Azpisarrerak (sarrerak) (129)
1 ba-.
I. (Prefijo condicional) Gram. Puede ir reforzado por baldin (q.v.). "Otra significación [de ba] es la que corresponde al si condicional, y entonces entra de parte del verbo que es el antecedente de la oración, v.g. si aquel te mata, hark ilzen bazaitu, si yo le descubro, nik salatzen badet; pero siempre ha de ir inmediato el adverbio ba a la terminación, y no al verbo, como en los ejemplos puestos: bazaitu, badet, y esto aunque se posponga el verbo, como bazaitu iltzen, badet salatzen" Lar Gram 293. "El pretérito imperfecto tiene tres inflexiones, que corresponden al ra, ría y se del Romance. Estas se conjugan, o absolutamente, o con la condicional si. [...] con la condicional si la primera se compone con el participio presente y la terminación sincopada o dimidiada, interponiendo la condicional ba, jaten banu, baneu, jaten bazendu, si yo lo comiera, si tú lo comieras. La segunda [que "conjugada absolutamente" corresponde a los ejs. jango nuen, jango zenduen] no ha lugar. La tercera con el participio indeclinable y la terminación segunda sin la n final, jan baneza, jan bazeneza, si yo comiese, si tú comieses. [...] El pluscuamperfecto tiene tres inflexiones, correspondientes al hubiera, habría y hubiese. [...] Si se conjugan condicionalmente, se hacen con el participio compuesto y las terminaciones del imperfecto abreviadas: la 1.a jan izan banu, si yo lo hubiera comido; la 2.a jan izan banuen, si yo lo habría comido; la 3.a jan izan baneza, si yo lo hubiese comido. Estas inflexiones del pluscuamperfecto equivalen a las del imperfecto, y por eso comúnmente se hacen por el imperfecto. El futuro en Romance tiene dos inflexiones. [...] Si se conjugan con la condicional, la primera se hace con el participio indeclinable y propria terminación, jan badezat, si yo lo comiere; la segunda con el pretérito perfecto [es decir, jan badut y, probablemente, tbn. jan izan badut]" Ib. 78s. "Quand il ['si'] indique une supposition, il s'exprime par le suppositif ou par la particule ba devant ukhen ou izan pris comme auxiliaires et par balin devant ces mêmes verbes lorsqu'ils doivent être précédés de la particule ba pour un autre motif; ex.: s'il a vu, ikhusi badü; s'il a, balin badü" Gèze 245. "Le verbe basque exprime souvent le temps avec plus précision que le verbe français. Ainsi l'imparfait de l'indicatif fraçais peut, quand il est précédé de la préposition si, indiquer un fait passé; ex.: si Néron était bon, il a été calomnié; un fait présent: s'il était bon, je l'amerais tant; un fait á venir: s'il était ici demain, j'irais le voir. Le verbe basque a une forme spéciale pour exprimer chacun de ces trois temps différents, et l'on dira: houn bazen Nero, gaizkisaldia izan da; hun balitz, hañ maite nuke; heben bihar izan baledi, joan neinte ikhustera" Ib. 75. "La particule Ba préfixé à un verbe, exprime si conditionnel français, toutes les fois 1.º qu'elle se trouve devant une personne du Suppositif. Ex.: Baliaki (Lç 130), s'il savait; 2.º qu'elle est précedée, immédiatement ou non, de la particule baldin. Ex.: Baldin nehor egarri bada, bethor ene gana eta edan beza (Lç 176), si quelqu'un a soif, qu'il vienne à moi et qu'il boive" Ith 360. "Particule conditionnelle: 1.º seule et jointe aux auxiliaires des verbes qui en prennent: Ethortzen banaiz, si ye viens. 2.º accompagnée de baldin et ses synonymes, mais toujours préfixe à l'auxiliaire du verbe: Baldin ethortzen bada, s'il vient [...], mais balin précéde alors immédiatement ba et le verbe auxiliaire auquel la particule est préfixe" H. "Prefijo de la conjugación que denota el modo supositivo. Balego, si él estuviera. Ekarri baneza, si yo lo trajera" A. "Ba- ne peut être suivi de l'indicatif que lorsque si veut dire 's'il est vrai que, du moment que', et suppose la condition réalissée. Ex.: Samur bada, hanbat gaixtoago harentzat! s'il est fâché, tant pis pour lui! aurkitu badu, segur naiz badiola zerbait erranik, s'il l'a trouvé, je suis sûr qu'il lui a tenu un long discours" Lf Gram 780. "Préf. qui ajoute aux flexions verbales une valeur conditionnelle" Lrq. Tr. La prótasis del condicional se forma con ba- y cualquier tiempo y modo, con la salvedad de los marcados por el elemento -ke. El potencial es el único modo provisto de -ke que la prótasis parece admitir sin problemas (v. (5)), aunque tampoco es infrecuente encontrar -ke con valor de futuro (tipo duke, etc.; v. (6)). El resto de los verbos con -ke, los irreales, se usan propiamente en la apódosis. Su empleo en la prótasis está documentado en autores guipuzcoanos desde al menos Cardaberaz y tbn. en algunos vizcaínos, aunque gralmte. convive en los mismos con formas sin -ke. En el s. XX no es muy frecuente y aparece sobre todo en autores populares y bersolaris (v. (3)).
Se observa en los textos desde antiguo y tanto al Norte como al Sur un proceso de regresión de los irreales, que conviven primero y luego ceden terreno a varias formas de indicativo. En concreto, el uso en la apódosis del indicativo de pasado con participio -ko (tipo egingo zuen) en vez de irreal (zukeen; v. (3)); cf. Alt Erd 230: "Así como al antecedente de las flexiones verbales condicionales del tipo ikusiko balu corresponde el consecuente ezagutuko luke, de la misma manera a su correlativo pretérito ikusi (izan) balu corresponde ezagutuko zukean (lo hubiera conocido)" y Euskaltzaindia Euskal aditz batua 2: "Sartu banintz, hurbilduko nintzen entzuten da. Baldintza bat sartuz gero, ordea (= banintz), erantzunak (te)ke behar du. Azkenaldiko esaldi hori, horretara, erdalduntzat jo behar da".
Igualmente, el empleo en la prótasis de indicativos de pasado por irreales (v. (2)); cf. Alt Erd 232ss.: "Esta práctica viciosa, muy difundida desde hace bastante tiempo, tenía que arrastrar, tarde o temprano, por el mismo extraviado camino a su pareja, o sea al miembro hipotético o antecedente de dicho condicional; y así va sucediendo según demuestran los solecismos que se leen y se oyen ya con alguna frecuencia, tales como los que contienen los siguientes ejemplos: a) Nai izan bazuan elduko zan = [forma correcta] Nai izan balu elduko zitzakean (o zatekean). b) Zer galduko ote genduan irten gabe bertan iraun bazuan = Zer galduko ote genukean irten gabe bertan iraun balu [...]. Esta clase de flexiones euskéricas (que son de pretérito perfecto de indicativo) se emplean en dicciones como las siguientes: Eldu ezpazion ere (Si no le agarró) eskua ezarri zion beintzat. Urbildu ezpazitzaien (Si no se les acercó) joko ete zuten bildur zalako izan zan" y EGLU II 375: "Ohar bat egin behar da, dena den, etorri bazen bezalako adizki hauen erabilerari buruz. Izan ere, (17 a)-ren tankerako erabilera jatorraren ondoan [se refiere al ej. etorri bazen, oso gaizki egin zuen] bada beste erabilera bat ere oso zabaldua herri hizkeran, euskaldun askok etorri (izan) balitz bezalako forma alegiazko eta iraganari dagozkienen ordez erabiltzen baitituzte etorri bazen-en saileko adizkiak: etorri bazen agurtuko nuen. Honen ordez, beste honek zuzenago dirudi: etorri (izan) balitz, agurtuko nukeen".
Ba se escribe unido al verbo en toda la tradición, salvo casos aislados. A fines del s. XIX comienzan a darse intentos de diferenciar gráficamente el ba condicional del afirmativo: cf. A Gram 206 (v. tbn. Arriand EAditza 80 y 82): "Juntándose con verbos conjugables calificados en semejantes conjugaciones, bueno es aplicar signo adecuado a este ba: bánator = si vengo y banator = ya vengo. = condicional, ba = confirmativo" y posteriormente BeraLzM: "Ba, si dubitativo; ba'lego, si estuviera; ba'luke, si tuviese. En este caso el prefijo ba se separa de la palabra subsiguiente por un apóstrofe" (v. 2 ba-). El apóstrofo aparece en la mayoría de los autores meridionales de la primera mitad del s. XX y algunos posteriores, aunque hay usos contradictorios (guión a veces en Eguzkitza, siempre en KIkV y KIkG, p. ej.); en la 2.a mitad el apóstrofe cae en desuso en esta y todas sus restantes funciones: algunos autores lo sustituyen por guión (N. Etxaniz) o espacio blanco (Erkiaga, alguna vez Orixe). En 1971 Euskaltzaindia se pronunció a favor de la escritura tradicional, es decir, de escribir en cualquier caso ba unido al verbo (v. Eusk 1972, 173).
1. (gral. ap. A ) .
(Reales con aux. de presente). Si. "En la apódosis de los casos a) [sartzen, sartu o sartuko badu] puede usarse el Imperativo, el Indicativo y el Subjuntivo. En las formas de Indicativo a veces se intercala castizamente un -ke- (o -te-) que imprime a la forma un matiz de eventualidad o potencialidad" Vill Eleiz4 181.
a. (Con forma vbal. sintética).
Ama eztia, nik badagit zure kontra faltarik, / zuk gaztiga eta dreza nazazu, othoi, bertarik. E 113. Iesus Krist haur bera da [...] gizon guziak iujeaturen dituena, eta batbederari ungia bada gaizkia bada, egin dukeenaren araura rendaturen draukana. Adv *** 3v. Arren, txoriak, exilik zaoz, / badozu miramenturik. Lazarraga A10, 1175v. Jaunorrek ez dindala ondasunik, / gogoau baldin badot bestegana. Ib. A17, 1186r. Baldin bertzerik ezin badagik, eskerrak bedere emanen derauzkitzut. Mat 241. Nik eranzun diot, bazatoz ona etzerala etse onetatik zeure bizian aterako. CartAzp 125. Halakoari urtherik urthera zorra handitzen, berretzen eta are, baldin denbora luzeaz badago, doblatzen zaika, eta orduan ezta erraxkiago pagatzen. Ax 81 (V 55). Arima gorputzetik iltki arteiño, baldin oraiño adimendua on badu, memorioan eta akhorduan badago, nahasten ezpada, baduke bere bekhatuaz behar den urrikimendua. Ib. 196 (V 131). Erriko buruak orrela badabiltza, beste ondorengoak nola ibilliko dira? Cb Eg III 358. Gizonen begiei gordea badago, hanbatenaz gehiago izarniatzen du Jinkoarenetan. Mih 94. Niri dagot ene kondizioneko eginbideen bethetzea. Laborari banaiz, lurreko lanak egin behar ditut. Brtc 189. Ez diat emango ixilltzen ez ba'aiz. Sor Gabon 49. Mutil zar nazalako banaz barregarri, / ez dot izan bearko gero negargarri? AB AmaE 278. I pobrea ba aiz, ni ere ala nauk. Apaol 112. Izaitez ez bada, bederen izenez erro izigarri bat du oraino meratzat Arrotako herriak, on bazaio eta ez bazaio. HU Aurp 126. Negarrez badago, orretarako erakaia (motivo) norbaitek emongo eutsan, nik ez. Ag AL 96. Eta nola deitzen zinen munduan, ez baniz ausartegi? Barb Sup 15. Orain Irunen nago / jan eta ostatuz, / andik e bialduko naue / ez banabil kontuz. Tx B 35. Buruaren esanak / bijotzak badagi, / indarra ezta ixaten / iñoiz be galgarri. Enb 179. Eztakije inor barruan dagon ala ez; eta badago, bildur ixateko dala diñoe danak itxu-itxuan sartzia. Kk Ab II 89. Jauntxo oiek alkarrekin asarre badabiltz, ez gaitzatela gu beren auzitan nastu. NEtx Antz 46. Emen naukak, gauza ba aiz! Erkiag BatB 30.
b. ( -t(z)en ba- ).
Bada, edo iaten baduzue, edo edaten baduzue, edo zerbait berzerik egiten baduzue, guzia Iainkoaren gloriatan egizue. 1 Cor 9, 31. Dudatzen badozu. Lazarraga A17, 1187r. Konfesetea gitxienaz bein urtean, edo lenago, esperetan badau eriotzako peligrurik. Bet 11. Zer probetxu da bide luzeari lotzeaz, gogo duen lekhura heltzen ezpada? Ax 466 (V 302). Ark garaitzen banau ni, garaituak nerekin batean filistar guziak. Mb IArg I 349. Bekatuaren putzuratzen den bekataria geldirik an ta isillik egoten bada, bekatu berrien edari astuna arzen ta arzen hariko da. Ib. 248. Ahazten badü hontarzüna, ükhen direioan berthude hoberena, zer dateke? Egiat 265. Aloger edo biar sari geijago emoten bajatzu odola ateratiarren, bildur izateko da diru guriak azi edo geitu ez dagizan odola aterateko preminak. Mg PAb 50. Aldegin beza gizonak emazteagandik eta bijoa urrutietara, berekin darama ezkonduaren lotura eta besterekin ezkontzen bada, ez du balio ezkontzak. AA I 561. Batzuk [uste dabe] gatza maijan jausten bada [...] gatxen bat datorrela etxera. Astar II 41. Oraiko ordua da nerea. Hunetaz baliatu behar dut; ezen lotan eramaten badut, atzar naiteke ifernuan. Dv LEd 181. Ene erranak ontsa hartzen baditu, ez da ene lana arras galdua izanen. Laph 150. Nola sartu zen kontuan hartzen badugu entelega daiteke. Mde Pr 228. Jeixten banaun, iregatik jeixten naun batez ere. Etxde JJ 127.
c. ( -tu ba- ).
