Etim. Compuesto de (h)atz 'huella', de final poco claro. Relacionado con aztarna; v. FHV 165.
sense-1
1.azterren (Añ, H);
asterren (V ap. A). Examen."Examen"Añ, H.v. azterketa. Tr. Documentado, desde Moguel, en algunos autores vizcaínos (más el navarro Legaz).
--Zer da bada Konzienzijako Esaminia? --Da Kristinaubak egiten daben bere bijotzaren azterren edo billakuntza kontuzko bat. MgCO 12.
Ez dabela esamina onek izan biar munduko gauzeen azterren edo esaminia legezkuak, ezpada fede biziti jaijuak. Ib. 30.
Orra emen eskribidu ta erderatuta, zubek irakatsi deustazuzan berba edo izenen azterren edo esplikazinuak. MgPAb 182.
Egizu egun onetako arimako azterren edo examinia. JJMgEgunoro 8.
Begira zelako azterren, damu ta ez geijago pekaturik egiteko asmo senduagaz egin dituzun orainarteko konfesinoiak. UrMarIl 84.
Azterren eta esamiñarik kontuzkoen eta arduratsuenak egin ezkero. UrBulaAl 49.
Azterrenik arduratsuena egin ezkero. UrBulaG 556 (BulaV 31 azterrenik arduratsuena).
Zer da konzienziaren examiña edo azterrena?Legaz 39.
Zelako zerzeridadeak euki bear dituz arimako azterrenak?ItzAzald 138.
Egina izanik azterrena, eukia izanik damua eta esanik Ni pekataria. Ib. 144n.
sense-2
2.
(V-gip, G);
azterren (V);
aztarran (V-gip, G-azp);
asterren (V);
astarran (V-gip)
Ref.:
A(aztarren, asterren, azterren);
IzArOñ(aztarren, astarran);
EtxbaEib(aztarren);
ElexpBerg(aztarren);
ZestErret(aztarran). Rastro, huella; vestigio; indicio."Raíz, rastro, vestigio"A.
"Rastro, huella, indicio. Lapur arek aztarrenik be ez eban laga"EtxbaEib.
"Huella, indicio, vestigio. [...] Ez ei dao lapurra zein dan aztarrenik"ElexpBerg.
v. aztarna. Tr. Se documenta, desde finales del s. XIX, en textos vizcaínos y guipuzcoanos. La var. aztarren es la más usual, tbn. en los vizcaínos. En DFrec hay 17 ejs. de aztarren y uno de azterren.
Irten zan elizatik eta ez zan Bakoitzen aztarrenik Ezkion izan urte askotan. ZabGabon 77.
Tximista batek erreko alditu ba danak! Danak gero, kristinauen asterrenik gure mendietan gelditu eztedin. AgAL 37.
Egindako bizitza okerraren aztarren ta orbanak kentzeko. KIkV 101.
(KIkG 77 aztarna)Ez den geldituko emengo edertasun galduen aztarrenik. Mok 21.
Eta ori yakiteko nai ta naiezkoak diran antxiñako euskeraren aztarrenik ez degu, zoritxarrez. Aztarrenok iñoiz agertuko al dira!ZARIEV 1928, 595.
Ta andik aurrera eztau susmau burukomiñaren azterrenik be. KkAb II 19.
Pozaren azterrenik txikerrena ezautzen eztan tokiya dago eriyotz-beste aldian, gaiztokiya. Ib. 161.
Erri abesti edo kanta oien aztarrena nai izan ezkero ioan zaitezte "Gure Herria" deritzan illerokora, an bai daude iraun erazita. J.
Baña oien aztarrenik emanetan ezta agertzen. LdiIL 119.
Eneolitos-aldia ezkero Euskadin errialdaketarik izan dan azterrenik ez da oraindaño azaldu. JMBELG 95 (ib. 68 asterren).
Odol-aldatuz ala galtzen da / Lênengoen aztarrena. OrEus 408s.
Gaxo zala-ta, Auzitegia utzi zuala [...]; eta geroz, ez dala bere aztarrenik. EAEg 10-3-1937, 1241.
Aalik gaitzez diran abere guziak erail bitartean, eta gaitz aztarrenik somatu gabe bi illabete igaro bitartean. Ib. 26-12-1936, 649.
Bidasoz-ona arrotz-aztarrenik ez da. SMitxAranz 214.
Animako osasunaren aztarrenik seguruena, [...] pake ori da. OrQA 185.
Bi aztarren emango ditizut neri gertatu zaidana esateko. Ib. 184.
Lotsaren aztarrenik gabeko erantzupen au aditu zunean Piarresek [...]. EtxdeJJ 126.
Baina aintziñako literatura hortatik aztarrenik ere ez zaigu heldu. MdePr 251.
Egia da hizkuntza bat ez dela sekula aztarrenik utzi gabe hiltzen. Ib. 256.
Ortziko izar eta argizagiak aldien eta egunen eta urteen aztarren dira. OrAitork 327.
Aztarrenik utzi gabe pasako da. TxillLet 46.
Jo gora, jo bera; ardien aztarranik ez...NEtxAntz 50.
Barruko gorabeera ta auzien barri, ostera, aztarrenik ere igarri eziñekoa. ErkiagArran 26.
Maasti zabal ziranak ezereztuta ta azterrenik ere bage galdurik ikusten ditudan bakoitzean. Ib. 18.
Baiña, zelan iges egin? Katamixarrok geure azterrenetatik aurkituko gaituezak. BilbaoIpuiB 243.
Gure lenaren azterrenak arakatzea maite dodan aldeti. Mañarikua(inAkesIpiñ 4).
Otoio barreneko maasti zabal ziranak ezereztuta ta azterrenik ere bage galdurik ikusten ditudan bakoitzean.ErkiagArran 18.
Gainera, gure gogoaren azterrenik xeenak aldiaren eta giroaren bearra du burutua izateko. ZaitPlat 25.
Politeian arkitzen ditugu beregainki alako aztarrenak. Ib. 72.
Aztarren eta markak itxi ditue atean, urun zuriaren lorratzak. ErkiagBatB 101.
Kaleak kale ikusi ditu, aztarren billa. Ib. 196.
Oso neke iduri baitzait gertatu etzaionak Iainko-ukituaz alako aztarren zeatzak emaitea. Or(inGaztMusIx 40).
Bibliagandiko aztarren nabari au, ordea, ezta Fray Luisen egintzan greziar ta latindar aitorrek irarritakoa bezanbat. GaztMusIx 62.
Iarei, ugal gabe bioa ondar gaiñean azterrenik ozta utziaz. IbiñVirgil 98.
[Arbendolak] zitu-aztarren ugari baldin badakar, ugaria izango da. Ib. 73.
A. Baltzolaren aztarranik etzan artean. NEtxLBB 28.
Etzuten aren aztarranik udara-aldean. Ib. 93.
An etzan aren aztarrenikan / eguna zabaldutzian. UztSas 165.
Asi giñan [...] galdezka, eta gure kapitan Roke Lasarte falta zala. Iñork ere etzigun aztarren fulamentuzkorik ematen.Alkain 70.
Oni jarritako bertsoak banizkin, baña aztarrenik gabe galduak dituk nunbait. AtañoTxanKan 84.
Gaztetan izandako gaixoaldiaren aztarrena nainoz agertuko dausku. OnaindSTeresa 51.
Alik azkarren begira zuten / etxe inguru danean. / Baiña ezeren aztarrenikan / aurkitu ez zutenean, / baillararaiño dei egin zuten.Zendoia 72.
Jakitera eldu ziran Deustun ipiñi nebala bizileku edo egonleku, eta ortik asi ziran azterrenak jakiten. Gerrika 117.
Inguruan badagoz orain milla urte asko bizileku izan ziranen azterrenak, orain be arduraz zaintzen dituenak. Ib. 253.
Gure berdintsuk nola ziraden / bagenduan aztarrena. Insausti 241.
Lehengoan badirau edo haizeak badarama, ezin-urratuzko aztarrena utzi du betiko. MIH 34.
Zorigaiztoz, euskara da, hainbestek, aztarrenik ere gabe, galdu duen lehen hizkuntza. Ib. 400.
Eta egoera bikoitz honen aztarrenak edozein sailetan nabari dira. MEIG VI 58.
Tradizio horren aztarrenek eta ondakinek. MEIG IV 92.
[Hirugarren izena] zen traketsena euskal egiturari dagokionez eta ez da miresteko azterrenik gabe gelditu baldin ba da gure artean. MEIG VII 96.
v. tbn. Lek SClar 113.
azpiadiera-2.1
azterren (V ap. A
; Dgs-Lar). "Ethymología"Dgs-Lar 2.
"Fundamento, origen"A.
Ara bada nere ustean arkiturik "Guadalupe" itz erbesteko onen aztarrena. ZabGabon 92.
Gizon asterrenez giza on daila irakurrita daukat, ezdakit baina non. "Etimológicamente". A Gram 68n. Erromatarren itzak diralako aietan, itzaren forma aztarrentzat artzen degun bezela, kopla oietan koplaren beraren muña artzen degu aztarren ta ezaugarritzat. LekSClar 113.
azpisarrera-1
AZTARRENAK HARTU;
AZTARRENA HARTU.
Seguir el rastro; escudriñar, investigar. "Azterrenak artu, escudriñar los orígenes, fundamentos de un asunto" A. v. AZTARRENAK ATERA. Konfesoriak artuten ezpaditu azterrenak nundik sortu ziran [pekatubak]. JJMgBasEsc(ed. 1845) 95.
Azterrenak artu ziran ba, ia ezer jakiten gendun nundik-nora igesi ein ete eban. KkAb II 100.
Bilddur zan oñatzetatik aztarrena artu ez egijoen. Otx 84.
Artean, izkutuka ari da Gorritxo, / iztupa ta suaren aztarrena artzeko, / Gerriederrek Mikel ote dun maiteko. OrEus 114.
Bakalduna onela ilda, zer gaitz zenuten oztopo, azterrenak artzeko?ZaitSof 61.
Beste mundura egingo ebala uste izango eben, bear bada. Alegin guztiak arren, ez eben Errupiñoren azterren ez gorantzirik be artu izan-da.BilbaoIpuiB 97.
Lau mutillen aztarrena laster artuko ebala eta eurek merezi ebena artuko ebela. ErkiagArran 56.
[Azkenean] aho batez aitortzen dute hamabiek gaizkile gogortua zirudiena ez dela hala-beharraren jostailu errugabea baizik izan. Errudun ala errugabe, Jainkoak daki, baina ez genuke inor txigorrarazi behar azterrenak ongi hartu gabe. MEIG I 180.
azpisarrera-2
AZTARRENAK ATERA (V-gip; Mg Nom, Añ);
AZTARRENA ATERA.
Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Averiguar, conseguir alguna pista o indicio (sobre); escudriñar. "Desentrañar, desenvolver" Mg Nom, Añ. "Ez zan aztarrenik atara, zeiñ zan pekatarixa, no se consiguió ningún indicio de quién fuera el pecador" Etxba Eib. "Gerra ondorian ibilli giñan batian da bestian billa, baiña ezkiñuan azterrenik etara. [...] Ia beti partitiboan. Aztarrenik etara gehienetan" Elexp Berg. v. AZTARRENA(K) HARTU. Ganau gel ederren bat gabetik goizera ondo ezen bategaz ekusten badaube... eta asiten dira, azterrenak etaraten. msOñ 99v.
Zu bialdu biar zendukeez basuen azterrenak ateraten. MgPAb 48.
Aingeruak desagertu ziran ez nora ta ez ara. Etzuten iñoiz aien aztarranik atera. BvAsL 125.
Mañasik ezeban iñoiz ikasi gauzen azterren edo sustrairik ataraten, ta ezekian, etzan errez be ta, zelan jausi zan bera maitetasunaren lakio artean. AgKr 76.
Beste aldera berriz, aztua zeukan eta ez zuan beñere galderarik egingo Ander'en aztarrenik ateratzeko. JAIrazBizia 90.
Gajoak bere semearen berrik jakin nai zituan eta aztarren garbirik ez zuan ateratzen. Ib. 118.
Orra or arlo polita gazte aztertzaleentzat: humorearen aztarrenak ateratzea gure bertsolarietan. LekSClar 142.
Gure Pernando gizajuak ez eban erbi aztarranik be atara. SMZirik 117.
Markiñan etzuen aurkitu Juan Antonioren agiririk eta orduan asi zan bere familia nundik-nora bizi izan zan azterrenak ateratzen. SMEusk 1960, 27.
Batzuek diote euskera dala / izkuntzarikan zarrena, / Ezjakin batek ezin lezake / atera orren aztarrena. UztSas 292.
Ezeren aztarrenik ia ateratzen detan alegiñak joko ditut nik. AtañoTxanKan 53.
Amezketan, gerra ezkero, galdezka izana naiz; bañan ez det oraindaño aztarrenik atera. Alkain 106.
Irrikitzen egoten dira erregezko eta handikien ezkontza eta jaien berri jakiteko, [...]. Eta handizki arteko ixtilu beltzen baten aztarrenik atera ahal balezate, are gehiago. MEIG I 150.
azpisarrera-3
AZTARREN-LAN.
Instrucción (de un proceso). Epaikariak burutu dabe azterren-lana, eta goiz illun samar batean, auzitegira daroe Nikanor. ErkiagBatB 201.
azpisarrera-4
AZTARREN-TOKI.
Yacimiento. v. aztarnartoki.Len aipatu ditugun edestiaurreko azterren-tokietan jan-ondakin ugari arkitu izan da. JMB ELG 40.