Tr. En textos meridionales de carácter popular es frecuente su empleo en plural (v. p. ej. Xenpelar 323, PE 82, AzpPr 51, Moc Damu 32, Noe 63, Tx B I 242, Uzt Sas 32).
sense-1
1.
(gral.; Lcc, Mic 9r, SP, Deen II 126 <vodala> y III 6 <udula>, Urt I 99, Ht VocGr , Lar, Añ, Izt 4v, Lecl, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H, VocB , Zam Voc).
Ref.:
VocPir 202; Bon-Ond 139; A; Lrq; Iz ArOñ , Als (neskí), Ulz ; Etxba Eib ; Elexp Berg ; Gte Erd 230, 258. Sangre; sangre vertida. "Odol gatzatua, sang figé" SP (cf. infra ODOL SENDO). "Sangrar, abrir la vena [...] odola atera" Lar. "Sangrar, arrojar sangre, odola jario" Añ. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 232 ejs.
[Zure iabe handiari] orotarik lariola odol preziatuia. E 31.
Eta zen haren izerdia odol xorta gatzatu lurrera erorten diradenak bezala. LçLc 22, 44 (tbn. odol en todas las demás versiones).
Nahi duzue gure gainera erekharri gizon horren odola. LçAct 5, 28.
Pelikanoak amorioz / umeak dagianean, / bere odolaz mantenitzen dau. Lazarraga (B), 1184vb.
Odol bear bagea agirtuko da egia eurea. RS 208.
Birjina Andre dena Mariaren sabelean aren odol garbias eta sanduas formatu zuen aurraren gorputz bat. BerDoc 105r.
Zauri handietarik zen / hurran odolez hustu. EZNoel 97.
Barberek buruko zaurietan lehenik haragia aldaratzen dute [...] bitartean odol ustelik geldi eztadin. Ax 336 (V 223).
Ezarri eban bere odol preziosoa gure erredenziñoen prezio gaiti. Cap 145.
Gero biharamunean odola atherako diozue mihi azpitik edo sudurretarik. Mong 587.
Jesüs Kristen saihetsetik elkhi diren odol eta hur haiek. Bp II 51.
Ixuri izan zeban bere odol preziosoa. OA 33.
Bere odolak agerretan dau / ariman daukan larriia. Urqz 82.
Jesu Kristoren odola zuen eskuetan ta zuen kargura dago. CbEg II 6.
Nabothen odola zakhurrek limikatu duten lekhu huntan berean. Lg I 361.
Dü bihotza haiñ tinko herxatzen non odola igarain ezinez flakatürik beitago. Egiat 249.
Emáteko bizia ta odóla Jangoikoagátik. LEProg 102.
Zure gorputza gure ogi, / edari zure odola. Monho 128.
Atsuaren odolak diadar egingo dau. MgPAb 81.
Odol tantak dariozala. AñEL1 183.
Tranpiaz eta engañuaz pobreen odola txupatzen due. Gco II 33.
Gizonaren odola ixurtzen duan edozeñen odola ixuriko da. AA II 104.
Bildots bati odola khentzen, uso bat imolatzen. Jaur 360.
Biak beren odolarekin bizitza sillatu zuten. Lard 533.
Aren odolak ibilli biar dau guriak legez gorputz guztitik. UrDial 24.
Odol guziyak ixuri zituen / denak salbatutziagatik. Xe 323.
[Yudukeriak] Frantziari behar dakola khendu odola, erran nahi baita [...] onthasun guziak. ElsbFram 156.
Prest nizala, behar balitz, ene odolaren eta biziaren khostüz, ene fediaren aithortzera. IpHil 228.
Mihia luzatua, hunen axaletik lantxurdan odolaren bafada bazoakolarik [zakurrari]. JEBur 62.
Aotik odola dariola ipiñi du nere illobea!AgG 276.
Zaldi hil, karrosa xehakatu, odol istil, etxe herrautsien artean. StPierre 16.
Ijitoko lur-ondarra odolez asetzen ikusirik negok. OrMi 94.
Odol gorrijaz eskubak / ezin daikezuz orbandu. LauxAB 67.
Odola ibaika ixuri eban [Prantziako matxiñadeak]. EguzkGizAuz 17.
Odolaren eragiterik gabe igituko bailiran. EtxdeJJ 77.
[Infirmiertsak] pikura emaiten, odol hartzen eta holako. JEtchep 99s.
Baiña agura orren zorriak, bigunegiak, nire odolak ase dagizan. ErkiagBatB 115.
Zerria seko geldittu bertan, euli baten odolik atea biño len . (AN-gip). PPerFLV 1987, 190.
Egunean hiru aldiz mainuak eman, ura odolaren trenpean.Etchebarne 58.
Bidean odola botatzen omen zuten.BBarand 56.
Odola atera eta bere analisia egitera. Gerrika 268.
Cassiok ongi daki odolak odola eskatzen duela. MIH 315.
sense-2
2.
(Añ, Dv).
(Fig.).Raza, casta, linaje."Linaje, estirpe"Añ.
"Gure odolekoa zare, vous êtes de notre sang, notre parent"Dv.
Cf. odoleko, ODOL HANDIKO, ODOL GARBIKO, etc. Eta egin ukhan du natura humano guzia odol batetarik. LçAct 17, 26 (TB odol).
Eta Danen odoletik argira da ilkhiren. EZMan I 65.
Haren odolaren ume izan. SPPhil 403 (He 407 bere odoleko ume).
Inmortal zela [Alexandre], Ienko handien arrazatik eta odoletik. TtOnsa 15.
Dabiden odol nobletik / ethorri den Erregea. Gç 65.
Mundu guztian eztelarik Eskualduna baino jendaki [...] odol hobeagotakorik. ES 399.
Emen ez dakigula odol onaren berri. LarCor 153.
Izandu da España [...] Austriko odolekoena. MbIArg I 342.
Ukho bezala egiten diotenak odolari, ez dutenak batere damurik bere umeen heriotzeaz. Lg I 222.
Odol nobletik sorthü dela. Egiat 261.
Bijak badira odol bardinekuak, gitxi gora beera euki bardinekuak. fBIc III 334.
Odol au [Judas patriarkarena] autu zuan Jaunak mundura etortzeko. AA I 420.
Zeruko Errege gandik jaijuak gara, bere odola daukagu, eta kasta erriala gara. Astar II 253.
Odol onetako [= Leviren odoleko] guziak santutuak zirala. Lard 93.
Eta emanen darotzuet zuri eta zure odolekoei zure erromeriako lurra. DvGen 17, 8 (Urt, Bibl ondore, Ur, Ol jatorri, Ker, BiblE ondorengo).
Bethi ohorezki bizitzea zure odolari eman zaion bezala. Laph 20.
Oso gordetan odol, oitura, / ta izket añ miragarria. ABAmaE 50.
Dabiten odoletik elkhitzen ziren. IpHil 13.
Judasen odoletikako erregerik gabe. JnnSBi 9.
Bere abizen ta aundiki-odola ta bere jakituria iñori bez agertu. BelausAndoni 8.
Odol beretik sortu semeak. Ox 162.
Geure asaba zarren odola / daukagun arte zanetan. Enb 44.
Arbasoen odola garbi idukitzetik. JEBer 45.
Odol-aldatuz ala galtzen da / lênengoen aztarrena. OrEus 408s.
Ez Etxahundar odoleko iñorekin itzik egitea. EtxdeJJ 55.
Zugandik artu dogu / euskaldun odola. BEnbNereA 264.
Euskaldunak (odol bera, itz-bide bera). UgaldeIltz 22.
Eta zure semea berritz buhame, ez odolez, bainan zorrez eta zorriz. LarzIru 130s.
Ikusirikan bere odoletik / datorren bertsolariya. Auspoa 77-78, 256.
Ala zeudek Amerikak euskal odolekoz beteak. NEtxLBB 12.
Hor zuten beti beren zainetan Jatsuko odola. ArdoySFran 41.
Esango nuke odola bera baino lokarri sendoagoak elkartzen gaituela [euskaldunok]. MIH 147.
v. tbn. Cb Just 79. Ub 20. Izt C 6. Hb Esk 11. CatS 96. Bv AsL 145. Apaol 110. Elsb Fram 69. Zby RIEV 1908, 416. HU Aurp 196. Ag Kr 187. A Ardi 88. Ill Pill 15. StPierre 30. Lh Yol 33. Barb Sup 147. Zub 57. ABar Goi 15. Iratz 179. Munita 71. Mde HaurB 64. Zerb Azk 14. JEtchep 34. Arti Ipuin 84. Lf in Zait Plat XVI. Ibiñ Virgil 55. Mattin 93. Xa Odol 225. Ataño TxanKan 185.
sense-3
3.
(V-gip, G-azp; Dv).
Ref.:
Gketx Loiola; Elexp Berg. (Tomado como origen o sede de las pasiones, el carácter, el temperamento)."Odol borthitza du, il est d'un tempérament violent"Dv.
"Temperamento, temple, natural. Bai, orren odola lanerakoa izan da"GketxLoiola.
"Norbaitek nerbio gutxi duenean, odolik ez daukala edo odol gutxikoa dela esan ohi da"ElexpBerg.
Cf. infra ODOLAK IRAKIN, ODOLAK UR BIHURTU, ODOL BEROKO, ODOL GABEKO, ODOL HOTZEAN, etc. Juzgatzen badozu ule onegaz / otzitu jatala niri odola. Lazarraga(B) 1154vb.
Baiña gero, zahartzean, odola hotzten hasten zaienean, hasten dira halaber ethorkizunaz orhoitzen. Ax 165 (V 111).
Ordian baruraren moienez bridatzen da odola eta mortifikatzen. TtArima 63.
Árdoan exzésoak [...] gaistatzentú humóreak, itxekitzendú odóla. LEProg 112.
Ardao puska bat edanak [...] gogua alegeretu, odola berotu ta luxurijaren suba biztu eragiten dabena. fBOlg 48.
Begiak eta bihotza berehala altxatzen ditu zerurat, eta zaphatzen du, garhaitzen eta ithotzen odolaren mintzoa. Laph 114.
Etzeidak odolik berotu. Apaol 26.
Berarekiñ batera zeramazkian odol beroa, kemena, indarra, gaztetasuna. AgG 253.
Maizenik [...] emazteak gizona du nahi; bainan ez [...] bere odolaren eztitzeko xedetan. JEBur 111.
Beren odol beroak eta yite suharrak. Zub 121.
Odolak azkar berotzen zaizka. TxB I 242.
Zenbait neska ero / odoletan bero, / ezkondu ezkero / ondo izatia espero.Yanzi 216.
Aragia ez ezen arraultza ianak ere odola beroarazten dit neri geitxo. OrQA 122 (refiriéndose al impulso sexual).
Bañan odola zuri xamarra / duen gizona da ori, / berai tokatzen zaien puskatik / ezpal bat ez da erori. (1954). Auspoa 39, 11.
Kaieko seme-alaben odol bero baiña baketsuak. ErkiagArran 35.
Odola zuri motel dutela / kontatzen aitu aiz nun-nai. Auspoa 39, 16.
Odol borthitzekoa duk eskualduna, kasko gogorra eta thematsua. LarzSenper 20.
Guraso zarren arnas / ta odol sutsua, / zuk dituzu. NEtxLBB 288.
Gerra odola ebilkion zanetan. OnaindSTeresa 32.
Bero neukan bitarte / sasoiko odola, / antxe izango nintzan.Insausti 185.
Lan ura izan balitz / aitak beartuta, / danok jarriko giñan / odolak txartuta. Ib. 185 (cf. infra ODOL TXARRA EGIN).
v. tbn.
Afrika 47. HU Aurp 70. EusJok II 171. Etcham 78. MAtx Gazt 98. Ardoy SFran 291. Ayesta 109.
azpiadiera-3.1
"Valor, audacia. Odola biar zan friztixa ari jarkitzeko"EtxbaEib.
"Odolik-bakua, cobarde. Odolik-bako gizajo bat agertu zan gerrako denboran"Ib."Odola bia da, hace falta valor. Odola bia da ama oian iltzen da lagunekin afaittara joateko"ElexpBerg.
Sebastienek bazuen odol bere zainetan [...]; eta hortakotz [...] enperadoreak ezarri zuen bere goardiako soldaduen aintzindari. JnnSBi 129.
Ez dot nik naikua odol ixilleko izen aura agotik ataratzeko. EtxbaIbilt 459.
Ez dezatela albotik esan / ez daukagula odolik. Olea 246.
ODOLA BALIO IZAN(V-ger ap. Ort Voc). Valer mucho, ser muy caro. v. ODOLEAN (b). Zoridxoneko gerrie dala ta eztala, gauziek dako presidxue! Odola balidxo dau edozer gauzek!OrtOroig 124.
azpisarrera-3
ODOLA BURURA JOAN.
"Odola burura ioanik, le sang lui étant monté à la tête, par une subite colère, par une émotion soudaine" H.
azpisarrera-4
ODOLA EKARRI.
Hacer sangrar. Eta huna nun moxten dakotan kurutzean, odola ekarri artio. Etchebarne 60.
azpisarrera-5
ODOLA GAINDITU.
Encolerizarse. v. ODOLAK GAINDI EGIN. Hiri horietako buru beroek, odola gainditzen zaiotenean, elgarrekin buruz-buruka egiten duten borroka-aldi bat. HUZez 21.
azpisarrera-6
ODOLA IRAKINARAZI.
Hacer hervir la sangre, alterar. Khen akit aizinetik, / enezanala tenta, / ene korpitzeko odola / eztezanadala heraki erazi hola. Xarlem 647.
azpisarrera-7
ODOL-AITORLE.
Mártir. Cf. Or MB IX: "Nik ez dut aizatu liburu ontatik martiri; obekixago esan nai bazenu, esazu odol-aitorle, odolez aitorle". Nik nere odolez irabazi nitun aleunka neskatxa gazte garbi, siñez-aitorle, odol-aitorle, aur errugabe. OrQA 207.
azpisarrera-8
ODOLAK BURUA HARTU.
a) "Frenético, odolak burua artu" Izt. b) "Diagnóstico vulgar de algo como una congestión cerebral. Odolak burua artuta ill da gaur goizian" Etxba Eib.
azpisarrera-9
ODOLAK BURUAN HARTU.
"Odolak burun artute, cuando alguien por alguna faena que le hayan hecho está como loco (esto es un decir)" Etxabu Ond 106.
azpisarrera-10
ODOLAK BURURA EGIN,
ODOLAK BURURAT EGIN.
Sufrir una congestión cerebral. Mariaño ikharan egon zen egun hartan guzian, odolak bururat eginen othe zionez nausiari. BarbSup 102.
azpisarrera-11
ODOLAK BURURA IGO.
Alterarse. Eladiren odolak burura igo eben Josetxo ikusi ebanean bera egoan etxean, baña arin ibittu jakan bere biotzikarea. EchtaJos 200.
Eladiri odolak burura igo eutsen mutil orregaz [...] berba egin ebanean. Ib. 238.
azpisarrera-12
ODOLAK GAINDI EGIN. Alterarse.
v. ODOLA GAINDITU. Eta apezpikua [...] ikusi dueneko, odolak gaindi egiten dio bihotzean. ZerbIpuinak 665.
ODOLAK IRAKIN (SP, que cita a O),
ODOLA IRAKITEN JARRI (EGON, etc.).
a) Hervir la sangre, alterarse. Odolak su baga diraki. RS 146 (tbn., con alguna var., en RIs 66 y O Pr 342; este último traduce como "sang ou parent"). Ezin aztu jat [injurija], odolak irakiten deust ikusijagaz beste baga. Mg CO 69. Odol guztiak irakiñ eta / barrena lertu nayian. PE 83. Odolak irakiten / zaizkit, bada, asi. Moc Damu 32. Bidegabekeri aundia esan edo egitten ba-digu, gure odola irakitten jartzen zaigu. Inza Azalp 146. Odola irakiten zedukeat. Or Mi 24. Iru duro kenduta / odolak irakin. Tx B 179. Erantzun nion biotz oneko / odola irakiten pil-pil. MendaroTx 94. Yeurti eusten destañiek neuken odol apurre irekiten ipiñi eusten. Kk Ab II 50. Ori zala-ta askoren odola irakiten asi. Eguzk GizAuz 17. Ordena txarrak ikusi eta odol guztiyak irakin. Auspoa 95-96, 154. Eztut zure laguntzarik bear, --bota zun Engrazik odolak zirakiola. Etxde JJ 143. Igelen panparroikeriok odola irakiten ipiñi eutsen. Bilbao IpuiB 246. Gaurik ez dut pasatzen / soseguzko lotan, / odola irakitzen / hari zaut zainetan. Mattin 53. Odolak irakiten, gorri-gorri egiñak, beren zer esanak aitu zituztenean, neri eraso zidateken. Ataño TxanKan 156. v. tbn. Echta Jos 110. NEtx LBB 43. MMant 84. Ez dio sakeleko odolak irakiñen, ez (AN-erro). 'Ez da estutuko, lasaia da'. Inza NaEsZarr 2224. Poltxako odolak irakiñen dik iri (AN-ulz). 'Axolakabeaz esana'. Ib. 1915. b) Hacer hervir la sangre, alterar. Ez eidazute neri / odolik irakiñ. In Uzt LEG II 319.
azpisarrera-15
ODOLAK ITO.
"(Mort) d'apoplexie, odolak itho" Foix. Doi doiak egin zuen, odolak ithorik, ez baitzen hantxet Kauter gaizoa bere mandotik erori!BarbSup 170.
Alperrik nekatuko gaituk noski, bidean odolak itoko baidigu. AtañoTxanKan 111.
azpisarrera-16
ODOLAK JAUZI EGIN.
"Odolak iauzi egin zerautan, le sang me sauta, j'éprouvai tout à coup un sentiment d'étonnement, de surprise" H.
azpisarrera-17
ODOLAK JO,
ODOLAK BURURA JO.
Sufrir una congestión cerebral. Odolak eiki burura jo. HUAurp 149.
Itsasoan mainhatu-eta luzazegi egon da iguzki saminaren arraio-pean, eta odolak jo du, bertze mundurat zeramala. Herr 29-5-1958, 2.
ODOLAK UR BIHURTU.
Asustarse, helarse la sangre. Arriturik begirik / ez niyoten jaso, / odolak ur biyurtu / zitzaizkidan oso. Xe 257.
Au aditzian odol guztiyak / ur biurtu zitzaizkian. Otañ 53.
Berari buruko uleak be arteztu ta txapela gora goratan yagi ei-yakon, eta odolak ur biurtu ei-yakozan. AkesIpiñ 32.
azpisarrera-21
ODOLAK URTU.
Desfallecer. Naigabeak niri odolak urtzea nai ez ba duk, Bikendi, zergatik dirudidak ain eder ire zarpillekin?'Si tu ne veux que la langueur mine mon sang'.OrMi 26.
azpisarrera-22
ODOL-ANAIA.
Hermano de sangre, que pertenece a la misma raza. Ez litzake eder asarretzea / odol-anaia anaiekin. OrEus 209.
azpisarrera-23
ODOL HANDIKO.
Noble, aristócrata. Odol handikoak direla dadukaten hemengo jende guzien aintzindariak altxatu zituen bi eskola. Prop 1893, 5.
Odol handikoa zen [Armand d'Urtubie de Garro], pindarra zarion. JEBer 34.
azpisarrera-24
ODOLARENA (det.),
ODOLENA (det.).
"Plétora sanguínea [de las ovejas], odolana (G-goi)" Arin AEF 1955, 111. "Odolana, diagnóstico vernacular de cierto achaque, acaso relacionado con la presión arterial. Odolanakin ogeratu biar izaten dau, urtian bi edo iru bidar" Etxba Eib. "Odólena, la congestión de la sangre" Iz ArOñ.
azpisarrera-25
ODOLAREN FLAKEZIA.
"Anémie" Foix.
azpisarrera-26
ODOLAREN JOBENA (det.).
"Odolaren iobena, acceso de sangre (V-m)" A Apend.
azpisarrera-27
ODOLAREN PASADA.
"Odolan pasaria. Nombre con el que se designaba al malestar general. Quizás gripe. [...] Gure aittazanak sarrittan eukitzen juan, odolan pasaria zala ta, gripian moduko zer bat, gorputzaldi txarra" Elexp Berg. "Odolan pasaria, erisipela porcina" Ib.
azpisarrera-28
ODOL-ARRAKA.
Sangrando. "Odol arraka dago (AN-gip)" Gte Erd 230 (junto a odola burrustan dario, odola zirriztan dario, etc., de otras zonas).
azpisarrera-29
ODOL-ARRASTO.
Rastro de sangre. Gorputz illen bat, odol-arrasto bat, gizonen gaiztakeria azaltzen duen siñalea.EtxegEE 1891b, 556.
Segitu ziotela odol arrastoari. BBarand 56.
azpisarrera-30
ODOL-HARRI (Lar, Hb).
"Sanguinaria, piedra como ágata de color de sangre" Lar.
azpisarrera-31
ODOL-ATERA.
Sangría. Axe-bidiak imiñi edo odol-atarea egin edo beste osakaien bat ezarri biar ixango yako. Otx 162.
azpisarrera-32
ODOL-ATERATZAILE.
Sangrador. Bizargin, odolateratzalle ta zauri-osatzallia zarianeti. MgPAb 51.
Odol aterazailliarena edo barberubarena. fBIc II 190.
Billatu ta ekarri, nai ba dozu, ortan jakiña dan gizonen bat. Barberoa, odol ataratzallea, medikua, edozein. ZubkAGuzur 58.
azpisarrera-33
ODOL-ATERATZE.
Sangría. Odol atheratzea, kopatzea, purga uher baten, edari min baten edatea gaitz da. Ax 334s (V 222).
Odol atheratzeak ardurako sukharra duenaren gorputzean egiten duen gauza bera. SPPhil 464 (He 470 odola atheratzeak).
Iñor osatuten ezpalitz legez odol aterate ta edaari atsitu baga. MgPAb 84.
Ez odolateraterik egin. Ib. 50.
Ez baitzen gure artean beste sendabiderik baraua eta odol ateratzea baizik. MEIG II 128.
azpisarrera-34
ODOL BATEKO.
"Consanguíneo" Añ. Cf. odoleko. S. Luis ta S. Estanislaoren aideak odol batekoak egin ziran. CbJust 11.
Egiten gera [...] senide bezela edo odol batekoak Ama Birjinaren Semearekin. MgCC 218.
Beraren oe ta emaztea nire ditudan ezkero, eta semeak ere erkide ta odol bateko bai-nituke. ZaitSof 64.
azpisarrera-35
ODOL-BELAR(L, BN-ciz, Sal, S, R-vid; Urt, Hb, Lcq (L), Dv, H, Foix). Ref.: Alth Bot 3, 5 y 7; A; Lh; Lrq (odolbelhar). "Calligonum, [...] odolbelharra" Urt IV 80. "Parietaria" Lcq 148. "Pariétaire" Dv y Lrq. "Capillaire" Dv, Alth Bot 5 y Foix. "Sanguinaria" Mdg 151. "Asplénium, odol belharra" Alth Bot 3. "Doradille" Ib. 7. "Culantrillo, parietaria, sanguinaria" A. "Éclaire, chélidoine (bot.)" Lh. "Rue de muraille (Asplenium ruta muraria)" Zerb GH 1934, 333. Odola ema hadi, ahal bahadi. (Odol-belharra) . (BN-mix). LanderEusk 1926 (II) 60.
azpisarrera-36
ODOL BELTZEAN.
A sangre fría. Ain odol beltzean illarekin, ezer egin izan ez balu bezala. Lard 203.
(Tras gen.). Zure odol bereko gare egin / Zure Seme Jesusen odolaz. ZbyRIEV 1908, 295.
azpisarrera-38
ODOL BEROKO(G-azp, AN-gip-5vill ap. Gte Erd 212). Temperamental, de fuerte carácter. v. odolbero. Odol beroko kasta gerala / ezagun du koloriak. TxB II 171.
Urtaindar oiek dira / odol berokoak. Auspoa 84, 114.
Odol beroko Azkoitiarra. Auspoa 39, 48.
Mutiko odol bero eta bizikoa. ArdoySFran 66.
azpisarrerakoSense-38.1
De temperamiento ardiente. Neska eroskuak, / odol berokuak, / orai orlakuak, / gero nolakuak?Yanzi 161.
azpisarrera-39
ODOL-BEROTZAILE.
Excitante. Bigireetako musika ta kanta indezente ta odolberozailiak gaiti. fBOlg 118.
azpisarrera-40
ODOL-BERRITZE.
a) "Hématose" T-L. b) "(G-goi), menstruación" JMB At.
azpisarrera-41
ODOL BIZIAN.
Nere prueba aitortu nai det / eta ain odol bizian. (1960). ELok 434.
(que interpreta "indarrean")
azpisarrera-42
ODOL BIZIKO.
De temperamento vivo. Mutiko odol bero eta bizikoa. ArdoySFran 66.
azpisarrera-43
ODOL-BOTATZE.
Derramamiento de sangre. Ez dago Kristoren Legian alango odol botaterik. MgCO 226.
azpisarrera-44
ODOL-DARIO.
Hemorragia. v. ODOL-JARIO. Amabi urtetan odoldarijoz leguan emakumia. ArriandMt 9, 20 (Lç odol iariatze).
azpisarrera-45
ODOLEAN.
a) (Llevar, etc.) en la sangre. Pilota maite, arnoa ez hastio, bertsulari famatua eta, ni beldur, kontrabanda odolean. Ox 197. Ez dakit zendako maiteago dutan, halere, Ameriketarako itsasoa. Odolean dut hau. JE Ber 81. Aundizki oiek agintze ori odolean dakarte. NEtx Antz 44. Nik uste odolean zeramala [Gabriela Lohitegik] gaizkiaren kutsua, haren deiturak berak salatzen digunez. Mde Pr 181. Luisek odolean zuela, harek bezala, ardien amodioa. JEtchep 54. Euskalerrian sarri izaten / dira zerbaiten neurketak . / guk odolean daramazkigun / gauzak dira, ez nasketak. Olea 223. b) (Ser, estar, pagar) caro. "Aurten tuaxak odolean dira (BN-lab) Broussain" DRA. v. ODOLA BALIO IZAN. Sendo ta asmotsu dirau Teresak arturiko erabagian; baiña odolean eta gora aunditan ordaindu bearko.Onaind STeresa 43.
azpisarrera-46
ODOL-EDALE.
(L ap. A; Dv, H). a) Sanguijuela. Mendixka haren zolan bada ur bat itxain edo odol edalez bethea. Prop 1884, 40. Yuduak dire [...] sangratzailerik abilenak, uxaran, itxain edo odol edale goseenak. Elsb Fram 157. Odol-edaleak gorphutz gizen bati bezala [lothuak]. Eskual 22-1-1909, 2. Xintximariak edo itxainak, odol-edaleak. Barb Sup 67n. b) Persona sanguinaria, cruel. Dezagun hil oraintxe odol-edalea! Arti MaldanB 200.
ODOL-EGARRI.
a) Sed de sangre, deseo de matar. Fedea da beltzaren / odol egarria [= 'sed de sangre de liberal'], / ondamen, suba, garra / ta lapurreria. Echag 167. Ikusirik gizonen / odol-egarria. Azc PB 354. Jerusalengo jenteak itxutuak zeuden, infernuko odol egarriak amorraturik zerabiltzan. Ag Serm 354. Zu ezin aldendu zera zure odol egarria ase arte. Etxde JJ 118. Ikusten zitzaion begietan odol-egarria. NEtx LBB 40. Ordu beltz artan odol-egarriz / bizia kendugatikan. AZink 120. Baña buru egiten ebenok ondik egarriz egozan, eta ez edozelakoa: odol egarria. Gerrika 83. b) (Hb). Sediento de sangre. Il egingo zaitue, onek odol egarri dire ta! Gerrika 85.
azpisarrera-50
ODOL-EGARRIPEAN.
Bajo la sed de sangre. Esku zirtzil ta biotz zital aen odol-egarripean ilda. ErkiagBatB 38.
azpisarrera-51
ODOL EGIN (BN-baig),
ODOLA EGIN.
"(BN-baig), saigner, égorger" Lh. [Urde] bati odola egin, hustu, xukatzen ezarri eta jo besterat, eta itzul berriz lehenerat, haragi pikatzerat. LarreArtzainE 101.
azpisarrera-52
ODOL EGOSI.
"Sangre frita (Ae)" CEEN 1971, 347.
azpisarrera-53
ODOLEKO.
a) De parentesco, de consanguinidad. Cf. odoleko. Irugarren edo laugarren graduan zan aidetasuna, ala odolekoa, nola eratsia edo koñatatzatik datorrena. Mg CC 118. Senitasuna [...] odolekua. Mg CO 169. Gazte biak ezkontzeko odoleko eragozpenaren barkapena eskatu bear izan zuten. NEtx LBB 18. b) (Ser) vivo, animal (opuesto a mecánico). Nor jarraiki, bertzalde, zintzurra bat-batean ideki zaion odoleko zamariari? JE Ber 102.
ODOL-HERIOTZA.
Muerte cruenta. Oraiñarte atera gaitu --esan zunan--, baiñan ez dakigu azken-egun aietan odol-eriotza iasateko bagaude ere. OrQA 121.
azpisarrera-57
ODOLETAN(gral.; Dv). Ref.: A; Elexp Berg. En sangre, cubierto de sangre; sangrando, cubriéndose de su propia sangre. "Itzuri zen ohoinen eskuetarik guzia odoletan, il se sauva tout sanglant [...]" Dv. Elementak ebiliren oro tribulaturik, / iguzkia, ilhargia odoletan etzinik, / itxasoa samurturik goiti eta beheiti. E 61.
Lotu deutso eskutxoa, / utsi eztidin odoletan. Lazarraga 1197v.
Iuduek zeure gorputz preziatua zauriturik, guzia odoletan, odola gorputz guzitik zeritzula. Harb 295s.
Huna non zaren oraiño / odoletan, Ienkoa!ArgDevB 183.
Zien gorpitzak sutan eta odoletan ezarriko ditut. TtOnsa 59.
Sartu ta odoletan irabiaturik illa arkitu zuen. CbEg III 323.
Emanen die hiri guzia sutan eta odoletan. Lg II 222.
Esku batean dute / Kristo gurutzean, / odola dariola / ezpata bestean: / ai, ai, ai biyetan / beti odoletan. Echag 167.
Ejipton ere bazter guziak odoletan zeuden. Lard 540.
Jesu Kristok ziozkan / zilatu bortz zauri, / bortz zauri odoletan, / bereak iduri. ZbyRIEV 1908, 414.
Gizona odoletan laja dezu. Iraola 51.
Urrun etzatera zoan / odoletan iguzkia. Ox 153.
Bideko arrijak oñak minddu ta odoletan ipiñi-arren. Altuna 101.
Ortzak odoletan. AnabUsauri 78.
Eta, herrestaka, odoletan, urrundu zen neskatxa dohakabea. BarbLeg 68.
Orroaz jauzi baledi [...] jende xehea, baluzke hemen azpitik odoletan idukitzeko gupida ez litzaizkiokenak. JEBer 59.
Gorputza umeldurik eta aurpegia odoletan zetzan emakumeari. MdeHaurB 42.
Odoletan garbitu bearko duzutela auzi au. EtxdeJJ 115.
Ustu arte odoletan. BEnbNereA 64.
Odoletan zikindua. ZaitPlat 17.
Zu lako aingerutxu bat... belaunetatik odoletan ikustea. ErkiagBatB 75.
An gelditu dek errukarria lurrean... odoletan. NEtxLBB 85.
Alako ukabilka eman zidan matel ezurretan, odoletan dauzkat danak. BerronKijote 184.
Masalletik bala sartuta, nere ama gaxoa odoletan utzi ez du bada?AtañoTxanKan 195s.
v. tbn. Hb Esk 49. Jnn SBi 73. Echta Jos 245. Or Mi 9. Zerb IxtS 89. Bilbao IpuiB 154.
azpisarrerakoSense-57.1
(Tener, estar los ojos) inyectados en sangre. Zalapartaka zabilan [zakur errabiatua], jo harat, jo hunat, begiak odoletan. JEBur 63.
Erroz-gora [ardia], begiak odoletan. JEtchep 55.
azpisarrera-58
ODOLETIKAKO.
a) "Qui provient du sang. Odoletikako gaitza, maladie du sang (Dh)" Dv. b) ODOLETIKO. Atávico, racial. Erri bakoitzak, odoletiko zalearen, bere bearraren, bere bizieraren, zeru argi ala lañoaren antzo ta arabera sortu-ertiera. Ldi IL 126.
ODOLEZ ETA GARREZ(Lar, Añ A). "(A) sangre y fuego" Lar y Añ.
azpisarrera-61
ODOLEZKO (Lar, Dv).
a) De sangre. "(Lloraba) lágrimas de sangre [...] odolezko malkoak" Lar. "Odolezko zurrutak" Dv. Zuhamuiek dakartela odolezko izerdi. E 61. Zure odolezko izerdi haren ordain. Mat 197. Egin ebana odolezko izerdiagaz ortuan. Cap 134. Orra nun doian erruki baga / odolezko iturriia. Urqz 82. Begien aintziñean emanen darozkitzu odolezko ibaiak. He Gudu 135. Begira Jesus onari orazioan, odolezko negarrak ematen. Cb Eg II 56. O itsutasun odolezko malkuakaz negar egitekua! Mg CO 42. Errastu odolezkoari jarraiturik. Añ MisE 215. Borthen gainean ezarri zuten bildotsaren odolezko seinalea. MarIl 90. Emakume batek padezitzen zuan amabi urte artan odolezko flujoa. Oteiza Lc 8, 43 (Brunet odolezko flujo; Dv odol jauste). Erriberaz ixuri odolezko gaiak. Hb Esk 46. Burutik oñetaraño odolezko itsaso bat eginda. Lard 455. Odolezko izerdi ikharagarri batek. Zerb IxtS 88. Bazter guzietan odolezko errekak egiñik. Salav 101. Herioak odolezko seinalez markaturik daukana. MEIG VII 162. v. tbn. Harb 292. Arg DevB 177. Bast 57. Lg II 257. CatLan 43. Añ EL1 213. AA III 590. fB Ic I 71. JJMg BasEsc 267. UskLiB 37. Jaur 380. In Michel LPB 237. Dv LEd 3. Jnn SBi 27. Ag Serm 350. ArgiDL 33. Arti MaldanB 205. Ataño TxanKan 34.
(Lecl, Dv). Sangriento. "Odolezko sakrifizioa (Dh)" Dv. Behiala Elizaren odolezko mendean / hanbat martirio etzen, ez hain latzik lurrean. EZ Man I 72. Abreen [sakrifizio] odolezkoa. EZ Eliç 331. Odolezko herioan / galdu aberastasuna. Gç 65. Milla neke ta tormentu ta urratze odolezkoren buruan. Mb IArg I 152. Negarrezko orazio ta odolezko diziplinakin. Cb Just 42. Jaiki zan errierta ta auzi odolezko bat. VMg 49. Gurutzeko sakrifizio odolezkoaren merezimenduak. Dh 226. Azotaldi odolezko asko. Aran SIgn 23. Laster aseko dela eta nardatuko Frantzia odolezko eta hertze zilatuzko ikusgarri okaztagarri horietaz. HU Zez 77. Odolezko bateoa. Itz Azald 129. Odolezko burrukan. Arti Ipuin 47. Bere odolezko zeregiña amaittu ebanian. Etxba Ibilt 490. v. tbn. Arb Igand 98.
Ensangrentado. Txorijak abeslari ta adaska gorrijak / zabal daruaz bere odolezko orrijak. "Sus hojas ensangrentadas". Laux BBa 94. Lore bat, gorria, / mardul, eze, beti; / erts-ezin zauria / odolezko iduri. Ldi BB 78.
(Ojo) inyectado en sangre. Odolezko begietatik txingar gorria boteaz ta gizonaren gañera erortzeko itxuretan [otsoa]. Ag G 154. b) Sanguinario. Mahometek nahi zituen ondotik gizon odolezko eta ezaxolatuak. Hb Egia 82. c) De pana. v. odolestu. Txilindun txupinak, kaltza odolezkoak deritxenak , garriko arrea ta abarka orratzetik arakoak. A Ezale 1897, 19b. d) De la misma raza, casta. Iñigo santu Loiolakoa, / euskal-semetan Lenseme: / odolezkoen patroi zaitea, / patroi eta opaltzalle. SMitx Aranz 160. e) (Tracción) animal. Igitutako-Erakarteak, Odolezkoak, Zama-zamagetzeak ta Burnibide Artuemanak. "Tracción Mecánica, de Sangre". EAEg 18-10-1936, 79.
azpisarrera-62
ODOLEZKO GAITZ.
Flujo de sangre. Esan begi arako odolezko gatxagaz amabi urtean gaixorik egon zan andra errukigarriak. AñLoraS 73.
azpisarrera-63
ODOLEZ ODOL.
Hereditariamente. Gaitz bat da, bat bakarra, aitametarik odolez-odol haurrak berekin dakarkena. JEMed 153.
azpisarrera-64
ODOL-EZTITZE.
Transfusión de sangre. Ziñopa-odol-eztitze ori / bai dala egiz osasungarri / euzko-abendarentzat. Enb 64.
ODOL GAIZTO.
(gaixto H, Foix; gaxto Hb). a) Sabañón. "Engelure" Hb, H y Foix. Hala hala hartan maina ditazke ala zangoak ala eskuak, odol-gaixto edo zahixurien haizatzeko. GAlm 1955, 32. b) (gral.; o. gaxto S; Hb; o. gaixto S). Ref.: A; Lh (odol-gaixto); Lrq. Preocupación. "Mala sangre" A. "Mauvais sang, inquiétude" Lrq. Cf. ODOL GAIZTOA EGIN. Ez dira ez horiek oro buru-hausterik eta odol-gaixtorik gabe bururatu. Larre ArtzainE 78.
azpisarrera-68
ODOL GAIZTOA EGIN.
Hacer mala sangre, inquietarse. Zenbat lo galdu duken eta zenbat urtez zenbat odol gaixto egin, errabiaren sendagailu hura hatzeman arte!HUAurp 76.
Ez bide du horren gatik oren laurden baten odol gaixtorik egin. Ib. 116.
Antton, etzazula egin / odol gaixtorikan, / ola pasatua da / orai engotikan. LuzKant 56.
Etzaitela kexa: Hazpandarrek ez zaituzte segurki berantetsiko! Zaude hor, odol gaixtorik egin gabe. ZerbIpuinak 333.
Pagamenduaz, gasna duguno, ez odol gaixtorik egin. Ox 28.
azpisarrerakoSense-68.1
Irritarse."Hortaz odol gaixtorik ez egin (BN-lab-ciz, S)"GteErd 212 (junto a errabiatu, erretxindu, kaskagortu, etc., de otras zonas).
azpisarrerakoSense-68.2
"Odol gaizto eginarazi zeion (BN-ciz)"GteErd 212.
Ahuletsixea zutela [...] Angles buruzagi baten nahaskeriek egin-arazi zioten odol gaixtoak. Prop 1906, 112.
azpisarrera-69
ODOL GAIZTOKO.
(AN-gip-5vill, B, BN-arb ap. Gte Erd 212). De mal carácter. Odol gaiztoko gizon batek bi labanazo emanta, artatik il uan. Ataño TxanKan 201.
azpisarrera-70
ODOL GALDU.
a) Sangre contaminada. Azkenean noizpeit nolazpeit ohartu zen lapin errabiatuaren odol-galduak senda zitzazkela bertze azinda eta abere... eta jende errabiatzera zoazinak. HU Aurp 76s. b) "Odol galduak (V), los malos humores" A.
azpisarrera-71
ODOL-GALTZE(G, AN, L, BN ap. A; H (s.v. odol-iarioa)). Hemorragia. "Flujo de sangre" A. Eta ordu berean odol galzea gelditu zen. TBMc 5, 29.
Eta hara emazteki bat, hamabi urthe hartan odol galtze batek hestutzen zuena. DvMt 9, 20 (Ip, SalabBN, Leon odol-galtze; Lç odol iariatze).
Haren ondorioak dire odol galtze batzu eta azkenekotz kolera. Prop 1876-77, 82.
Anemia [...] odol galtzetik sortzen zaionean.Ostolaiz 127.
azpisarrerakoSense-71.1
Derramamiento de sangre. Arruit, Zeluan ta Nadorrak, / ango odol-galtze gogorrak, / gorriturik daude lurrak. Yanzi 80.
azpisarrera-72
ODOL GARBI.
Sangre limpia (de cristiano viejo). Badakizu zer esaten dan gure artean: lenena bada gizon ondradua, bigarrena odol garbia.
CartAzp
125.
Zuek bezain odola garbia duena. LarCor 152.
Zer balijo deutsa zeure semiari [...] zuk emon deutsazun ezkongeijaren odol garbijak. fBIc III 356.
azpisarrerakoSense-72.1
Nobleza. Ainbeste azartasun, eta ainbeste lotsagaldukerijari nai ta ez begiratu biar eutsen penaz eta naibagez erri onetako seme argitsuben odol garbi eta onriak. "La dignidad y alto decoro de esta tierra hidalga" (1864). BBatzarN 209. Lur onetan bizi diraden guztiak, beren antziñako leñargitasun ta odol garbiak eskatzen duan bezela [...] leialak izan detezela. Ag Serm 592.
azpisarrera-73
ODOL GARBIKO (V-gip, G, AN).
Ref.: A; Etxba Eib. Noble; limpio de sangre. "Cristiano viejo con exención de sangre judía o mora [...]. Odol-garbiko kristau zarra izatia biar izaten zan ofizio batzuetarako" Etxba Eib. Etxetar ondraduen odolgarbikoak gerala adierazteko. Izt C 212. Guraso beartuen semea, bañan odolgarbikoena. Ib. 488. Zaldun gazte aberats ta odol garbiko bat. Ur MarIl 31. Txotx egin zuten beren gizon odolgarbikoen gañean (Nah 3, 10). Ur in BOEg 1545 (Dv aiphudun, Ol seme beñen, Ker, BiblE handiki). Portau baziñen gizon prestu, odol garbiko ta leijalak legez. "Como nobles y leales" (1860). BBatzarN 187. Jatorri onekoa edo odol garbikoa dalako. Ag Kr 79. Euskalerriko odolgarbiko / aitunen seme, eu ez beste. SMitx Aranz 71. Gizon odol-garbikoak ez zituztela urkatzen hiltzera epaiturik zirenean. Mde Pr 187.
azpisarrerakoSense-73.1
Ezin iñor izan zeitekian, ez izango da lenengo gurasua baño odol garbija[go]korik, ta bera izan zan atxurlarija.Mg PAb 150. Zeinbat eta odol garbiagokoak izan, ainbat eta gizon obiak biar degu. Ag Serm 271.
azpisarrerakoSense-73.2
Bere gurasoak odol garbi goienekoak, aide andizkietakoak deitzen zietenak. AranSIgn 1.
azpisarrera-74
ODOL-GAZUR(Lar H, Hb (-ura)). "Serosidad" Lar.
azpisarrera-75
ODOL GELDI.
"Odol-geldiak (V-m, G-azp,...), los malos humores" A.
azpisarrerakoSense-75.1
"Anthyllion, libra belhárra, odolgeldi belhárra"Urt II 146.
azpisarrera-76
ODOL GELDIAN.
"(A) sangre fría" Lar.
azpisarrera-77
ODOL-GELDITZE.
Trombo. Era berean odol gelditze esan degun orrek berak toki ematen du beste zenbait gorputzeko lekuetan oei dagozkioten okertasunai. Aran-BagoManMed 261.
azpisarrera-78
ODOL GOGORTU.
"Odol gogortua (V-m), roncha, la sangre coagulada" A.
azpisarrera-79
ODOL GORDIN.
Sangre fresca. Gordetzen zan oraindik kristalezko ontzitxo batian San Franziskoren zaurietako odol gordiña. BvAsL 160.
Abenda-odol gordiña. Enb 71.
azpisarrera-80
ODOL-GORRI.
Rojo sangre. Ez al-dezu ikusten odol-gorriz jantzia datorren beste ura?NEtxLBB 193.
azpisarrera-81
ODOL GUTXIKO(V-gip ap. Elexp Berg). Sin nervio, abúlico.
azpisarrera-82
ODOL-IHESI.
"Odol-igesixa, hemorragia" Etxba Eib.
azpisarrera-83
ODOL-IRAKINGARRIZKO.
Irritante, que hace hervir la sangre. Sebastian zetorkion odol-irakingarrizko berriakin. EtxdeJJ 150.
azpisarrera-84
ODOL-ISURALDATZE.
Transfusión de sangre. Badirudi, beraz, euskarak odol ixuraldatze bati eskerrak iraungo duela bizirik. MEIG VIII 45.
azpisarrera-85
ODOL-ISURI.
a) Derramamiento de sangre. Meza da Jesu-Kristoren Gorphutzaren eta odolaren Sakrifizio odol isuririk gabea. CatLav 269.
(V 135)Orai aldiz gure aldaretan egiten dena odolixuri gabea baita. ArbIgand 98.
(o.-ixuri H). Hemorragia, pérdida de sangre. Emazte bat hamabi urte hartan odol isuri batez penatua zena. He Mt 9, 20 (Lç odol iariatze). Jotzen du kopeteko bat lurrera erorita ta izugarrizko odol-ixuria asi. Anab Poli 96. Hil da 70 urtetan, odol-ixuriak eremanik. Herr 24-9-1964 (ap. DRA). Amabi urte padezitan ziola odol uxurtiua bat. Hual Mt 9, 20 (Lç odol iariatze). b) Mancha de sangre.
[Idiskoaren] lepondo guri biribillean, ule baltzen artean, odol-isuri gorriak dirdira egiten eben eguzkitan. Erkiag BatB 51.
azpisarrera-86
ODOL-ISURIZKO.
Sangriento. Harmada hunek Oierriagan izan zuen odol isurizko sarbaskia. ES 113.
azpisarrera-87
ODOL-ISURKETA.
Derramamiento de sangre. Odol ixurketarik gabe ez da barkhamendurik egiten. DvHe 9, 22 (IBe odol-isurketa; Lç odol isurtze).
azpisarrera-88
ODOL-ISURLE (SP; -ixurle H),
ODOL-ISURTZAILE.
a) "Sanguinaire, meurtrier (Ax)" SP. Gaitzetsten tutzu oraño / odol isurtzailleak. EZ Eliç 300. Gizon gaixto, odol-isurle, gerlati, maliziati eta enganatiek eztituzte bere egunak erdizkatuko. Ax 164 (V 110). Iondone Petri oraino etzen odol-isurtzaille, behin odol isuri bazuen ere. SP Phil 355 (He 358 odol isurlle). Odol-isurle batgandik. Lard 183. Maignet, Orange deitzen den hirian eta inguruetan, agertu zen egiazko odol ixurtzailea. Elsb Fram 116. b) "Odol-ixurlea, sanglant" H.
azpisarrera-89
ODOL-ISURTZA. Derramamiento de sangre.
Ainbeste kemen ta indarraz [jauntxu] aren odol-izurtza gaiztetsi ebala. BelausAndoni 16.
azpisarrera-90
ODOL-ISURTZE.
Derramamiento de sangre. "Odolixurtze (AN-gip), riña o batalla sangrienta" Garbiz Lezo 29. Eta kuasi gauza guziak Legearen arauez odolez purifikatzen dirade, eta odol isurtze gabe barkhamendurik ezta egiten. LçHe 9, 22 (He odol isurtze, TB, Ol odol-ixurtze, Ker odol isurte; Dv odol ixurketa, IBe odol-isurketa).
[Getsemaniko baratzeko] odol-isurtze haren balioa gatik. Harb 292.
Odol isurzearekin egiten den kolpea. FPrBN 24.
Bere Pasioneko odol isurze ta tormentu guziekin. MbIArg I 252.
Eztago Kristoren legean alako odol isurtzerik. MgCC 153.
Bortz urthe iraun zuen odol ixurtzeak. HbEsk 31.
Lenbiziko odol-isurtze au egin, eta bereala Jainkoak Kaini otsegin zion. Lard 6.
Mazakre eta ibaiaka odol ixurtze eta gainerako izigarrikeriak. ElsbFram IX.
An izan ziran odol-ixurtzeak. EtxegEE 1891b, 557.
Odol-ixurtzea, naiz ta aberena izan, biotza gogortzeko gauza baizik ezpaita. J.B. AyerbeEEs 1912, 50.
Odol-ixurtze gogorrak / itxasoz eta legorretik. Auspoa 97, 101.
Guduak eta odol ixurtzeak higuindurik. BarbSup 67.
Errebolüzioneko odol ixurten gatik. Const 15.
Oraingo odol ixurtze izugarri onek zer utzi lezakean. JAIrazBizia 22.
Bi urtez asko nahaskeri, desmasia eta odol-ixurtze jasan zituzten gure arbasoek. ZerbAzk 61.
Liskarrak eta burrukaldiak, gorrotoak eta odol-isurtzeak eragozten eta iraungitzen jakin etzutelako. ArtiIpuin 47.
Gorroto gaiztoak eragindako odol-ixurtzeak baiziran oiek. AtañoTxanKan 219.
Odol ixurtzerik gabeko heriotze horrek ez gaitu nahigabetu. MEIG I 129.
v. tbn. Jnn SBi 14. Odol-ixurtze: Insausti 349. Odol-ixurtza: Iñarra EE 1892b, 561.
azpisarrerakoSense-90.1
Notin zentzudunak ezeben asko biar egun artako odol-ixurtzia ija bedeinkatzeko.Kk Ab I 40 (hablando de una agresión con resultado de heridas).
azpisarrerakoSense-90.2
Sangría. Odol-isurtze ta sendagai ta erremedio andiak artu beharra. MbIArg I 98.
azpisarrerakoSense-90.3
(-ixurze H).Hemorragia. Gazte sendorra ziñanean ere, izandu zenuen egun oroko edo bitik beingo sukarra, saietz miña, odol-isurtzea. MbOtGai I 18.
Nola odol-ixurtze handi batek aurpegia zuritzen duen. FIr 192.
azpisarrerakoSense-90.4
Aspersión de la sangre del cordero (en Pascua). Fedez egin zitzan Bazkoa eta odol isurtzea. "Effusion de sang".LçHe 11, 28 (He odol isurtze; TB odolaren aspersioa, Ol odol-ziprinketak, Ker odol-txipristinketak, IBk odol-zirtatze, IBe odol-zirtaketa).
azpisarrera-91
ODOL ITSU(odolutsu R ap. A). Morcilla. v. ODOLKI ITSU.
azpisarrera-92
ODOL-ITURRI.
a) Herida, etc. de donde mana la sangre. Eta bertan agor zedin haren odol ithurria: eta sendi zezan bere gorputzean sendatu zela plaga hartarik. Lç Mc 5, 29 (He e IBk odol-it(h)urri; Dv odol jaria, Ol, Or, Ker e IBe odol-jario). Bereala agortu zan aren odol-iturria. Ir YKBIz 96. Aho zabal badago ardia bidetan [...] / ideki behar zaizko odol ithurriak. Hb Esk 231s. Odol-iturri bero bat neukan / beatzean. Jaukol Biozk 80. Ipurmamiñak azalak urratuta, aragi bizi gordin gelditzen yakezalarik, iñoiz odol-iturri biurtu-agiñean. Erkiag Arran 79. Eztauke biotzean / Adantar guztiak / kolore batekoak / odol iturriak. Azc PB 216. b) Derramamiento de sangre. Bonaparten ganera / odol iturri a / su biurtuta iausi / daitela guztia. Azc PB 222. Berak irakatsi dau / dala Trajedia / Furiak eginiko / odol-iturria. Ib. 303.
azpisarrera-93
ODOL IZAN (SP, H).
"Odol dut hura, je l'ai pour parent. Odol dira, ils sont parents" SP.
azpisarrera-94
ODOL-IZERDI.
Sudor de sangre. "Hématidrose" T-L. Getsemaniko baratzean tristea odol izerditan zeneundela. Harb 292.
Isuri, helas! gorphutzetik / odol izerdi handia. Gç 84.
Odol-izerdi laban-labana emoten gorputz guztitik. AñEL2 234.
Naigabearen aunditasunez odol-izardia ateratzen zaio. InzaAzalp 61.
Odol-ixerdiz ta autsez loitzen da / bere aurpegi ederra. Enb 101.
Odol-izerdi ta naigabe ua gogoan iraultzen nitun. OrQA 164.
Zenbat jasana zan gugaitik, baratzeko ortuan, esaterako, odol-izerdia ixuriaz. OnaindSTeresa 30s.
v. tbn. Arg DevB 180. Lg II 260.
azpisarrera-95
ODOL-HIZKUNTZA.
Lengua de los antepasados. Euskara galdu den lurraldeetan, horratik, asko dira odol-hizkuntza maite dutenak. MEIG I 63.
azpisarrera-96
ODOL-IZPI.
a) Partícula de sangre. Bere txistun odol izpi bat azaldu zan. JAIraz Bizia 85. b) Rayo rojo. Osoro argitu zan zerualdea arratsalde-erdirako ta arginabarraren odol-izpietan jantzirik zijoan eguna etzinaldera. TAg Uzt 133.
azpisarrera-97
ODOL-JARIATZE(-jariete Urt Gram 36 A; -jariotze Lar, H). Hemorragia. "Sangre lluvia en las mujeres" Lar. Hamabi urthez odol iariatzez eri zen emazte batek. LçMt 9, 20 (He odol isuri, Hual odol uxurtiua, Dv, Ip y SalabBN odol galtze, Ur, Ol, Or, Ker, IBe odol-jario, Echn flujo, Samper odol fate).
azpisarrera-98
ODOL-JARIO.
a) (V-gip, G; Lar, H; -jaria Dv; -jaira Dv), O.-ERIO (V). Ref.: A (odol-jario, odol-erio); Iz ArOñ; Elexp Berg; ZestErret.
Hemorragia. "Fluxo [...] de sangre", "sangre lluvia en las mujeres" Lar. Larramendi (a quien sigue Harriet) da odolgarioa (s.v. fluxo), seguramente errata por odoljarioa. Odolerijua euki eban [emakume] bat. Astar I LIX. Amabi urtean odol-jarioz bizi zan emakume gaxo bat. Lard 390. Eta han berean agortu zitzaioen odol jaria. Dv Mc 5, 29 (Lç odol ithurri). Emakume bat odol jarioaren gaitzarekin zegoena. Ur Mt 9, 20 (Ol, Or, Ker, IBe odol-jario; Ur (V) odol erijo). Perresil-belarra odol-jario geldiazitzeko egoki egokia da. EgutTo 25-8-1918 (ap. DRA). Odol-yario gaitza zuen emakume bat. Ir YKBiz 95. Aurpegiko zikiñak garbitu ta odol-jarioa geldieraztera. TAg Uzt 243. Gatxa dagon lekuan arizko mantar bat bustita ipiniagaz bakarrik, odolerioak gelditu egiten dira (V-arr). A EY IV 229. Surretako odol-eriona osatuteko (V-m). Ib. 253. Tanpez agortu zitzaion odol-jarioa. Leon Mc 5, 29. Zerraldo utzi zun bekain bat idekita odol-jario kupidagarrian. Etxde JJ 30. Odol-jario bat burutik dedala. NEtx Antz 112. Ia konorterik be barik, odol-jarioz. Bilbao IpuiB 271. Au da esteetako odol-jarioaren aurka. Ostolaiz 59. b) "(Adj.), à qui il coule, qui laisse couler du sang. Sudur odol iarioa, [...]. Zauri odol iarioa" H.
(Ref. a personas). Andre odolyarioa. Ir YKBiz 94. c) (Uso adv.). Sangrando. Baserri batera zijoan laguntza eske odol-jario. TAg Uzt 19. Odol-yario ta itsu ateratzen da Oidipu. Zait Sof 94. Lurrean zerraldo utzi zun kordegabeturik, odol-jario. Etxde JJ 127. Emakume bat hurbildu zitzaion atzetik, hamabi urte haietan odoljario zegoena. IBk Mt 9, 20.
ODOL-JAUSTE.
Derramamiento de sangre. Jesu Kristoren gorputz ta odolaren sakrifizio odol jauste bagako bat. CrIc 147.
azpisarrerakoSense-102.1
(Dv→A, H). "Flux, perte de sang"Dv.
Bazen emazteki bat hamabi urthe hartan odol jauste batekin. DvLc 8, 43 (Oteiza, Brunet odolezko flujo).
azpisarrera-103
ODOL-JENDE.
"Odol-iende gare (H), nous sommes parents" Lh (en realidad lo que aparece en Harriet es odol gira).
azpisarrera-104
ODOL-JOAN (V-gip).
Ref.: Iz ArOñ (odólfuana); Elexp Berg (odol-juana). "La hemorragia" Iz ArOñ.
azpisarrera-105
ODOL-JOATE(-joaite R-uzt ap. A; H). Hemorragia. Odol ioatiarekin eri zen emaztiaren sendotzian. AR 123.
Padezitzen zuela odol fate bat. SamperMt 9, 20 (Lç odol iariatze).
azpisarrera-106
ODOL-KENTZE.
Sangría. Odol-kentze bat gaixo egon zanean egin ziotena. BerronKijote 58.
azpisarrera-107
ODOL-KOLPE(L ap. Lh; -kolpia det. Foix). "Apoplexie" Foix. "Odolgolpe, congestión" Garate Cont RIEV 1933, 100. Ez du [zaldiak] beintzat izango / odol golperik. Bil 41.
Buruko odol kolpe edo "perlesiakin" zagon gaxo bat. FIr 189.
Zorigaiztoko odolkolpeak jo zuen, oinazturak bezala, Eguerriak baino lehen. MIH 368.
ODOL-KORRIMENTU.
Hemorragia. Buruko miña, gorputz guziko aztuna, burutikako nastutzea, odol korrimentu esteetakoak eta oetan sortutzen diran txirak. Aran-BagoManMed 214.
Odol korrimentu bildurgarri batzuen itxuran. Ib. 215.
azpisarrera-109
ODOL-KUSKU.
Bola de sangre. Odol-kusko ikaragarria dirudi [eguzkiak] itxasgañean gorriaren gorriz. TAgGaGo 6.
azpisarrera-110
ODOL-MAILA.
"Caillot de sang, odol mailla" Foix.
azpisarrera-111
ODOL-MALKO.
Lágrima de sangre. Azkeneko odol malkoa ixurteraño. IztC 378.
Arritu, mututu eta odol malkoz negar egitekua da ikusten dana. Astar II 116.
Gure amak gau ta egun biotzeko odol-malkoak zitizun opari eskeintzen. OrAitork 111.
azpisarrera-112
ODOL-MAMI.
Coágulo (?). Alare ba zuten berekin aznai amorratua emateko aiña aunditsu asarre, zorne, odolmami. "Tabes et sanies".OrAitork 56.
azpisarrera-113
ODOL-MARGODUN.
De color sangre. Atzo iñularrean zerupean ikusi genduzan laño odol-margodunak. TAgGaGo 17.
azpisarrera-114
ODOL-MARMOKA.
"Coágulo de sangre (V-ger)" A Apend.
ODOL-MIN.
a) Hemorragia crónica. Beronika au zala Jairoren alaba, biztutzera Jesus zijoala mantuaren ertzari ukitu utsarekin aspaldian nozitzen zuen odol-miña sendatu zitzaion emakumea. Lard 457. b) Sufrimiento sangriento. Odol minetan, hil izerditan [Jesus], jasaiten hobenak oro. Ox 75.
azpisarrera-117
ODOL-NAHASDURA.
"Métissage" T-L.
azpisarrera-118
ODOL-NAHASTE.
"Odol-naaste (BN-baig), coito" A.
azpisarrera-119
ODOL-NAHASTU.
Híbrido. Itz mando edo xinitreak (hybridae deritzaten odol-nahastu oiek), urriago [...] erabili bear dira. EG 1956 (11-12), 53.
ODOL ONEKO.
a) Aristócrata, noble, de buena familia. Odol onekua dala, guraso onen umia dala. fB Ic III 356. Gazte odol oneko au kristautzarako bidean eskolatzeko. Izt C 210. Milango etxaldeko seme odol oneko galai aberatsa. Bv AsL 110. b) Vigoroso. Gutitarik egin zuen, ez baitzioten bertzeari zangoa moztu izan behar. Beharrik zen gizon pizkorra, eta odol onekoa. HU Zez 22s.
azpisarrera-122
ODOL ONIK EGIN.
Estar a sus anchas (usado tbn. irónicamente). Uroski goiz hunak / pasatzen tuzunak / emanik fortunak! / Odol hunik in liro / zurekin gizonak. Bordel 75.
Odol honik egiten hek goiz arratsetan, / lanttorik ez honkitzen apaidü artetan. Xikito 4.
azpisarrera-123
ODOL-OPIL(Ht VocGr, Lecl; -ophil H). "Masse du sang" Ht VocGr 383. "Sang amassé et coagulé. Odol ophil bat bildu zitzaion barnean" H.
azpisarrera-124
ODOL-OSIN.
Charco de sangre. Lur otzean etzinda yarrugi zuten etxekoek Engrazi odol-osin baten ondoan. EtxdeJJ 107s.
azpisarrera-125
ODOL HOTZ.
Sangre fría. Cf. odolotz. Odol-otz guztia galdurik, eskumuturrak borobilduz, andre-gai izandakoak garraisia egin zion. MdeHaurB 41.
azpisarrera-126
ODOL HOTZEAN(gral.; Lar (s.v. sangre), H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. A sangre fría; tranquilamente, desapasionadamente. Errazu ala zen aserrealdian ala odol hotzean. EZEliç 148.
Ikhus othe dezakete odol hotzean eta antsikaberik galtzen [...] arima bakhar bat ere?Lg I 243.
Hori laiteke odol hotzean damnatzea. Brtc 250.
Herodesi, gizon bat edo geiago odol otzean ilerazo arren, ezer etzitzaion. Lard 502.
Odol hotzian, orai ikusten diren asko gauza, ez zituzten gure aita zaharrek horrela jasanen. Lap VIII (V 2).
Horra odol hotzean egia. HUAurp 173.
Odol-otzean il ei dau.ZamMan 60.
Emen agertzen da biozdun bezain buru argi odol otzean bide egokiena bilatzen. FIr 139.
Gataska luze batean sartzen dira [...], elhe gaixtorik gabe haatik bat ala bertzea, odol-hotzean. JEBer 46.
Fedegabiak zitalkeriyan / igual odol ontzian [sic, probablemente errata] ill. MendaroTx 126.
Odol otzean eman zioten eriotzak eztu izenik. NEtxAntz 46.
Izan ere, odol otzean aztertu ezkero, amodioak eztu zutik irauterik. VillJaink 131.
Zer ilkintzak eztira egin odol otzean?Ib. 84.
Bertsoak bota itzak / ik odol otzian.Olea 184.
Odol otzean bere anai bat iltzeko prest dagon bati. AtañoTxanKan 35.
Odol hotzean eta fidantzia osoan hau ihardetsi nion. LarreArtzainE 260.
azpisarrera-127
ODOL HOTZEZ,
ODOL HOTZAGAZ.
Fríamente. Betiko sakontasun bildurgarrizko batera auzpaz jausten doiala odol otzagaz onean eroan eta ikusteko.ItzAzald 162.
Baituak etzion begiratu ere egin. Odol otzez sarjentuari esaten dio. NEtxAntz 144.
azpisarrera-128
ODOL HOTZIK (c. sg. A).
A sangre fría; fríamente, desapasionadamente. Beretzat izanen du bethi hoberena / odol hotzik adituz erraten dutena. HbEsk 193.
Erregea odol otzik ala ilda, onen aulkian iltzallea jarritako orduan. Lard 245.
azpisarrera-129
ODOLPEAN(Estar) ensangrentado, cubierto de sangre. Bazakuskit, ene Iauna, / odolpean oraiño. ArgDevB 181.
azpisarrera-130
ODOL-PIKORTA(Lar H, Hb). "Barros en la cara" Lar.
azpisarrera-131
ODOL-PREZIO.
Precio de la sangre. v. ODOL-SARI. Ezta sori hauk thesaurean ezar ditezen, ezen odol prezioa da. LçMt 27, 6.
azpisarrera-132
ODOL-SARI.
"Prix du sang" Hb. Ezta zil (libre) auek yauretxeko diru-kutxara egoztea, odol-saria dira ta. (Mt 27, 6). IrYKBiz 483 (Ol, Or, Ker, IBk, IBe odol-sari; Lç odol prezio; Ur, Ur (V), Ip, SalabBN, Leon odolaren sari).
azpisarrera-133
ODOL SENDO.
"Odol sendoa, superbe, colère. Neure odol sendoaz edo sendotasunaz, par ma colère" SP. "Odol sendoko gizona da, c'est un homme (de sang fort), de caractère violent, emporté" H. Sendo zenduan odolori biurtu jatzu gatzaioa.
CantUrr
71.
azpisarrera-134
ODOL-TURRUSTA.
"Odol-turrusta handia, gran chorro de sangre" A (s.v. turrusta). "(L, BN, S), torrent de sang" Lh.
ODOL TXARRA EGIN.
Inquietarse, hacer mala sangre. v. ODOL GAIZTOA EGIN. Trankildu zaite, osaba; ez orrengatik odol txarra egin. IzetaDirG 51.
azpisarrerakoSense-136.1
Irritar, hacer enfadarse. Sukaldariari maiz asko egiten zioten odol txarra. AnabPoli 60.
azpisarrera-137
ODOL TXARREKO.
a) Malhumorado, de mal carácter. "Odol txarrekoa da (G-azp)" Gte Erd 212. Itzaltsubagua ta txanza gitxiren zalia gaiti [dino bere artian gaistuak] gogorra ta odol txarreko bijotza daukana. fB Ic II 223. b) Ruin, villano, de casta vil. Ixi, ixi, zaldun / odol txarreko gaztea! Canc. pop. in Or Eus 117 (tbn. en Etxde AlosT 98).
azpisarrera-138
ODOL-TXIRRIO.
Chorro de sangre. "Egundoko odol-txirrixua botaiaz eruan zeben ospittalera" Elexp Berg s.v. txirrixo. Irixkuak eman zion adarkazuak egindako zauritik odol txirriyua zeriyola. EEs 1913, 123.
azpisarrera-139
ODOL-UKALDI.
Buruko odol-ukaldia edo "congestion cérébrale"-a ukan zuela atera zen berria. GH 1974, 97.
azpisarrera-140
ODOL-UR.
"(Lf), pus" Lh.
azpisarrera-141
ODOL-USTELDURA.
"Septicémie" T-L y Gatxitegi Laborantza 199. Odol-usteldura kasu zonbait balinbada etxeko aberetan, xerta aratxea lehen-bai-lehen.Herr 10-11-1960, 4.
azpisarrera-142
ODOL-UXURTU.
v. ODOL-ISURI.
azpisarrera-143
ODOL-XORTA.
"Adonis d'été (Adonis aestivalis)" Zerb GH 1931, 227. Ain zuzen, Adoni (odol-xorta) izena darama lore batek. IbiñVirgil 64n.
azpisarrera-144
ODOL XURI.
a) "(S?, Chaho ms.), la linfa (humor)" A. b) Leucemia. Badakizu zer eritasun izigarria den odol-xuria, zonbaitek odolaren xankrea erraiten baitiote. Herr 27-11-1958, 1.
azpisarrera-145
ODOL-ZAIN.
Vena, vaso sanguíneo. Odol-zaiñak orren bitartez gogortzen dira. IArtItzald II 52.
azpisarrera-146
ODOL-ZAINEKO.
Intravenoso. Besteak [pikurak] zituen, odol-zainekoak (intraveineuse), diplomadun batek bakarrik egiten ahal. Larre ArtzainE 161.
azpisarrera-147
ODOL-ZILIPORTA.
Salpicadura de sangre. Sekulakotz harrituak hainbertze kaska oies, hainbertze odol-ziliport, uspel eta odol-zurrupitaz. JEGH 1932, 401.
azpisarrera-148
ODOL-ZURRUPITA.
Chorro de sangre. Sekulakotz harrituak hainbertze kaska oies, hainbertze odol-ziliport, uspel eta odol-zurrupitaz. JEGH 1932, 401.