Bide artati iramo badot / zure kalera gezirik. Lazarraga A23, 1195v. Barkhatu ere ez bazaio pena benialena, / baiñan osoa gelditu kitatzeko zuena, / Purgatorian sofritu behar du min handia. EZ Man I 59. Baldin [eskuarari] jeus nahastakadurarik lothu bazaio edo lizundu bada, hori ethorri zaio Eskola-nausien eta presuna estudiatuen ahoetan. ES 192. Jausi banaz pekatuban, geijago izan da ugazabaren lotsaz ta bildurrez, aragijaren atsegiña gaiti baño. Mg CO 66. Gauza ostuba lenenguan biurtutia ez zan orren gauza gatxa, baña etxekotu ta aragitu bada, nok atera untze ain gogortu ta sartuba? Ib. 111s. Zartzeraño kakoturik ta makurturik egon bada, nola zartzean zuzenduko da? AA III 384. Hala pilotaria, irabazi badu, / gazteriak etxerat kantaz segitzen du. Hb Esk 216. Il ba da Jainkoak barka degion. Or Tormes 39. Frantziak politika gauzetan Breizh indargabetu badu, kulturazko nortasunik ere ez dio utzi. Mde Pr 283. Noizbait etxean norbaitek egin baderaut beltzuri, / nintzaneko haur nigarrak zu baitan ditut ixuri. Xa Odol 19.
d. ( -tuko ba- ). Tr. Su empleo es muy común en el Sur; al Norte aparece en Leiçarraga y Axular, pero muy rara vez en los autores posteriores (excepto en concesivas con ere: v. infra BA-... ERE). Lo expresado en la prótasis se presenta normalmente como objetivo a conseguir; se emplea típicamente con behar en la apódosis.
Eztakizue ezen sainduék mundua iujeaturen dutela? eta baldin zuezaz mundua iujeaturen bada, indigne zarete gauza xipienén iujeatzeko? 1 Cor 6, 2 (Dv eta zuek juiatu behar baduzue mundu hau ). Iñor izango bada abisadu, / bear dau forzoso enamoradu. Lazarraga B2, 1151r. Gauza ziertoa da eze gauza bat eginen badu persona batek, ongi bear duela jakin zer gauza den. Ber Trat 6v. Baldin plazera plazer eta atsegina atsegin izanen bada, behar da aitzinetik aphur bat bedere nekhatu. Ax 553 (V 354). Artu duen zerurako bidez ibilliko bada, egin beharko ditu fededunak aldian aldiko bere gauzak. Mb IArg I 95. Gai ori landu ta leunduko bada, Maisuaren erreglakin lan egin, ekin ta ekin bear da. Cb EBO 46. Aste erdian duaz / dirubaren billa / jan biarko badabe / nai dabeeen guztija. DurPl 117. Bear bearra da, al didilla, komulgatzea, salbatuko bada. Mg CC 206. Asi bear da ta jarraitu, aurreratuko bada. VMg 90. Gauza bi nai ta ez bear dituzu, zure esperanza egiazkoa izango bada. Gco II 387. Gurasoa beartua arkitzen da asko gauzatara, umeai zor zaten ardurari eranzungo badio. AA II 73. Jainko bat behar du, phausatuko bada; Jainko bat bilhatzen du bere izate guziaz. Dh 158. Jakin ezkero Kristinaubak [...] berba egingo badau, pausu egingo badau ta arnasa artuko badau, popuertza Jaungoikoaren grazija ta sokorruba biar dabena. fB Ic I 7. Biar dan moduko fedia izango bada, ezta asko miinekua bakarrik izatia. Astar II 9. Argirik eztauken abere mutuak eurak larri estuturik egongo badira orduan, zer egingo dabe bekatariak? EL2 45. Urtian bein edolabere konfesetia edo leenago, eriyotzako peligrurik badago edo komulgauko bada. CatLlo 48. Dago konfesatzeko / obligaziyua, / konsegituko bada / absolbiziyua. Ud 129. Aita batek bere semia etxeko ate batetik botatzen duanian kanpora eta au itxi, etxian sartuko bada beste ate bat billatzen du onek. Bv AsL 118. --Ari gera? --Ari biarko zerbait aterako bada. Sor Bar 15. Apurtxo bat bada're barruan geldituko bada, egarria iltzeko, askotxo sartu bear izaten det. Urruz Urz 52. Ain zeken ibilli ziñaten nerekin ontzako partitzean, eze berriro ere aizkorari eldu bear izan zioat biziko banaiz. Apaol 102. Bearko!, Riktrudisegaz adiskide izango banaz. Eztaukat beste biderik. Ag AL 37. Gizonak eukiko badau gorputzeko bizitzea, bear dituz zazpi gauza: [...]. Itz Azald 124. Damutasuna bear bearrekoa da, bada, aitortza ona izango bada. ArgiDL 29. Badaki batzakuntza guztietan, iraungo badabe, legeak egon bear dabeela. Kk Ab II 114. Zuzenbiderik jarriko badiñagu, ire bearrean gaitun. Etxde JJ 122. Probatzeko ankia sartu ezkerok ez dala an igaririk eitxen, an igari eingo bada buruz bera sartu biar dala. SM Zirik 125. Auzia bear bezala epaituko bada, adimendua zer den esanaz asi bear dugu. Vill Jaink 65. Azkar ibilli bear, lau orduan Aizarnatik Donostira etorriko bada. Uzt Sas 335. Haur eta gazteei euskaraz irakasten baldin bazaie, eta euskaraz irakatsi behar euskara biziko baldin bada, premiazkoa da guztiei batera edo bateratsu irakastea. MEIG VII 135.
2. (Reales con aux. de pasado) Gram. La apódosis suele ir normalmente en el mismo tiempo que la prótasis, variando el modo: indicativo (cf. EGLU II 375, que ejemplifica con Norbait ikusten bazuen, berehala agurtzen zuen y Jostailu bat eman behar izan genion haurrari isilduko bazen), subjuntivo, etc.
a. (Con forma vbal. sintética).
Lehenago eguna luze bazén labur bazén, iguzkiaren ilkhitetik sartzerano partitzen zen hamabi orenetara, eta orenak luze-laburrean ziraden egunaren araura. Decl ã 4v. Doloreez kontent gabe / eskarniatzen zuten, / gurutzetik iauts zedilla / baldin Jongoiko bazen. EZ Noel 97. Eta hura guztia egiten zuen, baldin bat ere astirik bazuten edo alfer bazeuden, handik zerbait kalte ethor zekion gogan beharrez eta beldurrez. Ax 97 (V 15). Len ona bazen, zen bezala, hordu artatik asi zen agitz obetzen. Mb IArg II 271. Zer esan eban abadiak kanta ori irakatsita? Ez inos aztuteko. Goguan banerabillen, biziko nintzala ondo. Mg PAb 102. Loseintxa andian itzegiten zien, esanaz, aitaren lekuan bazegoan, etzuela iñork gaizki zer esanik izango. Lard 196. Lo bazauden, erran duten bezala, nondik zakiten Apostoluek eraman zutela gorphutza [...]? Hb Egia 87. Gizon guztiak aita baten semeak baziran, zerurako iaioak, danak anaiak legez bizi izatea bidezko gauzea zan. Ag AL 68. Auspez baldin bazegoan, eldu eta buelta ematen nion. Salav 85.
b. ( -t(z)en ba- ).
Handik izan naiz ni ere beldur hala gertha zekidan, baldin Euskaraz minzatzeko ardiesi dudan talentua eta iakina arima irabazian enplegegatu gabe ehortzia eta gordea edukitzen banuen. Mat XIs. Zeren baldin [...] Ama Birjinak, are mundu hunetan zenean ere, [...] garbiki bizitzeko nahikunde handi batzuk pitzten eta emaiten bazerautzan: zenbatenaz orain [...]. Ax 365 (V 241). Baldin, zeren hark Eskuararik etzakien, Eskuara estrainio eta moldegaitz iduritzen bazizaion, ezta hori Eskuararen hobena, baina bai haren enoranziarena. ES 97. Baldin Jaunak osasuna ematen bazion, gaxoai laguntzeko boto andi bat egin zuen. Cb Just 56. Amets egin zian Theleslioneko hiritik igaraiten bazen, herioak faltarik etzereiola eginen. Egiat 271. Ondo entzunak dira antxiña Kristinaubak egin oi zitubeen penitenzija luze ta gogorrak, pekatu andiren baten jausten baziran. JJMg BasEsc 271. Oraindik esan zion, ona egiten bazuen bere saria izango zuela. Lard 6. Hitzeman zion emanen zeiola, sendotzen bazen, ürheria balio handitako bat. Ip Hil 115. Zalapartan eta oihuka: ez zuela nahi apezik; hurbiltzen bazen, tu eginen ziola begitartera. HU Aurp 47. Zarra izanarren lanak emango zituan orratik bizkaitarren bati eltzen bazion. Ag G 100. Makillaz jota ibiltzen asten baziran, beti bazterretara ta bear ez zan tokietara zijoazten. Muj PAm 59. Norbait ausartatzen bazen trufatzerat, bortizki mendekatzen zen. Zub 111. Populua galdeka hasten bazen, Faraonek aski zuen Josepen ganat igortzea. Zerb IxtS 27.
c. ( -tu ba- ).
Penitentziatan egon ziren hek, hain torpeki, haragiak itsuturik erori baziren, zer izanen da Iainkoz, munduz eta konzientziaz konturik egin gabe [...] bizitzen direnez? Ax 533 (V 234). Baldin noizbait utsegiteren batzuek gertatu bazitzaizkizun, eta gero Jaunagana biurturik bizitza onari jarraitu badiozu, ez dezu lotsarik batere ekusiko. AA III 471. Guzurra esan beban esan biar dau guzurra esan ebela. Astar II 187. Franziako erregek lan izan heiekin; / zapatu bazituen, ez lan gutirekin; / harmada handi behar, Herkulak gidari. Hb Esk 49. Itza eman bazizun / orri egin kaso, / ez neri kulpa gabe / makillarik jaso. Tx B II 164. Ongi bizi izan baziren, arabera hartarat hil ziren. Barb Leg 65. Azkenerako amore eman ba'zun, bere lagunaz errukituta estuasun artatik ateratzearren bakarrik egin zun. Etxde JJ 48. Kopla batzuk galdu baziran, "Egilleak buruan soillik euki zitulako ta paperean iraunarazi etzitulako" galdu ziran. Gazt MusIx 168.
Ez da batere miretsteko baldin Salbatzailleak yasan nahi izan bazituen bere bihotzean [...] tormentarik lastimagarrienak. Lg II 259. Holako udaren ondotik, etzen harritzeko, egia erran, larrazken labur bati datxikola heldu bazitzaion negua jauzika. Ardoy SFran 243. Ez da harritzeko bat batean deliberatu bazuen Hirado hirirat joaitea. Ib. 218.
(En vez de irreal).
Zeren orduko kofesatzean, baldin erdietsiko bazen barkhamendurik, behar zen dolore fin bat. Ax 528 (V 340). Salbatuko bazan, konfesio jeneral on bat egin ta bizi berria bear zala. Cb Eg II 188. Gizonak azten eben ulia lepoti beera ezarteko, ta agertuko bazirian gizon artian. Mg PAb 95. Jangoikuaren borondatia zan gizonak bere aldetik zerbait egitia, ainbeste zorijontasun Munduban ta betiko glorijaak Zeruban izango bazituban. JJMg BasEsc 31. Idigiko bazirian zeruko atiak, biar zan sakrifizijo gusti oneek baño andijago bat. Astar II 208. Biziko baziran, goseak obligaturik gari eske Ejiptora eta bere mendera etorri ziran. Gco II 69. Bere burua ezer gabe ikusi zuenean, jango bazuen, morrontzan jarri zan. Lard 417. Zurtz, soill, deslai, nondik al, biziko banintzan, / eskean asi bear Liñok neban izan. AB AmaE 256. Zerbait bear zan egun bateko arrantzaleon urdallak beteko baziran. Ag Kr 143. Aidean joan bear erritik kanpora bizirik aterako baziran. Anab Poli 121.
d. ( -tuko ba- ). Cf. supra (1) los ejs. con vb. futuro
Zeren orduko kofesatzean, baldin erdietsiko bazen barkhamendurik, behar zen dolore fin bat. Ax 528 (V 340). Salbatuko bazan, konfesio jeneral on bat egin ta bizi berria bear zala. Cb Eg II 188. Gizonak azten eben ulia lepoti beera ezarteko, ta agertuko bazirian gizon artian. Mg PAb 95. Jangoikuaren borondatia zan gizonak bere aldetik zerbait egitia, ainbeste zorijontasun Munduban ta betiko glorijaak Zeruban izango bazituban. JJMg BasEsc 31. Idigiko bazirian zeruko atiak, biar zan sakrifizijo gusti oneek baño andijago bat. Astar II 208. Biziko baziran, goseak obligaturik gari eske Ejiptora eta bere mendera etorri ziran. Gco II 69. Bere burua ezer gabe ikusi zuenean, jango bazuen, morrontzan jarri zan. Lard 417. Zurtz, soill, deslai, nondik al, biziko banintzan, / eskean asi bear Liñok neban izan. AB AmaE 256. Zerbait bear zan egun bateko arrantzaleon urdallak beteko baziran. Ag Kr 143. Aidean joan bear erritik kanpora bizirik aterako baziran. Anab Poli 121.
3. (Irreales) Tr. Se suele considerar (cf. EGLU II 380s) que la distribución actual en los irreales perifrásticos es: pasado sartu balu en cualquier dialecto; presente y futuro: occidental sartuko balu, oriental sartzen balu . Los textos confirman que la forma oriental, empleada por casi todos los autores septentrionales ya desde Leiçarraga y (en suletino) Belapeyre, no era desconocida en el guipuzcoano del s. XVIII y principios del XIX (Larramendi sólo recoge esta forma en su gramática, v. supra), encontrándose todavía en Arrue (May 139), Urruzuno, y, en el s. XX, en Orixe e Iraizoz (YKBiz 285); tbn. lo usa el baztanés Izeta; en vizcaíno sólo lo hemos visto empleado por fray Bartolomé (-ten balira bere), J.J. Moguel (-ten baleu legez) y T. Etxebarria (-ten balitz letz); v. infra BA- ERE, BA- BEZALA. Es de notar, por otra parte, que parece faltar en Axular y en los suletinos Maister e Inchauspe. La forma meridional se encuentra ya en los autores guipuzcoanos y vizcaínos de los ss. XVIII y principios del XIX, algunos de los cuales emplean ambas; no la hemos encontrado en Mendiburu y los únicos ejs. septentrionales son de Xalbador y Mirande. Ambas formas han desplazado en parte los hipotéticos (v. (4)); cf. Vill Eleiz4 181: "Probablemente por influjo castellano, en el uso actual se advierte un claro predominio de la forma egingo balu y una tendencia a postergar u olvidar las formas d) [sar badeza [ y e) [sar baleza ]". Sobre la apódosis de estas condicionales v. supra.
a. (Con forma vbal. sintética).
On bazendu abaria. (Fuero General de Navarra, s. XIV). TAV 2.2.13, 52. Andre gaixtoa bazinade, nik ez naidi kondurik; / ziren zirena baitzira, zuzaz pena dizit nik. E 171. Zauri baninz larruian, bada atxeter herrian. Ib. 191. Aitzinetik publikatzen dela Elizán, baldin zenbeit inpedimendu nehork balaki gauzá aitzinaratuago gabe, erraitera ethor dadinzat. Ins B, 5r. Hala tranzitzen du, ezen herstura halakoan / non hill baileite Iaunak ez baleduka hagoan. EZ Man I 104. Eutzi ezinda baletor. CartAzp 126. Ori lizate, baliz zure mesedeori persona sospetxosa. "Eso fuera si V. M. fuese persona sospechosa" . Mic 12. Nik neuk ere dirua baneu ederra neuke mosua. Acto 80. Profeta balitz, dioten bezala, balakike nor den bere oinetan izan duen presuna. Lg II 156s. Zer laiteke nitaz, oraino uzkur banindago, oraino gibela banindago? Brtc 249. Seme nagusijak baleki eta balezau gura ta ez izango dala ondasunen jabe, egin lei otuten jakona. Mg PAb 108. Zuk esan biar etzenduban, ondo azija bazengoz, esan deustazuna. Ib. 49. Sarna gaistoz beterik balegoz alango mutillen eskubak, gordeko ziñate alakuen eskuetan ibiltia. Mg CO 69. Zer buru ederra, dio, / fuiñez bethea balago! Gy 315. Badaude zenbait euskaldun pozik etorriko lirakenak, ontzia nork pagatua baleukate. Zab Gabon 66. Saratarra ez banintz, Azkaindarra nahi nikek izan. Elzb PAd 30. Nere aitak ai balaki / nik zer daukaten etxean, / aitak ni ilen ninduke / eta amak egosi bertzean. (AN-erro). Balad 113. Baña nik eztantzut iñundik be deirik... ai banentzu! laster niñuake zuekana. Kk Ab I 101. Jaun erretora banintz, kontu egin niro nik, beatterreri, xantreari eta behar bada andre serorari! Barb Sup 23. Banagoke oraino hemen gogotik oren bat, ene lagunek besotik ez baninderamate otoetarat. JE Ber 73. Egiazki, parragarria izango zan sukaldaria ontzia orren gaizki ez balebil. Anab Poli 64. Geure buruak jasoko geunkez / ezautu barik balegoz. BEnb NereA 151. Noiz jinen ote da egun hura? Hamabi urte banintu! JEtchep 28.
(Con -ke ).
Gu galtzeko daukaten ansia andia ondo ezaguturik bagenduke, orixe genduke asko. Gco I 388. Sei urte gutxiago / baldin banituke, / ori eta beste bi / nik ilko nituke. It Fab 155. Ai ni ere ala banitzake! Enituben sentituko orremeste eman dizkian golpiak. Sor AKaik 124. Sano banengoke, / Ai pobre bizi arren kontentu nintzake! AB AmaE 210. Gu ez bagiñake, ez litzake izango. Iraola 87. Nahiago nuke, Aita etxian balegoke. Ill Testim 17. Naiago nuke an banegoke / naiz diru asko izan ez. Tx B II 40. Ene lera onen gai den norbait ba'nuke [...], nerekin sarats artean, masti astiroaren itzalpean etzango litzake. Ibiñ Virgil 63. Ai neroni banitzake / onetxen jabia! Lizaso ( in Uzt Noiz 102 ).
b. ( -t(z)en ba- ). "Quand ba- ne suppose pas la condition réalisée, mais simplement possible, il se construit avec l'eventuel. [...] b) quand ba- veut dire 'si, contrairement à ce qui est', on le construit avec l'imparfait modal de da ou du accompagnant l'inessif archaïque d l'infinitif. Ex.: orai ethortzen balitz eta hemen aurkhitzen bagintu, s'il arrivait en ce moment et nous trouvait ici (irréel)" Lf Gram 781.
Zer erran nahi da, erraiten duanean, Zeruetan aizena? Hanbat nola erraiten banu, Gora, Botheretsu, Inkonprehensible dela. Ins E 4v. Baldin norbeit erideiten baliz hain perfektorik, egiaz iusto estima ahal leite. Ib. D, 1r. Alferrik da Iongoikoaz hainberze orhoitzapen, / egitean ez balire hek guztiak aurkhitzen. EZ Man I 52. Zer probetxu nuke banu / nerorenzat Mundua, / ordaiñetan galzen banu / sekulako Zerua. Arg DevB 97. Jainkoa banu predikatzen / presondegian sarthurik, / libra nezake zenbait gizon / deabruen gatheetarik. 195. Baldin bere baithan ausnar egiten balute, egiaz ezagut lezakete irrigarri eta laidagarri direla. ES 167. Bertzela erraten banu ene kontra altxa zintezke eta nihor ez ene alde. Ch III 52, 2. Baldin elkar artzen bagendu guziok [...], Franzian ikaratuko gintuke franziar guziak. Lar Cor 300. Zuek bezain gezurtia ninzake, nik esaten banu ezagutzen ez dudala. Mb IArg I 260. Beste batek au egiten balu, nik zer esango nuke <l->? Cb Eg II 26. Erraten balerautet bizkitartean atzarriak daudezala ez lerratzeko, ihardets niozokete debruba ere erne dagoela heien galarazteko. Mih 25. Adimendua ez othe nezake gal ez banu maitatzen ene laguna? Brtc 205. Gura oek mugonean ezitzen balira, ez lukee kalterik batere egingo. AA I 400. Eta hola ihardesten banio, egia diodala har othe lezake? Dh 244. Katar deaurru ori / baldin iltzen balitz / --esaten zuten--, ongi / ginduzkek gu anitz. It Fab 111. Deus guti lakiket, baldin on handiagorik ikhusten ez banu. Dv Lab 367. Erraten banu Yainkorik ez dela [...], zuetaz trufatzea liteke. Hb Egia 24. Izkribatzen baniote latiñez? Zer iduritzen zaik? Elzb PAd 79. Ederra ere izan diteke / iñork ezingo du uka, / edertasuna erosten balitz / itxustasunaren truka. Urruz Zer 75. [Mundua] bere itzulikatik gelditzen balitz noizbeit. JE Bur 42. Neskak lasago dauka biotza / --ez goien [mutilla] ikusten balu--; / urrenerako deus esan baiño / isillik utzi naigo du. Or Eus 77. Berriz jiten balitz? Eta xori papo gorri pollita berriz heldu da. JEtchep 25. Bearbada, epeltzen balu, xuriz jantziko lirezke Parisko karrikek. Izeta DirG 63.
c. ( -tu ba- ). "Quand ba- ne suppose pas la condition réalisée, mais simplement possible, il se construit avec l'eventuel. [...] c) quand ba- veut dire 's'il était arrivé que', on le construit avec l'imparfait modal de da ou du accompagnant le participe. Ex.: atzo ethorri balitz eta hemen aurkhitu bagintu, s'il était venu hier et nous avait trouvés ici" Lf Gram 781. Tr. Son escasas las construcciones con izan o ukan (egin izan/ukan banu) en los autores más antiguos (aunque las hallamos en Leiçarraga y Capanaga); su frecuencia aumenta desde el s. XVIII. En cuanto a la apódosis, éste es precisamente el caso en el que con mayor facilidad encontramos indicativos en ella.
Mosen Bernat, iakin bahu gauza nola jinen zen, / Bearnora gabetarik egon ahal inzanden. E 229. Zeren kruzifikatu izan den, ekharten du gehiago, ezen ez baldin nehork berze herioz hil erazi ukhan balu? Ins C, 4v. Izen haur Aingeruaz eman izan zaion, Iainkoaren manamenduz. Eta horrez badu abantaillik, gizonez eman izan balitzaio baino gehiago? Ib. C, 2r. Oi ta obato esango euen / egon bazina exilik. Lazarraga A27a, 1201r. Baldin aurkendu bagina presentean Kalbarioko oianean. Ber Trat 17v. Bekhatu egiteko gogoarekin dagoela hiltzen denak, gehiago bizi izan baliz, bekhatu gehiago eginen zuen. Ax 610s (V 393). Gelditzen dira iokotik, zeren akhabatzen baitzaie kandela. Iraun balu kandelak, bazirauen iokatzeko gogoak. Ib. 611 (V 393). Hunelako bertze manamendu gaitz bat eman baleratzu, badirudi etzatekeiela miretsteko ez konplitzea. Ib. 57 (V 37). Artu izan banindu eriotzeak pekatu onetan. Cap 117. Uste izan banu hostiek apazegatuko zintuztela, ofrituko narozkitzun. 47. Segur naiz etzela hain aitzina iraganen, baldin Eskual-herriko berri jakin izan balu. ES 120. Ordian alageratürenago da ihur, aragiaren penitenziaz heziz, eziez bethi boxi hunez hazi ükhen balin balü. Mst I 24, 5. Gaistoagorik aurkitu banu, aren ordez hau egiñen nuen orien Enperadore. Mb IArg I 232. Gizon bat ill banu, ta gero urkatzeko zorian nere burua ikusi, zer sentituko nuen? Cb Eg II 65. Sartzerat zohazen bortxaz etxean, eta hiltzen zuten lebita, baldin ez baliote largatu eskutarat bere emaztea. Lg I 238. Etzinduke ene gainean eskurik ez balarotzu zeruak eman probidentziaren nahia konplitzekotzat. Lg II 275. Ezagutu banu ene burua naizen bezalakotz, ikhusiko nuen ezdeus arbuiagarri bat nintzela. Brtc 220. Konfesatu gabe largatzen diranean bekatu mortalen bat edo batzuek, esamina kontuzkoa egin balitza gogoratu ta konfesatuko ziranak. Mg CC 167. Jakin baneu lenengoti barberu txar bat baño etziniala, ez nintzan Jaunka zugaz egongo. Mg PAb 44. Non nengoke orain, ill baninduzu beste asko legez bekatu egin ta bertatik? EL1 144 ( EL2 159 non nengokean ni orain il izan baninduzu ). Santa Maria Madalena etzan izango dana, onenbeste puntu ta meetasunaz begiratu izan baleutso bere onra ta on-eretxiari. LoraS 24. Nai izan banu, nere sabelean egongo ziñan orain. VMg 9. Onelako edo alako estadu artu banu, izango nintzan ona. AA I 593. Sei liberako bat ebatsi banu, obligatua ninteke haren bihurtzerat jabeari. Dh 231. Baldin iraun baleu, zelako glorijaak eukiko ez zituban orain Zeruban? JJMg BasEsc 76. Orretan emon nai izan baneu, guztija neukan saldurik. Astar II 169. Eta itxi baneu ikatz gustija erreko jatan. Ib. 71. Euskera garbi garbian, eta itzkuntza bikain edo elegantian guzia ipiñi balitz, etzenduan guzia entendituko. Echve Dev pról. (ap. Vill Eleiz4 185; la ed. de 1821, 6, sin embargo, dice ipiñi izan banizun ). Aktür hurak balira / izan düke alhaba, / haiek egin bekhatiak pharkhatü züntükin aisa, / edo eman baleizie present zunbait pularda. ' Si les actrices avaient été filles de duc' . Etch 480. Ützi ükhen balie, harek betzeitzen / haien atendak oro phezuez zerratzen. Ib. 550. Baldin etsai batek madarikatu izan banindu, jasanen nuen oraino; bainan zuk... Jaur 142. Eta izan banu nausitzat / horren plazan nik suge bat, / hau iñoiz haiñ eskergabe / zakikedana ager othe? Gy 261. Bertze zerbait lanetan eman izan banu, izanen nuen ene saria. Dv Lab 368. Ala ni malerusa! zeren han sarthü nintzan? / Jun banintz aitzina / eskapatzen nintzan. ChantP 24. Ama bizi ükhen banü, aita, zü bezala, / enündüzün ez juanen Ongrian behera. Ib. 284 (Michel LPB 265 bizi izan banu, Or Eus 119 ukhan, Balad 74 uken ). Baldin neronek ikusi banu / autsiko nion bizkarra. Xe 263. Zelan jarriko ete zan, agura dollorra, / benturaz artu baneu ardauaz moskorra? AB AmaE 238. Suge zikiñ au buruan jo ta / ill bagendu lenenguan, / Euskel-erriko libertadea / gaur biziko zan munduan. Ib. 32. Deus ez zuan izanen ohatze-ketan baizen ez banu baliatu nere abilezia suertea. Elzb PAd 36. Zer igaroten iatan danak igarri eusten. Ez gaur beste iakiñ izan baneu. Ag AL 39. Othoiztu banindu aithor nezon zoin zautan nihauri laketenik. JE Bur 89. Nik artu banu [...] eztakit eskuratuko zuen. A Ardi 24. Orhoitzarenago zitaken, gure iduriko, oihalaren gainean finkatu ukan balute margolariek sainduari Manresako kaperañoan gertatu gogo-bahitzea. JE Ber 60. Arlo osoa sallean eroan baneu, orain atalok alkarrekin errezago josi al izango nebazan. Eguzk GizAuz 5. Olako tratua artu biar ebala jakin izan baneu, ez neuan ezer esango. SM Zirik 36. Jakin ukan balu hogoita zazpi urteren buruan konbertitu behar zuela delako "daimio" gazte horrek... Ardoy SFran 245.
d. ( -tuko ba- ).
Berrogei estokadaz josirik ikusiko banu, lastima emango lidake. Cb Eg II 30. Ausiko neuskezu buruba asiko banintxazu bein bana espliketan. Mg PAb 84. Salduko balitz, elegoke zegaz erosi. LoraS 15. Egingo banu nik emen orroa bat, ekusiko zenduke nola ikararen ikaraz iges egingo lukeen. VMg 74s. Egiazko Kristauak bezela orazio egingo balue, Elizak eskatzen duena deseatuko luke. Gco I 449. Alakorik egingo balu, deituko zaio adultera . AA I 561. Sazerdote bat topauko baleu pekatu egiten, bere soineko jantzijagaz estalduko eukiala laster, inok ikusi ez egijan. fB Ic III 310. Zorigaldua neu, diño, ainbeste egingo baneu! Zav Fab RIEV 1907, 540. Oraintxe illgo banintz, ez dakit salbauko ete nintzatekian. Ur MarIl 13. Oietako bat emaztetzat artuko balu, ez nintzake biziko. Lard 34. Ezkilla baten otsa beñ bederik adituko banu, nere biotza asko eta asko alaituko litzakedala deritzat. Arr GB 52. Berorrek milla bat errealegaz jantziko banindu, nik potin barria eukiko neuke. Ag Kr 148. Orain alkarregandik aldenduko bagiña, guztien irrigarriak izango gintzakez. Echta Jos 196. Bitartian ostuko balitz, tiranti oiekin jo zazu bizkarrian, izerdi-azteko. Iraola 95. Emango nioke nik orri illunduta gero gure etxe aldian arrapatuko banu. Urruz Zer 136. Pazientziya artuko banu / anbat ez nuke kalteko. Tx B II 61. Beste bat iñor zintzuau dala / esango ba'neu, guzurra! Enb 35. Ilgo ba'neu be, ezer galduko ete-neuke, gero? Otx 139. Noizpait aberastuko banintz, ezetz sasi-arte latz auetan oñik sartu! Ldi IL 78. Onak jarriko lirake Gabon-gabaz auzoan apalduko ba-nu. NEtx Antz 124. Iñork ere eztituela euskeraz osorik eman esango ba'nu, enuke gezurrik esango. Ibiñ Virgil 23. Zer nahi zela, jakinen zuen nola erantzun hori gertatuko balitz! Mde Pr 60. Ori egingo banu / neretzako kaltez. Uzt Auspoa 10, 124. Oi, egun eder hori berrituko balitz! / Zuk nahi duzunean gu prest gira berriz. Xa Odol 140.
(Con -ke ).
Baldin onekin ez balituzteke ongarrituko bertako lur elkor gogorrak, ez litzake artuko biltzen dan laborearen laugarren zatia ere. Izt C 171s. Salmenta ontxo bana egingo bageunke, / pozik etxeratuko gabean giñake. AB AmaE 306. Burrukan ikusiko banituke, geiagoko barik io buruan da amaituko neuke erbesteko gizona. Ag AL 25s. Euskaldun guztiok erdera berba egingo bageunke, laster amaittuko litzake euskaldun da euskal-erriaren izatea. Echta Jos 347. Esango baniyoke nere anaia dala, nork daki zer mira egingo lioken ori jakitiak. Ill Pill 11. Abegi ona egingo baliokete, agian ez litzake orren zakarra izango. Anab Poli 19. Ondo-ondo eingo banituke, benetako lorak diralakuan konejuren batek jango litxuke. SM Zirik 13. Mundutarrok otoitz egingo bagenduke, giza-emakumeak nazkatuta bizi diran inpernu ez litzake izango lurra. MAtx Gazt 91. Bakoitzentzat berea emongo bageunke, / zorioneko Gabon / izango genduke. BEnb NereA 254.
4. (Hipotéticos)
a. ( Badeza, badagi, badadi ). "Quand ba- ne suppose pas la condition réalisée, mais simplement possible, il se construit avec l'eventuel. a) quand ba- veut dire 'si (comme il pourra bien se faire) il arrivait que' ou 'si (par simple supposition) il arrivait que', on le construit avec l'imparfait modal de dadi ou deza accompagnant l'infinitif radical. Ex.: bihar ethor baledi eta hemen aurkhi bagintza, s'il venait demain et nous trouvait ici (potentiel)" Lf Gram 781. "El caso d) [sar badeza] pide presente o futuro de Indicativo o Imperativo en la apódosis" Vill Eleiz4 182. "Horrelakoak baldintza gertagarriak edo ebentualak ditugu beti, gerta daitekeen zerbaitez mintzo zaizkigu eta, horregatik, baldintzaren ondorioa sarritan geroaldian eta agintekeran joan ohi da [...]. Adizki hauen ordez, gaurko euskaldunik gehienek etortzen bada saileko adizkiak erabiltzen dituzte" EGLU II 375. Tr. Es de uso frecuente en los textos septentrionales hasta mediados del s. XIX (Goyhetche, Duvoisin), volviéndose poco usual desde entonces. Para el Sur tenemos testimonios hasta comienzos del s. XIX (EgiaK, Larramendi (cf. Gram supra), Gamiz, Barrutia, Moguel y Astarloa); según todas las descripciones ha ido desapareciendo de la lengua hablada, pero reaparece en la literatura desde comienzos del s. XX (Azkue, Orixe, etc.); cf. Azkue s.v. ba-: "Acerca del empleo de esta partícula hay [...] un desuso que conviene restablecer. El desuso, por fortuna no total, versa acerca del supositivo de subjuntivo presente. Muchos, los más, escriben etortzen banaiz, en vez de etorri banadi 'si yo vengo', lo cual proviene de que tampoco las lenguas adyacentes poseen este modo. [...] Digamos, pues, etorri badakik 'si te viene' (RS 515), y no etortzen bazaik o etorten bajak; joan banakio dagoan lekura (Mg PAb 64), en lugar de joaten banatxako, que es barbarismo; eror bagaitez (Lç pról. 24), y no erortzen bagera, etc.". Nótese, por otra parte, que se incluyen aquí las formas con al, ahal, de claro valor potencial.
Unsa pensa badezazu, gaizki arrobatu nuzu; / zor handian zaude eta, othoi, unsa egidazu. E 185s. Gure etxian ohart badakizkigu, / biok iagoitikoz galdu gituzu. Ib. 205. Baldin leinu humanoaren kondizionea konsidera badezagu, kuestione hori hustu date. Ins D, 3v. Eta hura date, baldin [...] Iainkoari gure buruak gobernatzera utzi badietzakogu. Ib. D, 6r. Bada bekhatutan eror bagaitez, eztagigula dudarik egiazko dolurekin [...] trono realera ioaitera. Adv *** 3v. Inolako maneraz defendidu al bagagizu. Lazarraga A, 1154v. Eske nagozuna, ene laztana, / akorda badezazu ukatzea, / nik bere ukatzen dot bizitzea. Ib. B3, 1154v. Ikhus ba-dezazue tormenta ailtxatzen dela itsasoan, iar zaitezte belhauriko. Mat 354. Gerizea]n[ duenak uri denean, er]r[oa da alda badadi. Volt 151. Bekatu mortaleak estorbatzen du eztezagun erdetsi [...] anbat probetxu nola atra baitezakegu estorbuau gen badezagu. Ber Trat 27v. Faboreak izanen tuk, baldin eska bahadi. EZ Man I 30. Eztot nik bilatuko sakrifizioak / eska badakidaz miserikordiak. EgiaK 87. Lurrean biktoria, zeruan gloria / irabazi dozu, Domingo Hegia; / bazakioz birtuteari beti jarraitu / santuzat Iaungoikoa ekusi daizu. Ib. 90. Zahartzean gogortzen eta osatzen zaitza, halako moldez non, baldin orduan eror edo etzan badadi, ezin iaiki baititeke. Ax 181s (V 122). Baldin ahal badezazu, zerorrek bizi zarela eta ahalik eta fitetzena pagatu behar duzu zeure zorra. Ib. 243 (V 163). Ustegabez erraiten baduzu gezurrik, eta hura berehala xuxen ahal badezazu, xuxen ezazu. SP Phil 361. Hartan [Eskümükian] hil ba dite, haien arimak Deebriari utzi dira, bethikoz Ifernian erratzeko. Bp I 115. Kontrizione berareki salba gitakia? Bai, oso bada eta ezin kofesa bagite. Ib. 67. Zure burua osoki garai ahal badezazu, errexkiago gero bertzeak eginen tutzu. Ch III 53, 2. Gauzak deklaratzentu hain manera ederrean, non baldin konsidera badadi hunek berboez baliatzeko duen propietatea, edirenen da dela hagitz misteriotsua. ES 89. Eta hau hala da; ezen irakur badetzagu istorio zahar eta berri guztiak [...] hetan kausituko dugu. Ib. 400. Ez naz miretsi; zerren / igazko Españan, emen / ler badeza esangiak, / dakusa oraño etsaiak / dirala Fernando aurten. " Que en las Españas de antaño, / dando una higa al refrán, / sus enemigos verán / que aún hay Fernandos hogaño" . Lar Gram 395. Baldin esku ausartia / ala garai bada erraz / basotiaren indarraz, / zer izango da, ikusi / bazaitzagu armez janzi / anima oso guziaz? Ib. 394. Bero egin badai iguzkiak / juango gara itzalera. Gamiz 206. Txato mutil lotsagabe, desbergondazu perroa! / Xagi banadi itxiko deustat moltsuarekin aoa. Acto 143. Ezin bazite mementokal zure büriaren ezagützian sar, sar zite aments zunbait aldiz. Mst I 19, 4. Ene aita, khalitz hau urrun bedi ene ganik, egin ahal badaite. Lg II 257 ( JesBih 451 ahal badaiteke ). Ez dezazula utz obra edo akzione bat, premiazkoa ez izan arren, hura egin gabe uzteaz norbeit eskandaliza badaite. Mih 91. Gaizki minzo diren konpañatik, ahal bagite, erretiratüz. CatLan 98. Hori ezin egiten baduie, gutienetik ere galthatzen eta deitzen duielarik ahoz, ahal badeze, edo bihotzez, ezin badeze ahoz, [...] Jesusen izen saintia. Mercy 6. Juan banakijo daguan lekura, irakatsiko deutsat zelan berba egin. Mg PAb 64. Bada ondo aztertu badidi, / gizon gaiztagiñ otsotuak / daude ipui onetan sartuak. Mg ( in VMg 114 ). Aginduten deutse urtian bein edolabere eldu deitezela, ikusteko al badagiz modu onetan eruan sarrijago jatera zeruko ogi gozoz beteriko au. Astar II 231. Goizan edo arrats aldin egizü ahalbadezazü bidaje bat elizala. UskLiB 75. Baldin hortarako / hori badaite asko, / niri ere iduritzen zait daigikedala hori. Gy 21. Eta sentimendu haiñ noble den hori / ez badaite izan urdetan / oxala balitz yendetan. Ib. 12. Gizonak su inhar bat eskuan ezin jasan badeza, nola jasanen ditu ifernuko su-garrak? Dv LEd 218. Zer duke merezi nahiago izaten duenak lurreko ona (ona erran ahal badedi eta ez zorigaitza) [...]? Ib. 41. Arroa naizela esan badezazu, neri ajolarik ez. A Ardi 92. Ospe ori diruaz erosi al ba'dagije, sarri jazoten dan lez, bape zalantza barik emongo dabe dirua. Kk Ab I 96. Gauza orok geure elez egin biarrian, / jarraitu ba'dagigu arrotzarenian, / Ludiko astoenak geu gara urrian. Enb 136. Diputau orreik bete ba'daie / emonda dauken berbea, / maisu erdaldun, ugerrok larri / ibil biarko daudea. Ib. 63. Arazo ori nire pentsudan itzi ba'dagixu, ez ixan ezpairik; txistuba baño ariñago aterako zattut neuk estura orretatik. Otx 47. Ezer esan ba'daitsube, sor ta gor egin zakijoze. Ib. 89. Aitari nere izenean ezer eska badezaiozue, emango dizue. Ir YKBiz 460. Baña gatza gezatu badadi, zertaz gazituko dute? Ib. 119. Batek amar drakma baditu ta bat galdu badakio, ez al du argia piztutzen [...] ta arduraz billatzen drakma arkitu arte? Ib. 299. Besteak ez badeza andik alderazi, / damurik, ba daiteke galdûk irabazi. Or Eus 31. Aldakuntza ori edo gugaz edo gu barik egingo da, eta gu barik egin ba'dadi, erlejiñoaren eta aberatsen aurka izango da. Eguzk GizAuz 155. Eta eskubide ori artu ta erabilli dagianak, aurrekoari porrot eragin ba-dagio, kale gorrian itxi ba-dagi, orduan zer? Ib. 18. Ez-bear andi bat artu ba dagigu; zoritxarreko gertaeraren batek gure bizkar-gane arri astuan ezarri ba dagisku [...], urrengo letorkiguzan atsekabe ta okerrak ere, [...] patxada ederrez artu eta jasan oi ditugu. Erkiag Arran 165. Nere eskea ontzat ar badezazue, eskerrak aurrez. NEtx Nola 15. Iainkoa ezagu ba'dezate ere, ez dute aintzat goresten. Or Aitork 168. "Zerbait" idazten dudala nabaitu bide-du [...]. Egunkaria irakur ba deza, egin duke nereak. Txill Let 98. Baldin irakurleren batek edo askok orrialdeotan utsunerik idoro ba'deza, ark edo aiek nere adiskidetasunik zinena izango dute. Zait Plat 2. Egiune ura kaltegarritzat jo badeza, edo tratu ori sator-tratua atera zaigula baderizkio, nola ukatu ari gizartetik alde egiteko eskubidea? Vill Jaink 187. Makiña batean arri-koskor bat eror badadi, makiña beingoan gelditu egiten da. Ib. 50. Betiko erlantz auen / alkarte iñork begira badeza, / igieraz ain tinel, ibilgunez ezberdiñ, / ta tartekidez alkar batera: [... Gazt MusIx 107.
b. ( Bazezan, bazegien, bazedin ). "Sail honetako adizkiak (bazedin / bazezan) ez dirudi sarriegi erabiltzen direnik ez eta ere beren erabileraren lekukotasun ugariegirik aurkituko dugunik ere literaturan. Hala ere 'consecutio temporum' delakoa medio, iraganeko aditz baten mende doazenean aurki genitzake. Alegia, orainean banadi sailekoak ditugun lekuan" EGLU II 376.
Ordenatu zuen Solonek bere legetan baldin herriko kargudun bati gertha bazekion sobera edatera [...], edeki zekiola berehala bere kargua. Ax 405 (V 264). Birjiñak artu zuan / San Jose esposo, / familiaren karga / al bazezan jaso. Xe 154. Andre gaizto bat biraldu zion / konbertitu al bazezan, / atormentatu biarko zala / baldin mudatzen ez bazan. Ud 114. Itxi al beian Bernardo bertan saritua, / eun ta milla aldiz luzatu eutsan galtzairua. AB AmaE 453. Agertu ba'zedin, nere zentzuak egundañoko gaitzegokiz aizatuko zun, eta gizonaren aultasuna ikaratuko. Or Aitork 342. Ikustean sumindu ziñan; ilko ere ziñan, noski, kalterik ezin egin izan ba'zenezaion. Ibiñ Virgil 37.
c. ( Baleza, balegi, baledi ). " Hurbil banendi; hortaz, benetan hurbil ninteke. (Halako batez) hurbil banendi, si me acercase, si J'approchais" Euskaltzaindia Euskal aditz batua 5. Tr. Aparece prácticamente en todos los autores septentrionales, así como en varios autores meridionales hasta el s. XIX, sobre todo en la construcción con al, muy corriente tbn. entre los bersolaris, quienes emplean solo algunas formas en expresiones cuasi-formularias (al-baneza, al banitza, al baledi...). En el s. XX vuelve a emplearse normalmente.
Emaztiak ez gaitz erran ene amorekatik; / gizonek utzi balitzate, elaidite faltarik. E 155. Zenbait andre hel baledi oneriztez hargana, / zein gizonek andriari emaiten du ogena? Ib. 125 (el ed. comenta: "baledi, eta gero, perpaus nagusian, emaiten du ez datoz elkarrekin oso ongi aldien egokieraz"). Signoa edeki baledi [...] lehenagokoék zutén konsolazione handiaz gabe ginande. Ins F, 3v. Gure gorputzak Iesus Kristen menbro diradenaz geroz, zein gauza indignea eta bidebagezkoa lizate, baldin paillarda baten menbro egin balitez? Ib. B, 5v. Sirenak bisitadu balegi, bertati osatua zala. Lazarraga A, 1142v. Gogortua sentimendu gabe banendi etzin, / Hala bedere balute ene doloreek fin. EZ Man I 112. Eta on lizate orai ere, halakoekin hala egin baledi. Ax 32 (V 19). Eztira ferekatzeko on; nehork uki balitza zaurtzen dute. Ib. 290 (V 193). Baldin hala errezibi balitza, eta baginitza, ezkindezke, egiten garen bezala, etsaiaren kontra kolera. Ib. 307 (V 204). Baldin orduan hil bazindezi, infernura zohazke. Ib. 544 (V 349). Hain da klar eztirela iustu non, baldin bertzetan ibili gabe, galdegin baliazote berek bere konzientziari hark berak erakuts baillizaie egia. Ib. 421 (V 273). Eta guztiarekin ere gertha balekio zenbaiti, emaitzera zenbaiti, halakoak bide gabe liazaio Erregeri, zeren haren lege eta manamendu hautsi baitu. Ib. 254s (V 170). Uste nuen nihaurk er' ekaitzak / io banenza, neure zurkaitzak / zintuzkedal' eta habeak. O Po 47s. Imini badidi dolorez pekatuena. VJ 12. Irakur baletzate Eskuarazko autorak, [...] egiaz hetan khausi lezakete. ES 167. Ezen badire presunak bizitze hunekiñ hartaraiño lothuak [...] non hortaz bethi goza ahal balitez, ez bailezakete egiñ konturik zeruko erresumaz. Ch I 22, 3. Erregela horiek leialki beira ahal banetza <be-> ez ninteke errexki eror altaramendurat. Ch III 23, 4. --Mutil nagia, xagi adi! --Xagi nendi al banegi. Acto 130s. Bestela erran baneza, zü jar zinteke ene kuntre. Mst III 52, 2. O zerbait eta asko zugatik egin al baneza! Cb Eg II 69. Zabal baleitez zeruak eta zeruetako zerua, ez laite han kausi [...] deusere handiagorik. Lg I 333. Proximo laguna maite zuenak, Jesusek zioen moldean, gehiago egiten zuela ezen ez ofrenda baletza munduko sakrifizio guziak. Lg II 241. Sentimendu berak zintuzke zuk ere, ungi konpreni baziñeza Jesusek sakramenduan bere burua ematen darotzunean egiten darotzun graziaren balioa. Mih 44. Uts bakótxa doktrinan itzulibaléi berze ainberze mántxa aurpégian, izainginduzke doktrinista óbeak orái túguna ignorántak. LE Prog 116. Etorrialdióro aurkibalezáte berendáko doblonbát, injenialezákete noiz ta nóla etórri. Ib. 98. Berriz bekhatuaz sar-araz bazineza zure bihotzean, helas! mutiriago eta nausiago han egon laiteke. Brtc 257. Min helgeiaz lotsa denak soegin balezo bere sordeitza, ediren liro uste zian beno txipiago heltü dela. Egiat 251. Sólo quisiera saber / neu naizan artian / la música que tiene / nok iminija dan / para darle las gracias / al banei bertatik. DurPl 88. Baña bildurrez, ezin bestez, iges egin balegi, gordeko leuke. Mg CO 51 (CC 39 iges egin albaneza ). Egun oroz iragan baletzate oren osoak elizan, bere eginbidei huts eginez, [...] gaizki legikete. Dh 71. Ugazaba zeken askok, al baleijee, odola izerditan emon eragingo leuskijuee otseinei. JJMg BasEsc 172. Gure asaba zarrak / biztu al baleitez / semetzat ezagutu / naiko ez gindukez. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ahal baneza alu bat / har niro nik intresian. AstLas 41. Amalau eriotza / nere bakarrarekin / nola paga litezkean / al baneza jakin. (c. 1826). Balad 221. Amoriozko penak / bertso berrietan / publika al banitza / Euskal-errietan. Ib. 229. Gure barrena argi ager al baledi, / ez genuke bekaitzik izango iñori. Echag 214. Oxala! bederen, baldin hil baino lehen, ikhus ahal baneza otsokume hura bildotserat khanbiatua. MarIl 98. Maleruski ni hil banendi bidaje lazgarri hortan, / Ziberuan khanta-itzazie, ene orhitzapenetan. Etch 246. Jauna, urrikal zite / gure manerari, / biziaz nahi dugu / berme jarri / deus gerta balakio / zure armadari. Bordel 43. Ondarrak ez baleza / geldi itsasoa, / orobat litzateke / mundua itoa. It Fab 157s. Ah! diotza, baldiñ atzeman banetza, / hoitaz egin niro goizeko othuruntza! Gy 129. Ai zure bizia nerearen truke erosi al-baneza! Lard 201. Bertze batek hola egin baleza, nik zer erran nezake? Dv LEd 59. Guk guziek egin bageneza erlek egiten diena, bizi gintake aingürü eli bat bezala. Ip Dial 27s (It y Ur egingo bagendu, Dv egin bagineza ). Bainan eztakit nor den, nahiz ungi nahi nuken ezagutaraz balezadat bere burua. Hb Egia 22. Hamazazpi urthe badu ez dudala ikhusi [...]; halere, ethor baladi, segur ezagut nezake. Laph 195. Ai ni banego gaxo zure ordez, edo zugatik hill al banedi! Arr GB 79. Nik nai bezela ager al banegizkitzu! Ib. 27. Zelian den izarrik ederrena / jin balekit argi egitera, / juan nainte maitiren ikhustera, / ene phenen hari erraitera. ChantP 392. Bertso bi paratzeko / egin det ametsa, / San Joseren bizitza / kanta al baneza. Xe 154. Kontzientzia libratutzeko / arreglatu al baledi, / neretzat gorde biar zenduke / arreba aberats ori. PE 151. Gozatu al baneza, / ni ara allegatzean / zer triparen poza! JanEd I 31. Jo gora ta jo bera / gabiltza gu beti, / Belena nun ote dan / billa al baledi. Sor Gabon 23. Gura leuke odeiak, burrukan egiñagaz, / oñeztuak baleiez sarri sarri sortu. AB AmaE 363. Nik ere bada nai nuke izan beon arteko, al baledi. Bv AsL 140. Egungo egunean ere ikhus baneza, Pello, bi-soseko madarikatu hura, ezagut nezakek oraino. Elzb PAd 22. Hor nonbeit barnago, gazetaren erditsutan ezar banezote, deus baino gutiagorentzat har lezakete. HU Zez 174. Berriz heldu zaiola mina ohart baladi, doala berriz laster harengana. HU Aurp 184. Eskualdunak pilota utz baleza, gero, Kaskoindu dela fama laster jarraik lero. Arb Igand 142. Negarrak azi al baleiz / gizonak umetan, / ezingo nintzan sartu / aitaiten fraketan. Azc PB 339. Pakia gauza ederra / egin baledi. AzpPr 112. Eta jagoiti hel balekigü zorigaitz hori, egizü phausürik eztezagün ükhen hura berriz ediren artino. Ip Hil 136. Ai, zeugaz ioan al-banei biar, etzi ta beti, zeure arrisku guztietan lagundu daizudan. Ag AL 155. Albanintza txori baten gisa bidajiak egin, bolan, naroder ekusen nindion orren altakan. Mdg 133. Al baneza erregalatuko nizuke pozik! Iraola 39. Zein nai autatzeko esan balezaizute, zalantza-malantzan ibili gabe, itsu-itsuan, angoa utzi ta gure gizon au ar zazu. A Ardi 59. Adrianek naiz Leonek eska balekidate, Seminarioan utzi izango duela naiz beste olako zerbait asmatuko diet. Ib. 28. Ta ori ezin ba-lei, maitasun-damuz damutu bedi. KIkV 102 ( KIkG 77 ezin ba-du ). Khen balitza galtzak eta eskuetan har, hobeki torratzeko? Zertako ez? Bakarrik ez dea? Barb Sup 46. Xahu hintazke, mendi-gainerat lehert baladi lanhoa! Ox 20. Ai al'baneza nere izen ilkor onekin batu / zure izen altsu-bizia! Jaukol Biozk 58. Aita zenak hiltzean / utzi orroipena / goxoki sartua dut / bihotzean barna. / Ondikoz gal baneza, / enetzat zer pena. Etcham 70. Ludi gustiko buruzagitza / zoruntzat autu ba'legi... / esan al ete legisku egiz: / "Zorun osodun gaur naz ni?". Enb 150. Nere lagun bat inguratu zait / gizon prestuaren gisa, / denbora pasa dibertitzeko / kantak jarri al banitza. Tx B II 177. Bañan, ni orain, arrekin, aurrez-aurre ikusi al banedi, nere begiak bereetan josi al banitza... Nork daki! Alz Ram 81. Olako bikoteren bat bidegabez edo bekaizkeriz zazpi neska oen epaipean iñoiz gerta ba ledi, onbera-legea arkituko din. Or Mi 34. Amilka eror baginte, ekaitz batek bota balitza han-hemenka kasik dilindan dauden etxeño batzu, zer itzulipurdia leize-behererat! JE Ber 13. Zure ganera igotia otu ba'legijo bakandereari, zure errukarrija! Otx 127. Gaiari ongi itsatsi aal-ba nezaio, esango dizutet nolako agertuko nituken nik olerki-idaztiak. Ldi IL 28. Ezagutzen dudala esan baneza, gezurtia nintzake. Ir YKBiz 327. Errozu beti zabal dutela bihotza: / Denen sutzerat berdin litezkela berma, / bere suzko ametsak gaur eskain balitza... Iratz 117. Gaztea nintzan garai artako / bizitz-iturri garbian / pittin bat edan baneza gaur / eritasunik ez nigan. EA OlBe 108. Sekulan uria has baladi, zer irakurriko du botikarioak? Lf Murtuts 92. Penitentzizko gau-bijiliak / oi nik kanta al ba'nitza! SMitx Aranz 104. Indar oien bear nintzan gizon iraun baneza. " Para permanecer hombre" . Or Poem 545. Irain baltza egia baldin ba'ledi, ez egiala, arren, iñork ez iñork jakin. Erkiag Arran 157. Nabari da ez lezakeela guti profeita euskal jakintzak, menturazko ahaidetasun hori zehazkiago ikert eta nolakoa eta nondikoa den bila baleza norbaitek. Mde Pr 220. Zer kalte aundiagoz aantzi oi diran galdegin ba'lezaidate, nork ez daki erantzuna, beure buruaz oso aantzi ez ba'da? Or Aitork 27. Iñork galde ez'balegida, ba-dakit; bestek galdeginda adierazten ez dakit. Ib. 317. Bildur baitzan etxean gerta zitekeanaz, auek, egiazko pekatariaren nortasuna ezagutu ba'lezate. Etxde JJ 135. Ekarri zuten lekura eraman ba'leza gure aitak, ez liguke danoi ere mesede txarra eginen. Ib. 123. Gai ortaz galderik egin ba'lezaiote, berak lasai asko erantzungo zien. Ib. 136. Sakonago ezagutzea merezi zun emakumea zan. Azpikeri, griña gaizto edo bestelako txarkeririk soma ba'lezaio, beti garaiz zegon atzera egiteko. Ib. 88. Lenengo ukaldia utsean eror ba'ledi, eztu balio urkabe azpian gelditzerik bigarren saioa egiteko. Ib. 205. Biar ikus bazintzat, itzegin baneza zurekin, alai banintza zure abotsak... Txill Let 37. Ta aren aide izan arren, Gamba beraren kontra bial ba-litza gorantzi aiek? NEtx Antz 145. Nire asmoa izan da hobiaren lauza / gogorkiro altza / baldin al banenza / oraintxe gorantza. Arti MaldanB 229. Iskilo eske ioan ba'lekio, ez lezaizkiote itzuli bear, eta itzuliko ba'lizkio, eluke zuzen egingo. Zait Plat 91. Orduen be, honelako pelikula bat bota baleiyuek eee, ezkintzoazan ibiliko aiko-maikotan. Osk Kurl 216. Goizetan [...] gauzak argiago dakusaz; baiña gabera ezkero, sakelean txanponik ba dauka, ala ardaua nok pagaua izan ba legi, lausopean jarten yakaz buru ta begiak. Erkiag BatB 154. Goizetik ager ba ledi, esango deutsa ango beste morroiak Nikanor soldautza-paperak egiten joan dala. Ib. 162. Krimen aundiren bat egin baneza, Guardia Zibillek kartzelan sartuko nindukete. Vill Jaink 103. Buru-muiñen (zerebruaren) funzionamenduari dagokion zerbait filosofuak epaitu ta erabaki nai baleza, bere eremu edo alorretik kanpo legoke. Ib. 68. Bozkario hori jasta balezate, uste dut jakintsun ainitzek utz lezazketela beren ikasteak. Ardoy SFran 337. Nik ere, Likida, oroipenak iraultzen ditut ene baitan, oroit-araz al ba'nentza. ' Si ualeam meminisse' . Ibiñ Virgil 60. Bigantxa ikus ba'zeneza, ordea, etzenuke goporrik goraipatuko. Ib. 38. Norbaiti nere kantaren batek tenta-bidea sor ba-lezaio, [...] kanta bezazkio itz eta letra oiek Jaunari. NEtx LBB 336. Jainkoak hango deiak baiezta balitza, / talderik ahulenak luke azken hitza. Xa Odol 283. Oietik jaikitzian / estu eta presa, / juateko esan ziraten / iñola al baneza. Uzt Sas 315. Lau bortz pertsu berri / Ahetze maitiarentza / zer ziniokete / orai kanta banetza? Mattin 46.
(Sust. vbal. en inesivo en vez de radical o participio).
Ta iñork okerrerako erabiltzea gertatzen ba'ledi, ez luke orrek esan nai izango euskera gaiztoa danik. Ldi IL 55.
5. (Potenciales; frecuentemente acompañado de ezin o ahal )
a. ( Badezake, badiro, badagike, badaiteke ). " Ba- est peu employé avec les potentiels en -ke, sauf avec ceux qui sont faits à l'aide de deza et dadi. Ex.: ez badezakezu iraun, amor emazu, si vous ne pouvez durer, cédez. Ethor badaiteke, dathorla, s'il peut venir, qu'il vienne" Lf Gram 780.
Baldin guk, gaixto garelarik, ezin iraitz baditzakegu gure haurrak gauza onen eskez daudenean, zenbatez gutiago iraitziren gaitu gu Iainko Aitak. Ins E 4v. Orain hain guri paira badezakezu, nolatan sekulako penak pairatuko ahal tutzu? SP Imit I 24, 6. Ezin ibil bagaitezke behar dugun bezain bizitze garbirekin, guziarekin ere iguzu grazia. Ib. IV 11, 8. Eziñ egin badezakezu / zure konfesionea, / asaia zaite egitera / zure kontrizionea. 59. Baldin ezin froga badezakezu, obligatua zara sinhestera. ES 198. Instant guziez zure barrenean eziñ sar bazaitezke, sar zaite bederen denboratik denborara. Ch I 19, 4. Baldiñ ordea perfekzioneko bidetik gu makhur-arazteko gai badire eta bertutea higuiñ-araz badiezagukete, ez dugu horrengatik kuraie gutiago izan behar. He Gudu 155s. Baldinetaria pratikatu nahi duzun bertutea eziñ ardiets baditeke non ez duzun bihotzeko sentimenduen araberako zenbeit akzione kanpora agertzen, [...]. Ib. 87. Ezin badirozü hañ min txipirik süstenga, nula soferitüren ahal dütüzü thormentü eternalak. Mst I 24, 6. Berekin bat egin nahi gaitu; gutaz (hunela erran badaiteke) harenbertze Jesus egin nahi du. Brtc 230. Ez badezakek esplika / zenbat duan sofritzen / sentitzen duan bezala, / erdizkatxe bederen / Erraguk [...]. Monho 122. Zeruko janari au gabe ezin garaitu baditu bere griña txarrak, edo ezin iraun badezake Jaunaren grazian. AA I 478. Ekusiko dezu atzenean, dezun guzia Jaunarena dala, ez zurea; ta zerbait izan al badezakezu, ura guztia bear dezula Jaun beraren eskutik. AA III 355. Zure pensamentu, itz, lan eta neke guztiak biurtu baditzakezu Zerurako irabazien urre eder-distiatzallean [...], nolako arreta ta kontuarekin ekin bear ez diozu jaiera oni? Ib. 360. Har zazu gogoan, ahal badezakezu, haren beheramenduen, haren pairamenen. Dh 173. Ezin egin baditeke orduan berehala goizeko othoitza, erran zenbait othoitz, beharrenak bederen, soinekoan harzean. Ib. 49. Eta ezbadezake pagatu edo itzuli, zertara dago obligatua? CatB 46. Ez badezake irakur [...] othoiztuko du presidenta bertze bati irakur arazteaz. JesBih 421. Ene Aita, ahal badaiteke, urrun bedi ni ganik kalitz hori. Ib. 451. Baldin ez baditazke oraino zenbeit Elizetan publikoki egin [...], ez othe daitezke bederen erakhar presuna debotak heien egiterat partikularrean? MarIl 8. Ezin egin badezakegu Apostolu handi harrek bezenbat, egin dezagun [...] ahal duguna. Jaur 401s. Kaliza au kendu ezin baditeke nik edan gabe, zuk nai dezuna egin bedi. Lard 442. Baldin xerthoak [...] ezin enplega baditazke berehala, begiratuko ditutzu eltze batean. Dv Lab 383. Amodioa diruz / ez baditake eros, / neke da maitatzia / hastiatuz geroz. Bordel 172. Ez badezakezu okhinaren ganik [ogirik] ukhan, Jainkoaren ganik ukhanen duzu. Laph 244. Zuk ezin egin badezakezu, [...] nik eginaraziko dut. Ib. 90. Baldin errejidoreak erriaren kontura jan eta edan badezakete, nik ere, uste det, oiek aña eskubide badedala. Zab Gabon 76. Onekiñ irabazi badezaket zerua, [...] nork edo zerk atzeratzen nau? Arr May 77. Bil ez badezakegu / handi den fortuna, / dugun goza bederen / guttien duguna. Zby RIEV 1908, 773. Bekoz-beko laidosta ez badezake, bederen gibeletik sartuko dio eztena. HU Zez 99. Baldin ez bazaitezkete bezperetan aurkhi, erratzue zuen bakhartasunean. Arb Igand 182. Zebillen tokian edertasunaren argia ta anima garbiaren usai gozoa bezela utzitzen zuan, onela esan badezaket. Ag G 169. Arraultza ta olloaren asiera, Jaungoikoa gabe ezin badezakezu esan nola diran, nola naiko dezu gauza guziak Jaungoikorik gabe izatea? Inza Azalp 36. Ez bazitazke jauts hortik / zure semearen gana, / igor dezadazu bederen / gizonen zain dabilana. Ox 152. Odol eskasez ez baditake, / Jinkoa! horra nere bihotza! Ib. 174. --Gizona, baduzu burutik? Hiru erresuma hautako medikuek deus ezin egin dute eta!. --Zer munta du gero, nik badezaket hek ez dezaketena? Barb Leg 135. Tokiaren gainean ari dira endurtzen bai azalez bai mamiz, holakorik erran baditake harriaz mintzatuz. JE Ber 42. Zuk ezer al badezakezu, gutaz urrikal zaite ta lagun zaiguzu. Ir YKBiz 248. Gizon batek billebaiketa artu badezake larunbatean ere, Moiseren legea autsi eztedin, zergatik asarretzen zerate nerekin, larunbatez gizon osoa sendatu dudalako? Ib. 314. Guti eman badezakezu, emazu bihotz onez. Zerb IxtS 61. Aita, ahal baditake, urrun dadiela sofrikarioen kalitza! Ib. 88. Bildur naiz gaitz izango zaidala nonbait publika eraztea. Andimaren bidez, agian, Mitxelenak ezin badezake. Mde Pr 195. Zerbait onik egin ba'dezakegu emen bizi gaitunan artean, alkarri barkatzea dun ezpairik gabe. Etxde JJ 278. Izan baldin ba'ditezke ta usteldu ezin, obe dira, usteldu gabe gelditzen baitira. Or Aitork 172. Zer arazo degu, ba, jakin al ba-diteke? NEtx Antz 38. Itxaropen oiek biotzean nola berotu, baldin etxea loka badago eta goizetik gabera desegin baditeke? Vill Jaink 161. Argia joan dan legez / joan baneiteke neu be, / urrunetako bake garbian / uso bat lez sartu arte. Gand Elorri 176. Bainan ez baditake sar, hilen da aintzinean. Ardoy SFran 266. Jakin nahiko nuke, al badaike izan, / ait'amak kanpoan ta heiek non dabiltzan. Xa Odol 149.
b. ( Bazezakeen, baziroen, bazegikeen, bazitekeen ).
Zer zohakon Josueri [...] hala geldi-araztea argizagi hura zeruan, ezin geldi-araz bazezakeien abarizioa lurraren gainean? Lg I 198. Thormenta guziak arin eta gozo zitzaizkon, hekien bidez Jesusen izen seindua bazter guzietarat bana-araz bazezaken. Dh 241. Egin zitzaion beretako baten gutizia; baita aditzera eman ere Franzesari [...], baldin eman albazezakean. Izt C 162. Lurreko parabisuan gizonak iraun ahal bazezaken, gorphutzeko bizia galdu gabe, Yainkoak han ezarri izan zuen bizitzearen arbolako fruitutik janen zueño. He Phil (ed. 1853) 137 ((ed. 1749 ahal balezake . Jesus, berriz, itxian sartu zuen, gurutziltzatu zedin, oraindik ere libratu ezin bazezakean. Lard 454. Ohointza zilhegi zen, egin baziteken ikusia izan gabe. Hb Egia 70. Eziñ ordea bazitezkean an gelditu [...], nai zituen gisara eta eran animen onerako lanbidean ipiñi zitzan. Aran SIgn 74. Geldi al bazitekian / sikiera bizirik, / orla saiatu ezkero / zerbait merezirik. Xe 199. Bertze batzuetarat ere sar bazitakeen, zoala, ahal bezen urrun. HU Aurp 96. Zalaparta bat aurrera dagi, / ataka arkitu baliro. / Mutil-taldeak begiz galtzeke , / atze ta saiets, darraio. " Avanza en tromba hacia delante por si logra hallar brecha" . Or Eus 329. Nonnai egon ta ere (iñondik al baziteken karrikan, gizonen aurrean) egiten zuten beren otoitza. Ir YKBiz 128. Norbaitek andik Amerika ikusi al bazezakean, uraxe Bixenta izango zan. JAIraz Bizia 114. Ordun negurtu ba'ziteken, dagigun berriro beste soñua asi dala, ta ari dala luze, atergabe; negurtu dezagun ari danean. Or Aitork 332. Zer ajola neri filma, eskubitara begiratu ta ainbestetan amets egindako aurpegia illunbetan ikus ba nezakean? Txill Let 52. Norbeit edo zerbait azantzetik ez bazezaken asma, bere gogoa erabiltzen zuen luzaz heia nor edo zer izan zitaken holako azantza egin zezakenik. JEtchep 23. Berri On hori ez balin bazezaketen onhar eskale baten ahotik, onhartuko zuketen jaun haundi baten ahotik! Ardoy SFran 236s. Giristino berririk ez balin bazitaken egin, etzen hor misionest beharrik. Ib. 222.
c. ( Balezake, baliro, balegike, baliteke ).
Banekike goruetan. Lazarraga A19, 1190r. Ezin har balezake astirik meditazionean egoteko, utzi behar luke [...], haren orde artha berezi bat hartzen lukelarik bere lanen erdian Jainkoaz [...] orhoitzeko. Dh 47. Umea gurasoak / Yaunaren bildurrean / azi baleu, ak berlan / igarrita, gaistoak / uxatuko lituke. / Gurasoen errua / izan doa, bestera / umek egin baleike. Zav Fab RIEV 1909, 33. Denpora gitxi onetan penitenzija egiñaz irabazi baneike zerua, nok nauka lotuta? Ur MarIl 65. Eta hunen gaiñean nik / kontra egiñ nezoke kasik / Esopo ene nausiari, / baldiñ baniñteke atrebi. Gy 55. Hola! andereñua atxatxo / tokia huts baziniro? Ib. 233. Iparragirren bozian ditut / bertso berriak paratu, / Gipuzkoako euskal erriya / al banezake nonbratu. Xe 167. Juango nintzake ba, zerbait atera al banezake. Urruz Zer 32. Baldin batek ezagun balezake bere buruaren negurriko ura! FIr 175. Zerbait egin al ba'nezaizuke aleginduko naiz. Lab EEguna 173. Baiñan nik itz bi esan nai tizut, / mâiaren erasotzaille, / zure eskuentzat goratzapenik / iñon asma âl banezake. " Si es que hallo alabanzas" . Or Eus 36. Lan ontatiko oialak bereizi arretaz, / balian bagindezke gu bi ok aietaz. Ib. 105. Norbaiti mesede egin balezaioke, pozik eskeñiko diot. NEtx Nola 3. Mirentxo dagon tokitik ekarri al banezake, itxuitxun ekarriko nuke. JAIraz Bizia 57. Gauza guti da naski, halaz ere behaztopo bat emazteki bati korte egin nahi baniro. Mde Pr 156. Ez liteke guzialdun, Berak ez egin-gaiaz baliatuki baizik onik egin ez ba lezake. Or Aitork 160. Al banintzake nire hezurrak / hezur hoietan deskantsa...! Arti MaldanB 229. Aurretik pasatzerakoan beste aldera salto egin eta igesi egin al'ba'nezake! Ugalde Iltz 53. Bainan ni baino urosagorik / mundu huntan ez ditaike, / baldin zuk beti banezakezu / egun nauzun bezain maite. Xa ( in Mattin 97 ). Iñondik eman al banezazke / egunsentien berriak... / Amaika aldiz egon gera zai / noiz etorriko jarriak. Uzt Sas 321.
6. ( Baduke, badateke, banoake, etc.). Cf. EGLU II 370: "[...] -ke marka daramatenekin --daiteke eta dezake saileko ahalezko adizkiekin ez bada-- agertzeko zailtasuna dutela ematen du, ondoko bi perpausok erkatuz ikusten dugun bezala: Egin badezakezu egin ezazu; ??egin badukezu, zurea dateke". Tr. Se encuentran ejs. ya desde Axular cuando menos, si bien en este autor son siempre oraciones concesivas. Por otra parte nótese que casi todos los ejs. recogidos tienen un claro valor potencial, con ahal o ezin expreso.
Bekhatoreak bekhatuan dagoenean, egiten dituen obra onak balio ezpadute ere deus zeruko loriaren erdiesteko; eta obra on hekengatik, bekhatore hark Iainkoaren alderakotzat burupenik ezin baduke ere [...]. Ax 543 (V 349). Zeren geroko hartan, bentura bat ahal badateke ere, ez ordea segurantzarik. Ib. 77 (V 51). Eta eskuaren ibentzea bera asko bazuketen ere, ordea lanhabesak, tresnak eta obraren egiteko gai guztiak ere, berek bilhatu eta hornitu behar zituzten. Ib. 26 (V 15). Eta horren gainean nihondik ezin baduket segurantzarik, nolakoa da nere erhokeria [...] bizi banaiz estatu batean, zeinetan segurki ezpainuke nahi herioak atzeman banintza? Dh 122. Niholere elizarat ezin badohake, eskeini Jainkoari han ematen den meza seindua. Ib. 53. Kontzebi dezagun, ahal badukegu, nolakoa izan behar den. MarIl 78. Edo ez badukete ziñez hau guzia, / egiten dute alegia. Gy 213. Gauza txikiena ere ezin badagikezue, zergatik zaudete kezketan gañerakoaz? Ir YKBiz 281.
7. (Adnominal; forma verbal + suf. -ko ). Cf. balizko.
Balizko oleak burdiarik ez. "La herrería de si fuese no hace fierro" . RS 15. Esan beeban ez beeban edo emon beeban ez beebango ezkontzako berba bat gaiti auzitan dabiltzanak. fB Olg 202. Baina dira, geure burutazinoiak, baleukaz, ontzat artuten ditubanak. Ta burutazinoiaren ondo eristeti jagiten da goguan euren gurarija edo baleukazko naija. fB Ic II 252. Beste ainbeste esan ginai, alako izan banintzko pensamendu zoruakin bere burua penetan daguan ezkondu garbatuba gaiti. fB Ic III 370.
II. (Con verbos de voluntad, expresiones desiderativas, etc.). Gram. Se utilizan normalmente los auxiliares irreales o hipotéticos
1. (Con verbos de voluntad). "Parfois le suppositif sert à faire une proposition complétive après des verbes de volonté ou de sentiment au conditionnel. Ex.: nahi nuke jin baladi, je voudrais qu'il vînt (litm.: s'il venait)" Lf Gram 783d.
Amorosak nahi nuke honat beha balite; / hon lizaten gaztigurik agian enzun liroite. E 85. Nik hura nola, nahi nuke hark banenza onhetsi. Ib. 143. Iainkoak nahi du guztiak salba ditezin. [...] Eta halaber guztien athei dagote, guztietan deitzen du, ideki baliazote nahiz. Ax 101 (V 69). Ez deusen pare dadukagu denbora. Badirudi trabatzen gaituela anhitzetan ere, ezpagendu nahi gendukeiela: ez iakinez zertan iragan gabiltzala. Oren batean garenean, bigarrenean bagina desiratzen dugula. Ib. 160 (V 107). Egia da hori gaitz dela, eta halakotz desira nuke hartara bere antzea ekhar balezate berokiago, nihork hunerainokoan oraino egin duen baino. SP Phil ẽ, 1r. Ezen nola goztuak diferentak baitire, nahi <naki> nuke Liburu huntan bakhotxak aurki baleza bere Debozionean kontentatzeko gai den guzia. He Gudu 137. Nahi nuke ene nausia ager balakio Samaria hirian den profetari. Senda bide lezake bere lepratik. Lg I 370. Harek dero, harek / Karmiñola danza eraziren; / bizkar ezurra hauts baliezo / beneiko desirazen. ' Et je lui souhaiterais qu'il lui brisât le dos' . Xarlem 253. Haren nahi mina liteke egun oroz ere har baneza. Dh 243. Nolakoa da ene erhokeria [...] bizi bainaiz estatu batean, zeinetan segurki ezpainuke nahi herioak hatzeman banintza? Ib. 122. Nik gura neunkeana da [...] nik baño buru, gatz, asti ta gogo obea daukanen batek geiago ta ederragoak egin balegiz. Zav Fab RIEV 1907, 91. Hatik desir nikezü ereiñak bil balitzade! Etch 276. Naiko luke bereala sekatzen balira. Ud 107. Naiago nuke beira balego / antziñetako aitona. EusJok II 153. Gura leuke odeiak, burrukan egiñagaz, / oñetuak baleiez sarri sarri sortu. AB AmaE 363. Ordurik ona kartzelan / bizi naiz eztakit zelan: / sarri ta askotan / daukat gogotan / kendu baleuste bizia, / ain daukat bizi larria! Azc PB 198. Elizaren argia Erroman hain handi, / Gaixtaginen nahia laite hil baladi... Zby RIEV 1908, 290. Naiago neban bere iardunak geiago iraun baleu, arimarako argi barri bat emoten deust eta. Ag AL 104. Gauzik asko baño gurago leukiela batebatek ezer esango baleutse, makillak yokatzeko. Kk Ab II 165. Naiago omen luteke euskeraz idazten dan guzia nornaik atxitzekoa ba'litz. Ldi IL 83. Bai batak eta bai besteak, aldia nare ta bare luzaroan gelditu izan balitz, naiago izango eukeen. Erkiag BatB 55. Naiago nuke bizi balitza / orduko Mondragonesa. Uzt Sas 326. Gisa baterat nahi nuke banintz hila, / zerurat joaiteko bakearen bila. Xa Odol 251.
2. (Dependiendo de perífrasis verbales como on izan u hobe izan ).
On zukeien sorthu ezpaliz. Ax 598 (V 381). On lizateke huts egiten ez banu. ES 171. Baneuka, bazeunkake; zeuk bazeunka oba zeunke. Mg PAb 123. Hobe liteke, ihara harri bat lephotik lothurik <-tik>, itsasoaren zolarat bota balezate. Dh 232. Negarrari eman zitzaiozkan, [...] esanaz obe zutela Ejipton il baziran. Lard 91. Hobe nuke mendiek azpian lehertu banindute. Dv LEd 205. Triste bizi naiz eta / ilko banitz obe. Bil 133. Euskaldun fedegaiztokoak Iesusi deutsen gorrotoagaitik illgo banindue, ainbat obeto! Ag AL 158. Milla bidar obeto izango zan guretzat aurrera jarraittu bagendu, ontzi ari jaramon baga. Echta Jos 268. Obe luke alakoak eiera-arri (errotarri) bat lepotik lotu ta itsaso-zolara egozten balute. Ir YKBiz 254. Askoz obia izango nuen / egon banintza ixilla. Uzt Sas 332. Frantses edo español sortu banintz hobe, / gaur ez nuen izanen hoinbertze naigabe. Xa Odol 224.
3. (En exclamaciones desiderativas).
Oraziotan beti nago: / otsoak aita jan balegi! Lazarraga 1190r. O ur xorta bat mihia banu, dio, hozteko, / [...] Sentimendurik ez banu hunelako tormenten, / Illhunbean banintz ere bethiere egonen! EZ Man I 100. O miserablea, dio, hill bedere banendi! / Eta onez gabeturik gaitz ez baneza senti. Ib. 111s. Oxala hanbat sainduren etsenpluek bitz balezate gure baithan ere saindutzeko gutizia. Ch I 18, 6. Oxala, Jainkoak ere onhets baleza neurea eta beira banintza gaitz guzietarik! Lg I 290. Ai balego arima benetan humilde ta konbertidu bat; ta zein errez topauko leukian Zerurako bidia! Mg CO 6. Oi! nere nigarrez, baieta nere odolaz errepara ahal banetzake hanbat errespetu eskas [...]! Dh 82. Ojala, mundutarrak ezautuko balebee egija onen indar guztia! fB Olg 21. Ai ene zorigaistokoa, konfesau baño leen ilten banas! EL2 155s. Zer itz eder ez dizkit / esan Galateak! / A, eraman balitza / zerura aizeak! It Fab 194. Oxala orok balaukate buruan finkatua / ondoko bertsu hauietan dathorren errefaua. Gy 29. Yaunak, oxala, diotza, / dena bethe ahal baneza. Ib. 105. Oh bekhatu madarikatuak! Oh! mil-aldiz lehenago hil banintz zuek ez egitea-gatik! Dv LEd 83. Gizon illkor bat nazan legetxe, / ai banintza aingerua! AB AmaE 196. Leher egin balezate Moresek eta juduen etsai guziek! HU Zez 23. Asto orrek kargak / aurregi daduzka, / ujala bi legua t'erdi / aurrera baleuzka. Noe 129. Debruak ereman baleza bederen! Barb Leg 127. Ai, une artan emaztea alboan izan balu! Etxde AlosT 53. Oxala, oxala hola mintzo balire [...], ihes egin duten dohakabeak! Zerb Azk 32. Ai! Jakin izan baneu gaur beste. SM Zirik 25. Ai, behar bezala zainduko balute! MEIG IX 98.
3. (Con repetición del participio).
Ai nik Donostiako atekuari emon dautsodan pesetie, ai nik yakin izan baneu yakin, ai a pesetie, ai nire zoritxarra... Kk Ab II 83. Ai bere amandre Marikorotzek burue yasoko baleu yaso! Ib. 39. Baña, nik jakingo ba'neu jakin zittalkeri au asmau ixan dauana nor ixan dan, bere-beriak artuko leukez. Otx 28. Esku artean artzen ba aut, artu! Erkiag BatB 30.
III. Como si.
Ormako miarmia / beti da begira / aurrian sare andi bat / berak ifinita, / pensaurikan eulija / juango jakola / bai baleuka onduan / azukar tontorra. DurPl 81. Eskaillaretan beera, noizbait, jatsi dira, / lotsaturik balegoz, gizon nekatuak. ' Con signos de vergüenza' . Gand Elorri 216. --Oea bear dot, lo egiteko. --Oea? --Bai, zeuk lez, eta edonok lez. Ala sasiko umea ba nintz al naukazu? Erkiag BatB 130.
(Con partícula introductoria).
Material txarragaz euren lanak egiten ditubezanak, bardin pagadu erazoten dabeela, zein da ongo eginik balegoz. Astar II 161. Errenkara polit bi / ain ditu berdiñak, / nola izan baziran / moldian egiñak. Bil 60.
IV. (En interrogativas indirectas). "Se abusa de ella empleándola en lugar del sufijo inquisitivo -n. Hasta el castizo y elegante escritor Añíbarro ha incurrido en este defecto. Eztakit nik elduko banaz dice en vez de eztakit nik elduko nazan (Añ EL2 11s). Esto proviene de la influencia de las lenguas adyacentes, que con una sola palabra, si, expresan tres de nuestros modos verbales: el supositivo ba-, el dubitativo -ote, -ete y el inquisitivo -n " A.
Eta eztakit egiaz Jangoikoak parkatu badeust. EL1 53 ( EL2 parkatu deustanez; casi todos los ejs. de la 1.a ed. han sido eliminados en la 2.a). Itandu biar jake baru egingo badabe ala ez. Astar II 240. Zer dakigu izango bada? Au baño gatxagorik ikusi da mundu zabalean. Zav Fab RIEV 1907, 91. Eztakit ezkonduko banaz. Echta Jos 111. Maitatzen bazaitut, itaundu dautsozu / leiuan klisk-dagin illargi-izpijari. Laux BBa 16. Arantzazure joan bear det / gabean edo egunez / Birjina amari preguntaduten / ixingo bada edo ez. (V-arr). Balad 139s.
V. A ver si, por si.
Egin zitzaion beretako baten gutizia; baita aditzera eman ere Franzesari [...], baldin eman albazezakean. Izt C 162. Nere senarrarekin / daukadan bizitza / kantatuko det iñork / ikasi balitza. Xe 250. Andre gaizto bat biraldu zion / konbertitu al bazezan, / atormentatu biarko zala / baldin mudatzen ez bazan. Ud 114. Jo gora ta jo bera / gabiltza gu beti, / Belena nun ote dan / billa al baledi. Sor Gabon 23. Esan dirate bertso berriyak / ondo para al banitza, / gazte batzuei lenguan eman / diyoet baiezko itza. EusJok 45. Uka-muka aundirik bage lotu da lanari, / zerbait asma baleza gazteen pozkarri. " Por si algo se le ocurriese" . Or Eus 49. Lan ontatiko oialak bereizi arretaz, / balian bagindezke gu biok aietaz. " Por si nos hubiera de servir" . Ib. 105.
VI. (Refuerzo de exclamación).
Baña ai! Nor akusatzen det? Noren kontra suak artzen naute? Seme ori bera ni banaiz? Cb Eg II 58 (Dv nor da seme hori, ez banaiz ni neroni? ). Eztaukadaz aztuta Anjel da Mañasi. Bai zera aztuta! Euren ipuñak esateagatik artu badot esku artean darabiltan arloa. Ag Kr 72. Azkenean joan da! Uste ez banuen hementxet gelditzen zitzautala! Ederki atxemana izanen bainintzen! Barb Sup 155. --Baña, andra, neu banintzan nere senarragaz! --Baña zu! nola atorra utzian, bedartzan eta goizeko bostak inguruan? --Bai, ba. Etxba Ibilt 471.
VII. "C'est l'indicatif avec ba- que l'on ajoute aux mots interrogatifs pour leur donner la valeur d'un relatif indéfini. Ex.: nor bazira, qui que vous soyez; non izan baziren, où qu'ils fussent allés; noiz mintzatuko badira, à quelque moment qu'ils parlent (futur)" Lf Gram 783b.
BA-... BA-... (H (que cita a Mst)) .
(uso distributivo). v. NAHIZ... NAHIZ.
Iesus Krist haur bera da [...] gizon guziak iujeaturen dituena, eta batbederari ungia bada gaizkia bada, egin dukeenaren araura rendaturen draukana. Adv *** 3v. Lehenago eguna luze bazén labur bazén, iguzkiaren ilkhitetik sartzerano partitzen zen hamabi orenetara, eta orenak luze-laburrean ziraden egunaren araura. Decl ã 4v. Eguna Iuduek luze baliz labur baliz hamabi orenetara partitzen zuten. Cal a, 2v. Jinkua den zütan glorifikatü, bada bizian, bada hilian. Mst III 49, 7.
BA-... BEZALA, BA-... LEGEZ, BA-... BEZAIN, BA-... BAINO.
"Les suppositifs formés sur l'imparfait modal et suivis des adverbes comparatifs bezain, bezanbat, bezala ou de leurs dérivés constituent des propositions comparatives conditionnelles. Leur sens étant irréel, dadi et deza ne peuvent prêter leur concours. Ex.: zerbait balaki bezala mintzo da, il parle comme s'il savait quelque chose; elizan sartzen balitz bezala horra nun duzun boneta eskuan, le voilà le bonnet à la main comme s'il entrait à l'église; ama ikusi balu bezain alegera, anssi joyeux que s'il eût vu sa mère" Lf Gram 783. v. BAIT-... BEZALA. Tr. Documentado desde Leiçarraga, a partir del s. XVIII es de uso gral.
Eta lagundu izan zaie bera ere haién artean balebila bezala. Adv ** 1v. Eta Iainkoak irudirik batre egin gabe, haei manifestatu nahi ezpalitzaue bezala. Ib. * 8v. Sinisetan dot banekus baño geiago. Cap 76. Hanbat beti / gotorreti / egiten derautazu, / baninz bezain / zenbait betzain / edo ilhagin zarpazu. O Po 4. Eder nazazu amudioz, / banintz bezala urrea; / egidazu zure dohaiñez / bihotzean aldarea. 113. Gogo gaistotan laketzian, zoin bekhatü ihork egiten dütü? --Gaizkiak berak egiatan egiten balütü bezalakoak. Bp I 105. Erran baleza bezala. ES 176. Aditzen zuten guziak Apostol guziak esaten zutena, nori bere hitzkunzan esaten baliote bezain aisa ta garbiro. Mb IArg I 356. Eta zeren kontuak, nere gustoko, ta berezko ango euskeraren grazia andia duen, Bizkaitarra baninz bezala, aien gisa kontatuko det. Cb EBO 42s. Jesusek hartu zuen traidorekeriazko musu hura anaia edo aita batek eman izan balio bezalako malsotasunarekin. Lg II 258. Gorphutzeko begiez ikhusten banu baino fermukiago sinhesten dut aldareko sakramendu sainduan zarela. Brtc 69. Enzun zan bat-batetan, Zerutik bera baletor bezala, etxe guzia bete zuan aize indartsuarena bezalako ots andi bat. Ub 97. Urteten badau osasunaz, zabiltzee [barberuok] bazterretan zabalduten, nik bai egin dodala osaketia [...], iñor osatuten ezpalitz legez odol aterate ta edaari atsitu baga. Mg PAb 84. Jaso zuen burua ta luzatu iduna zerbait balekus bezela. VMg 56. Esaten balio bezala Juduai esan ziena. AA I 433. Noberari ez bajuako legez. fB Olg 11. Jarten dira neskatillaak plaza inguruban Ferija baten salgei balegoz legez. JJMg BasEsc 133. Esaten deutsee adiskidetzakuak, arren egin daijala jaaten baleu legez. Ib. 143. Ardura andi bategaz arteztuko dodaz gaurko nire esa-egite guztiak atzeneko eguna baneu legetxe. EL2 30. Berak arrapatzera joan oi dira askotan andizkiak alkarturik, [...] pesta andi batzubetara balijoaz baino are atsegintasun geiagoan. Izt C 194. Itsas-urean abiatu zan, lur-leorrean bazijoan bezala. Lard 474. Ni bethi lurtiar eta lurrari begira, nere zoriona han balago bezala. Dv LEd 56. Milla bider geiago balio izan zion [...] maisuak erakutsi zion apur arrek, munduko jakiñkizun guziak ikasi bazituzkean baño. Arr May 45s. Beti orok baino xuxenago eta hobeki oro balazki bezala makurrari jarraikiko zautzun populu gaizo hura. HU Zez 193. Euren semealaben aziera errelijinoe santukoaren ardurarik artuten ez dabeenak, aziten dituezala arimarik ez baleuke legez. Itz Azald 98. Ikus diteke Ama Birjinaren iduri bat, xira hostoz erdi estalia, borda zahar bat han balitz bezala. JE Bur 51. Nere lekuan jarriko aiz, nere aginpidien jabe ipintze aut, ni banintz bezela begiratuko diate. Ag G 361. Pizti basati bat ixan balitz lez lotuta espetxera eruan biar ixan eben. Kk Ab I 39. Pernandok ez entzun egin zuen, eta ezer igarri ez balu bezela bazkari-tokira bildu zan. Muj PAm 43. Bereak ukhan balitu bezala, arras beretzat hartu zituen [...] Josepen bi semeak. Zerb IxtS 30. Aita il zidatenentik, alaba banindu baño areago lagundu dit Santxa andreak. NEtx Antz 33. Solasean denekin ari zan ondoan, deus izan ez balitz bezala. Ardoy SFran 161. Emaztiak, orduantxe pozik, gura ez baleu lexko ezetz batzun ondoren, esan zetsan ziraunki. Etxba Ibilt 478. Orain batere gaixorik izan ez banu baño ere askoz kontentuago bizi naiz. Uzt Sas 21.
(Con -n en el verbo).
Eginik penitenziaren bat, Jesusek Krutzetik ifini baleutsuen legez. LoraS 130. Asto gaixoak / bildurrarren nekez / daki ez nor dan / ta konor guztiak / yoanik daukaz / yo baleuan legez / oñaztarriak. Zav Fab, RIEV 1907, 95. Gaikeri edo materialismoa aurrez irakatsi oi zan, ori gizonarentzat aurrerapide andia ba'litzan lez. Eguzk GizAuz 47.
BADA.
a) (Dv, H (que cita a Mst)) .
(Con valor concesivo, precedido y seguido de un adv.). " Nekhez bada nekhez erori da bere burhasoen nahira, il a cédé, quoique avec la plus grande peine, [...]" Dv.
Zeren eta iseiatü izan beitira lürreko desirkünte orotarik nekhez bada nekhez bere bürien soltatzera. Mst I 11, 2 (Ip ahal oroz ). Tenpestaren erdian, ilhunben erdian, aitzina badoha San Migel, emeki bada emeki, nekhez bada nekhez. Laph 222. Deusek eztiozka langile akituari hala arintzen begia eta bihotza, nola ikusteak, emeki bada emeki, ondotik heldu goiti gazteak, behin laguntzale eta geroko ordain. HU Aurp 220. Haranbillet aita-semek bentzutu dituzte nekez bada nekez, Etxart eta Husset bi herritarrak. Herr 29-8-1963, 3. Gaizki bada gaizki, entsea gaiten zeruko zorion horren hobeki aiphatzerat. Etcheb Zeruari 20 (ap. DRA ).
Nekez bazen nekez, ohetik urrundu zen. Mde HaurB 23.
b) " Bada, disiuntibo gisa oso adinekoek erabili ohi dute gisa honetako esaldietan: Guk ezkiñuan goseik pasau. Etxian artzen zan, artua bada, patatia bada, babia bada, berduria bada, ezta? " Elexp Berg. " Artua bada, garixa bada, gaztaiñia bada, ez euan goseik " Ib.
BADAREN BADA.
Por si acaso. v. badaezpada.
Gorde, bear ba'da; kanpotik etorri ziran maketo zital aietatik gorde, badaren ba'da. Ugalde Iltz 23.
BA-... ERE.
a) (Concesiva). "Aunque te pese, gura espaduk bere, atsekaba baduk bere " Lcc. "Particule conditionelle, exprimant un sens de, quand même, malgré que, négatif si elle est accompagnée de ez et affirmatif si elle est seule. Gaitzets lezake hordi bat ezpalitz (ez balitz) ere, elle le détesterait quand même il ne serait pas un ivrogne; ez du ukhorik eginen, argala bada ere, il ne reculera pas, malgré qu'il soit faible" H. "Même si" Lrq. "Tenemos dos locuciones conjuntivas de acepción concesiva: ba- ere (bere) y -ta ere (bere) " A Morf 571. "La primera equivale a 'aunque'. Badakit zer egin bear litzatean, egiten ezpadot bere, ya sé lo que debiera hacerse, aunque no lo hago (Mg PAb 69)" Ib. 709. "Les diverses formes du suppositif accompagnées de ere 'même', prennent un sens concesif" Lf Gram 783. Cf. SMuj: "Gutxi baenik ere, aunque sea poco". Tr. De uso gral. Poco frecuente con baldin, aunque hay ejs. ya en Leiçarraga.
Eta hoiek egiazki ehork hala ezpaditu, / albailiaki duda gabe ezin dateiela salbu / bere bekhatuiak oro baditu ere konfesatu. E 43. Io badeza dardoaz ere gorputzaren erditik, / ainguruiak bano oboro ez larrake gaizkirik. Ib. 129. Bekhatore bagir'ere, oro gira zuriak. Ib. 71. Orain negua bada ere / etorriko da udea. CancAzc 1s. Berehala utzi ukhan dugu kanbiatu gabe, zeren S. Ioanek Grekez skribatu badu ere, hitz Hebraikoa expresuki eduki nahi ukhan baitu. Decl ã 3v. Ezen kruzifikatu izan bada ere infirmitatez, alabaina bizi da Iainkoaren berthutez. 2 Cor 13, 4. Nik eztut iujeatzen nehor. Eta baldin iujea badezat ere nik, ene iujemendua egiazko da. Io 8, 15s. Igan zedin Simon Pierris, eta tira zezan sarea lurrera, ehun eta berrogei eta hamairur arrain handiz bethea: eta hanbat bazen ere, etzedin ethen sarea. Ib. 21, 11. Oi beazatu badagi bere, / ez erakutsi bildurrik. Lazarraga A14, 1182v. Eta, zati badezazu ere [ogi au] / zati nai duzunetan, / beti osorik gelditzen da / len zendukan guztian. Elizalde 159ss. Bekatore handia banaiz ere, ez nazazula hargatik arbuia. Mat 289. Arrazoin haur bortitzago iduriturik, semea galduko bazuen ere, deliberatu zuen eta manatu iustizia egin zedilla. Ax 347 (V 231). Gizonak denbora iragana ezin kobera badezake ere, eta ez bihur, ordea erremedia dezake. Ib. 168 (V 113; v. otros ejs. de Ax supra (I, 6) ). Ez iñor bere menospreziadu, txeen txeena bada bere. Cap 126. Banau er' iraiziko, / eztut ez gaitzetsiko, / baizik ogen guzia / nihaurtar' egotziko. O Po 39. Etsaiezko oste bat ene kontra altxa baledi ere ez lite izi ene bihotza. Ch III 6, 4. Zure kuntre erran datekian gaiza txipi batek, zeren tristetzen zütü? Handiago izan baliz ere, etzünükian izan behar alteratü. Mst III 57, 1. Laster itzultzeko ustean Iruñetik atera banintzan ere, an lotu baten eran egondu nintzan urte ta erdiz. Mb IArg I 52. Izandu baninzan ere Dabidek dion gisako ta munduko gizonik ederrena, [...] utzi ninduten giz-anzik bage. Ib. 153. Lurreko ontasun guzien jabetasuna ardietsi banu ere, [...] zer ziren hauk guziak? Brtc 154. Gogoaren kontra bazan ere, eman zuan. Ub 90. Konfesoriak iñori esan? Ez da erreko balebe bere. Mg CO 179s. Jaungoikoa bazan ere, egiazko gizona ere zala aditzera emateko. Gco I 444. Gizonak irabaz eta bere baleza ere mundu guzia, zer balia lekioke hori, baldin bere arima galtzen badu? Dh 206. Bizia gostako bazitzaion ere, etzuela hartaz arnegatuko. Ib. 213. Baina gitxituten balira bere, pekatu da alako dantzeetan ibiltia. fB Olg 207. Zeruko misterijo guztiak ezautuko banitu bere [...] karidaderik ez badaukat utsa nas. fB Ic I 90. Ez dabee erabilli biar erropa laburregirik, ta koloria, bastuago izango bada bere soñekua, izan dedilla honestua. JJMg BasEsc 195. Ez baneza ere memento hau baizen izan lurraren gaineko, guzia enplega nezake zure maitatzen. JesBih 455. Eta haren bekhatia, jinkuak nula pharka diro, / igaran baleza ere nigarrez denbora oro. ' Même s'il passait' . Etch 628. Arreba deitzen dio, aita baten humeak ez baziran ere, beintzat aide txit urrekoak ziralako. Lard 22. Ausarki jatera emanik ere, gogorki erabiltzen bada, ez du deus onik eginen. Gutiago jatera emanen badiozu ere fereka zazu, eta hobeki atherako zare. Dv Lab 224. Iratzea bera bakarrik ezar bazineza ere, on handi bat egin zinezake. Ib. 146. Tristerik banago ere / eniagozü arrazu gabe. ChantP 300. Gertakari hura ixillik gorde nai bazezakean ere, bere arpegiak argi eta garbi agertzen zion. Arr May 28. Eztugula utzi behar bazterrerat gure salbamenduaren lana edozein bizipidetan izanen bagare ere. Jnn SBi 135. Barkatzen ez balaukute ere, guk gure eginbidea betea dukegu. HU Aurp 127. Ta baletor be, zer? [...] orain amar gizonen iskilloak daukaguz arpegi emoteko. Echta Jos 143. Ihardetsiko dautzut ezetz bizkitartean, harrituko bazira ere. JE Bur 83. Zeiharka bederen ikusi behar nuela, bekoz beko ez banezaken ere. Ib. 136. Eztute berak erri bakoitzetan berak nai dutena ojuka adirazten, baldin egin balezakete ere. Inza Azalp 25. Aldi bakhar bakhar batez baizik ezpaliz ere, ez duela jastatuko lehenagoko erraki goxoetarik. Barb Sup 4. Aurreneko biotz-zarrazta pozezkoa izan ba zun ere, nere auleri ta arnasgabea ikusita, estutu egin ziran bear baño geigo. Or SCruz 132. Burruka oneik, zelan edo alan, batera edo bestera --osoro kendu ezin ba-lediz be-- albait geien bigundu. Eguzk GizAuz 154. Irakurleari ziñeskaitz ba'zaio ere, Beltranek bere lenengo ta ustekabezko azalketa Alostorrean egitea erabaki zun. Etxde AlosT 86. Azkaina ez dugu onartzen haatik, Etchepare jaun miriku jakintsunak han edo hemen hala erran badu ere. Zerb Azk 5. Madalenen berbok zaletasun-garrak eragiñak baldin ba ziran ere, goiz itzaleko ordu samiñetan seme-ama-arreben biotzetan zeruetako mana bezin beratz [...] ta gozagarri izan ziran. Erkiag Arran 159s. Dirdira txikiagoz bada ere, kanpoko munduak bezin seguru frogatzen du bide onek Jainkoaren esistentzia. Vill Jaink 73. Bestela badirudi ere, inoiz baino begirago egon behar genduke. MIH 288.
Gizon iresle handi eta handiak dire orai xixpa eta kanoiak, ondoko gerletan zer eginen badu ere Atomikak. Zerb Azk 25.
b) Por si. "Particule conditionelle, mais exprimant un sens plus dubitatif: comme, si par cas, au cas que, quand on ajoute ere, ou baldin ere, baldin baitere, baldinbere (V), après le verbe qu'elle accompagne: Ethortzen bada ere, ou badere, si par cas il arrive; Zoaz zu, nik poxelurik badut ere, ou baldin badut ere, baldin balin badut ere, balin badut ere, allez-y vous, en cas que moi j'aie quelque empêchement" H. "A veces [ba- ere] tiene otro matiz distinto, como en euria badagi bere, por si lloviera (Mic 25)" A Morf 709.
--Zeiñ ezpata, doradua, plateadua ala pabonadua? --Naiztot ezpada barnizadua, euria badagi bere. " Por si lloviere" . Mic 12v. Behar düzü [tahailla] etxeki zabaltürik bi ezkietan gaiñen, ostia saintia edo hartarik pharte txipi zonbait eror baladi ere, hartan gaiñen bara ahal dadin. UskLiB 92. Gisa onetako galderik berriz iñork egingo balu ere, jarriko ditut emen artzaintzako lanbideari dagozkionak. Izt C 232.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper