AlosT 105. Erkiag Arran 194. Zait Plat 6.
(Añ, Izt 29r, Dv, H, A, que cita a Izt). Firme, constante. "Propósito firme [...], nai sendo bat" Añ. "Berthute sendoa (Ch), vertu solide" Dv. "Pazientzia sendoa, une patience ferme" H. "Constante" A.
Oñak arin, go[goa] sendo, arerioaen atzean. EZarate 13. Behar dute kastitate bihotzdun eta sendo bat iduki. SP Phil 252. Artu bere biotzean gogo bat guziz sendoa ez egiteko beinere geiago pekaturik. OA 68. Apostoluak anarteraño etziran sendo fedean. Lar SermAzc 55. Sendo ta fermu daudenak guzitan persegituak izan arren. CarBurg 46. Pazienzia sendo bat. Cb Just 142. Bere errege-aldia, edo erreginza iraunkorrago, sendoago ta firmeago egiteko. Ub 45. Gizon eta emakuma iduripen ederrekuak, batez ere osasun sendokuak. msOñ 103r. Ostera ez biurtuteko gogo bizi ta senduaz. CrIc 45. O damu sendo, negar baga bere obraz agertuten dana! Mg CO 73. Emoten deutsut betiko berba sendo benetakoa. EL1 8. Osasun sendoak, aberastasunak, honrak. Gco I 449. Onetarako asmo sendo bat sortu dedin gure biotzetan. AA I 466. Bekhatutik beiratzeko hain xede sendoa. Dh 129. Adiskide sendua, adiskide pirmia. fB Ic I 74. Ni beti nago sendo gaztetxutatik artu nituban asmuetan. JJMg BasEsc 216. Zergatik esperanza onetan sendo nagoen. Echve OngiB 183. Onen urak sendoak badira ere, arretzen dira Puiukoak bezalaxen. Izt C 88. Alan itxaroten dot bere laguntasun sendo eta zure bitartekotasun anditik. Ur MarIl 120s. Fedean zein sendo [...] bizi ziran. Lard 515. Xede sendoagoak har. Dv LEd 272. Arrazoi senduak ereje ta dotrina txarren kontra. Bv AsL 202. Bere dotriña galgarrietan sendo egonaz eranzun zion. Arr May 165. Maite sendo biak. Azc PB 141. Uste sendo bat. Itz Azald 56.
(s. XX) Ikusirik mutikoaren burubide sendoa itxasketarako. Echta Jos 103. Ekin eta ekin lortu eban [abadiak] argi izpitxo bat sartzia illundasun ain sendo artan. Kk Ab I 49. Aldenduteko erabagi sendoa. KIkV 97. Guri zigun maitetasun bizi ta sendoa. Alz Txib 101. Siñismen sendoa zizun. Or Mi I. Andrea [...] dala [...] atxak eurak baño sendo ta zindduagua. " Fermo scoglio di constanza e di fermezza" . Otx 29s. Siñeste ortan sendo egon dedin. Ir YKBiz 446n. Siñeste ortan sendo egon dedin. Tx B II 92. Zenbait tokitan irakurleari garbi adierazi diogu zertzuk diran sendo eta trinko dauden gauzak eta zertzuk koloka. JMB ELG 10. [Argibide ori] soroski-erabaki sendoen oñarri izango dax soroski-erabaki sendoen oñarri izango da. " Acuerdos firmes de pensión" . EAEg 3-6-1937, 1755. Aldiari buruz ditugun uste sendo guziak zalantzan jartzen dizkigu. Mde Pr 328. Zure siñismen sendoa. BEnb NereA 132. Gurari sendo ta sustraitsuak. Erkiag Arran 65. Fedea sendo dagon tokian. Basarri 19. Iakite sendoaren su-txingarrek auspean zirauten. Zait Plat 42. Familiako biziera zenbat eta sendoago dagoen. Vill Jaink 156. Asmo sendo bat artu / nik maiteko ditudana. Uzt Sas 216. Batasun sendo batean. Xa Odol 218. Naiko zalantza ibilli det, baña azkenean artu det erabaki sendoa. TxGarm BordaB 129. Bai sendo eta biribil bat Gernikako Estatutuari. Gerrika 276. Susmo horrek uste sendo bihur dadin behar lituzkeen frogak. MEIG VII 111.

v. tbn. Astar II 64. Zav Fab RIEV 1907, 93. CatLlo 94. CatBus 31. Aran SIgn 73. Legaz 57. Zab Gabon 50. AB AmaE 66. AzpPr 28. ForuAB 101. KIkG 74. ArgiDL 50. TP Kattalin 197. Enb 200. Aitzol in Laux BBa XIV. ABar Goi 28. EA OlBe 28. SMitx Aranz 5. Etxde AlosT 60. NEtx Nola 34. Akes Ipiñ 20. Onaind STeresa 119.
(V-gip; Lar, Izt 112v). Ref.: Iz ArOñ (gixi); Elexp Berg. (Referido a objetos). Duro, sólido, resistente; grueso. "Sólido" Lar. "Gixi sendua, ule sendua, txakurrulia, la lana gruesa" Iz ArOñ (s.v. gixi). "Neguan galtza senduak, udan meiak" Elexp Berg. "Puria sendogixa dago" Ib.
Idiak hantzen dire belhar sendoegiak yanez, eta guziz ihitzarekin direnean. Mong 591. Etsaiaren irur-ogei [ontzi] sendoak garaitzeko. Mb IArg II 290. Muellerik sendoenak. Cb EBO 30. Zimenduan dire sartzen / harririk sendoenak. Monho 106. Orma edo muru sendo burdiniak igaroko ezin dabena. Mg PAb 206. Lokarri sendoakin gatigatzen. Mg ( in VMg 99 ). Josten due gurutzean iltze sendoakin. AA I 521. Ditugu botak eta / zapata sendoak. Echag 120. Oien urdaia da ugariagoa, sendoagoa ta gozoagoa. It Dial 97 (Ur sendo; Dv gogor, Ip tink ). Murru sendo eta gaztelu irmetzat. Izt C 35. Eta arropa sendoz gorphutz estaltzea. Hb Esk 185. Morrollo sendo eta burnizko balanka alboetan ondo sartuakin itxia. Lard 537s. Egin zarete halako non esnez haztekoak baitzarete eta ez jaki sendoz. Dv , (Lç zerratu, He, TB solido ). Aiñ zan bera oial bat sendo eta fiña. AB AmaE 217. Lodiak, sendoak, iraupen andikoak [jakak] . Ag G 93. Lurra txestü hoberenian dügü, belharrak eder dü abioa, ogia sentho da. Eskual 2-5-1913 (ap. DRA ). Kirru lodizko eun sendo luze bat jarri. A Ardi 3. Erlauntz-onduan astua lotu / eban lokarri senduaz. Enb 166. Artu dau adaki sendo bat. Kk Ab II 53. Jantzi sendo orreik dira "esiyak" beruentzako. Ib. 104. Makilla sendo batzuk. Otx 32. Nasa-ezpañari lotuta zeukan unama sendoa izan ezpalitz. TAg Uzt 223. Oial urdiñezko galtza sendoak. Etxde AlosT 14. Oraingo untzi sendo ta ironak. Erkiag Arran 77. Gorosti-makil sendo bana. Berron Kijote 141. Gibelurdin sendo, gizen, txokon oietakoak. Ostolaiz 53. Praka motz senduakin. Gerrika 155.
v. tbn. Echta Jos 9. Altuna 13. Jaukol Biozk 69. Gand Elorri 103. Ibiñ Virgil 91.
2. Valiente.
Ainbeste seme sendo galdu jakozalako. (1854>) "Valientes hijos" . BBatzarN 173. Sendua baintz, etsai-odolez / bustiko eunkek pikotx zorrotxoi! "Valiente" . Laux AB 80.
Begiratze utsak biotzik sendoenak ikaratzen zituen. Lard 90. Dau ak biotz ain sendua, / beragaz baleu legez eskuadra osua. AB AmaE 99. Biotz sendoakaz. Azc PB 200. Bihotz sendoko gizona. Xa Odol 163.
3. Vigorizante, nutritivo; saludable. " Hau edari sendoa, que voici une boisson saine!" Lh.
Janhari sendoago bat. CatLav A, 1v (V 2). Oiek janaz batetik, eta aragi-gauza sendo, eta ardo gabe bestetik bizi ziran gizonak berandu zartzea eta erortzea etzan zer miretsi. Lard 8. Gosari sendoa ta geroko bazkari ugaria gertatzen. A Ardi 127. Menditik bulharretarat heldu zaikun aire sendoari. JE Ber 95.
(Fig.).
Orri askokoa ez da [liburutxoa], bañan mamitsua, sendoa. (In MAtx Gazt 7 ).
4. Abundante, grande. Cf. infra (II, 2).
Gizon lepradunari eman zion laztan gozo bat eta gañera eskupeko sendo bat. Bv AsL 36. Bixentari berriz malko sendoak ixuri zitzaizkan. JAIraz Bizia 103. Sabelari betekada sendo bat emoteko eretia eldu yaken. Erkiag Arran 114. Ondo dagola derizkiot nik / multa sendoak kentzia. Basarri 171. Bazkari sendo eta umore oneko batez, guztiaren amaiera izan genduan. Gerrika 265.
5. " Arno sendoa, vin généreux" Dv.
Edan det txit gogotik / ardo sendo onetik. JanEd I 134. Ardo beltz sendoa. Etxde JJ 53.
6. sento (-th- Foix), zento (-th- S ap. A). Vivo, inquieto. "Caballo vivaracho" A. "Bouillant par nature" Foix.
Gaztalondo handiko segella senthua, / eri lüzaz egonik iruski sendua! Etch 376. Sentho ere beita han hazirik dena. Ib. 376.
7. " Buru sendoa, tête chaude, extravagante" Dv.
8. (V-arr-gip) Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib. .
"Grueso, aunque no sea fuerte" A. "Grueso" Iz ArOñ. "Gordo, recio. Zuen aitta zan gizon sendua" Etxba Eib. "Pago gerri-senduak ziran Arraten" Ib.
Ni gaiñe altu bazan, da naikue sendo. Gerrika 208.
9. (V-ple ap. A ; Zam Voc).
"Largo, alto" A. " Egunaz kako ta kako, gabaz sendo ta sendo (V-ple)" Ib. (acertijo de la agujeta del justillo).
10. "(B), rancio, picante. Aragi orri sendo-usaiña asi zaio " A.
11. " Zentho (Sc), cuerpo bien tratado" A.
12. " Sentho, alerte et vigoureux à la fois" Lrq.
13. " Sentho, [...] 3.º (S), bien portant, heureux, prospère; 4.º (S) chanceux" Lh.
II . (Adv.).
1. (V, G-azp) Ref.: A; ZestErret .
Firmemente.
--Ori egiaz ta benetan sinisetan dozu? --Bai, ta ain irme ta sendo nola neure begiakaz banekus. CrIc 136. Biar deutsa esan sendo oni urten dagijala. Mg CO 122. Pelietan dabe gustijak sendo eta irrime. Astar II VI. Aiñ irme ta sendo arkitzen dira alkarri laztandu ta itsatsiak. Izt C 25. Trabesa doblatuban / asi ziran sendo. Ud 58. Baldin ain sendo eta irme Jainkoaren kontra eraso badezu. Lard 42. Irme ta sendo elkarturikan / laurok korapill batean. AB AmaE 141. Salan iosita dago / tabernetan maia, / sendoago dan baino / emakumen baia. Azc PB 86. Sendo besartetu dogu alkar. Echta Jos 361. Euskaldunen oitura ta izkerari sendo eutsitzeko esanaz. Muj PAm 9. Lanari sendo yarrai balitzaio. Or Mi 112. Itxasoaren azpiko indarrari sendo eutsi bear zitzaion. TAg Uzt 137. Ezin bear bezin sendo eta iraupentsu lanean jarraitu izan zuan. "Con la constancia e intensidad" . EAEg 23-3-1937, 1345. Batek bere gogoan zeredozer sendo pentsatuz gero, beste bati gogoraz diezaiokela. Mde Pr 321. Atzera ez erortzearren, sendo eldu bear zaio zotz lodiari. Anab Aprika 37. Au uste dugu utziko dugula sendo finkaturik, ezin ukatuzko eran. Vill Jaink 76. Ainbat eta sendoago ekiozu, seme, lokarriak ersten. Ibiñ Virgil 115. Nere aldetik lagun izate / au gorde nai nikek sendo. Olea 114. Zenbat ere gehiago irakurtzen dudan are sendoago uste dut gure Etxepare igo zela [...] maila horretara. MIH 286s.
(A, que cita a Ur).
Fuertemente; violentamente.
Putz egin eben axiak eta esetsi eutsen sendo etxe ari. Ur Mt (V) 7, 25. Diadar egin sendo: / "Aurrera mutillak!". Ur ( in Afrika 75 ). Errizaiñak zital ta sendo eraso ei eben azkenean. Erkiag BatB 185. Ontzien gaiñera ipar-aizea sendoen oldartzen denean. Ibiñ Virgil 84.
2. (V, G) Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. .
"Mucho, en abundancia. Euria sendo da, llueve mucho" A. "Mucho, recio, copiosamente. Jan gitzi eta biarra sendo, argaltzeko biderik onena " Etxba Eib. "Dirua sendo eukiko dau orrek" Elexp Berg. .
Ez dezu artzen sendo arto ta sagarra? AB AmaE 401. Ian sendo neure maite maiteak, / errukia da galtzea. Azc PB 93. Ebagi sendo bedarra. Echta Jos 194. Arraña sendo jasoten. Ib. 86. Lana sendo egiñaz. Kk Ab II 71. Ez luzaro bañan sendo [lan] egin zun. JAIraz Bizia 75. Euriari sendo erasota. Anab Poli 33. Bota konjuruak sendo! Bilbao IpuiB 230. Danetik sendo izango dute / aurtengo Santo Tomasak. Basarri 61. Barre egingo dogu sendo! Erkiag BatB 31. Azi ta sendo ezkur ematen / ikusi nai nuke baiña. AZink 73. Ardaue sendo edan ebelako gaixotu. Gerrika 24.
III . (Sust., precedido de gen.).
Fuerza; firmeza. "Force, constance. Ikus bazineza martiren sendoa " Lh.
Uste zuten Elizaren sendoa, inguruetako pareta lodiak, eta gaztelu nai bezala egindakoa asko zirala etsaien eraso guziai arpegi emateko. Lard 545. Giza-adimendua egia aundi auen aitzinean otz-otzean jartzen denean, arriturik gelditzen da, oien sendoa eta mardula atxemaiten baitu. Vill Jaink 11.
ODOL SENDO. "Odol sendoa, superbe, colère. Neure odol sendoaz edo sendotasunaz, par ma colère" SP. "Odol sendoko gizona da, c'est un homme (de sang fort), de caractère violent, emporté" H.
Sendo zenduan odolori biurtu jatzu gatzaioa. CantUrr 71.
SENDOAN. En la salud.
Hark, erian nol' eheinatzen, / sendoan er', ene gehinhatzen / zakien. O Po 50. Penitenzia sendoan sendoa da, erian eria, ilean ila. (355). LE-Ir.
SENDO BAI SENDO. Intens. de sendo.
Ez bearretan, beti, gizona, sendo bai sendo agertu izaten da. Erkiag Arran 41.
SENDO-BELAR. Anís.
Pakatan tzeinak dekumak aiketa belar onarnak eta sonto belararnak eta kominuarnak. Hual Mt 23, 23 (Lç, IBk, IBe anis, He milhu, TB, Echn, Dv, SalabBN (-th-), Ip, Ir YKBiz 401, Leon aneta, Ur ezamillu, Ol ezamillo).
SENDODUN (El, lo) que tiene (...) fuerte.
Zapatia esaten jako oñetako zoru sendodunari. Mg PAb 94. Neuk bere gizaseme indartsu ta barru sendodunak ezautu dodaz; arako neure aitaita, indar-arazoetan entzute andikoa. A BeinB 80. Zezena aurrian, adar sendoduna gañera. Gerrika 150.
SENDO ETA SALBU, SENDORIK ETA SALBURIK, SALBU ETA SENDO, SALBURIK ETA SENDORIK. Sano y salvo.
Halako moldez non salborik eta sendorik edireiten garela bihar goizean. Mat 343s. Biaia konpli dezadan sendo eta salborik. EZ Man II 122. Begiratu dut [arima], sendorik eta salborik bihurtzen deratzut. Ax 560 (V 358). Eta Iakob ethorri izan zen sendo eta salbo. Urt Gen 33, 18 (Ol zori onez, Ker onik eta osasunez, Bibl osorik, BiblE onik).
SENDORIK.
a) Con salud.
Eriden zezaten zerbitzari eri izana sendorik. Lc 7, 10 (He, Oteiza, Dv, Brunet, Ol, IBk, IBe sendatua, Leon sendoa, Or onik, Ker osatuta ). Sendorik ethorri zara? Volt 199. Sendorik ethorri zara? EZ Man II 100. Zeren anhitz ioaiten baita arratsean sendorik oherat, eta gero ezpaita goizean bizirik iaikitzen. Ax 546 (V 351). Hain errazki mantena zitezkeienaz gero bizirik eta sendorik. SP Phil 162. Gure gorphutzak haren loriakotzat bizirik ta sendorik atxikitzeko. Dh 54. Zure anaia etorri da; zure aitak zekor gizendua illarazi du, sendorik etxeratu zaiolako. Ir YKBiz 302.
b) Firmemente.
Ta orrela aren eskuak sendorik egon ziran eguzkia sartu arte. Ol Ex 7, 12 (Urt tieso, Ker gora jasota, Bibl, BiblE tinko ).
SENDO-SENDO.
a) (Adj.). Muy firme, muy fuerte.
Españarra an dago / beti sendo sendo. Mg PAb 170 (en boca de un bajo-navarro). Sustraiak, sendo sendoak, inguru danean lurretik ertenda zeuzkan. Ag G 208. Mattasuna pillosopija baño jakintsubagua da, [...]. Eta indarra baño senduagua, au sendo-sendua ixanda be. Altuna 35. Zu ez naigabetzeko asmo sendo-sendoa. NEtx Nola 39. Asmo sendo-sendo bat / daukat biotzian. Olea 78.
Erdi Aroko usai sendo-sendoa.Lek SClar 112.
Totalmente sano.
Ordu berean saindua sendo-sendoa zen. Jnn SBi 124.
b) (Adv.). Fuertemente, firmemente.
Sendo sendo, osoz oso daruez agindu guztijak. Mg PAb 125. Zeure barruban sinistuten dozu sendo sendo infernuba daguana. Astar II 8. Eta agerturik bere buru soildua, sendo-sendo itsatsi zan aldare santuarekin. Bv AsL 94. Etxeko atea sendo-sendo itxiten eutselarik. Bilbao IpuiB 263.
SENDO-SENDOA (BN ap. Lh). Apretadamente. "Dru, serré. Meta sendo-sendoa egin zuten, on fit un tas très serré" Lh.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper