Tr. Raio aparece en Cardaberaz y en textos alto-navarros del s. XVIII. Sólo encontramos erraio en fray Bartolomé.
sense-1
1.
(V, G, L-sar, BN ap. A
; SP, Urt, HtVocGr 414, H);
erraio (Lcc);
erraxo (R);
raio (AN-erro-olza, Ae, Sal);
raia (R)
Ref.:
Bon-Ond 137;
VocPir 60, 90;
A(arraio, erraizo);
EchaideNav 28. Rayo (de luz).
"Rayo de sol, iguzkian erraioak"Lcc.
"Rayon"SP.
"Actin, iguzki arraioa"Urt I 113.
"Rayon du soleil"HtVocGr.
"Arraio (L), leinhürü (S)"Bon.
"Rayon"VocPir 60.
"Rayon de lumière"H.
Azkue da la forma erraizo como R, seguramente falsa restitución de erraxo, como exar, lexo de ei(h)ar, lei(h)o. v. 2 arrai. Tr. En la acepción de 'rayo (de luz)' es más usado al Norte, mientras que en la de 'rayo, relámpago' sólo lo encontramos al Sur.
Othoitzez nagotzu humilki, heda detzan haren klaritateak bere arraioak ene arimara. ArgDevB 43.
Zure argiaren arraioa. Arbill III 5, 7 (Ch arraio).
Penatu eta gutitu gabe hedatzen baititu [iguzkiak] bere arraioak zeruetara eta elementa gustietara. Gç 29.
Igorzu zure argiaren arraioa eta gida gaitzatzu zure espirituaz. Harb(ed. 1690) 56.
Zeren hauk baitira bi izar handi munduaren bazter zabaletara berthutearen isuriak eta arraioak naharoki hedatzen tuztenak. ES 124.
Kristoren lege Sainduaren distiadura eta arraioen isuriak naharoki hedatzen tutzuenak. Ib. 124.
Argi nazazu, othoi, barreneko argiaren arraioez. Ch III 23, 1.
Aiñ propioa da Jangoikoaren ondasunak gizonari ematea nola eguzkiari bere raiok .
MurSerm
76.
Ezi iduritu baizue ebatsi zizkila ilargiari bere raiuak . LarraSerm 60.
Jesus izen dibinoa, kolore gorri eder biziaz eta jiran raio edo erreñu argiaz apañdua. CbJust 81.
Hedatu dituenean egia sainduaren arraioak alde guzietarat. Lg I 198.
Iguzkiaren arraioek hala iduri arazten zioten. Ib. 369.
Iguzkiaren arraiorik ez da sekulan sartzen presondegi hartarat. Brtc 146.
Zure grazia sainduaren arraioez. Ib. 163.
Izarrak bere kalte edo dañu gabe bere argiaren arraioa ematen duen bezela. Gco I 460.
Jesu-Kristok agertzen du bere loriaren arraio bat Thaborreko mendian. Dh 175.
Eskatu daijogun Jaungoiko andijari bialdu daigula bere argi santubaren erraijo bat geure arimeetara. fBIc I 19.
Ekhe-arraioak ditut bararazten. Gy 172.
Adin osoa gabe, haurrak baditu arraioak adimenduan. HbEgia IX.
Oihan harek [...] egiten zuen ilhun bat iguzkiaren arraioek zilha ahal etzezaketena. DvRIEV 1931, 556.
Leze bat hain ilhuna, non ez baititazke harat hel argiaren zenbeit arraio. Lap 44 (V 24).
azpiadiera-1.1
Rayo, relámpago."Foudre. Arraioaz erreko al dek, puisse la foudre le brûler"H.
Auxe, eskutagai zeure Esposaren, / Garturik irten zan ain biziro / Non arraio bati da berdindu. LarGram 391.
Noizko dirade, Aita Eternoa, / Tximistak eta arraioak / Ez erretzeko an bereala / Esku ain sakrilegoak?Bast 15.
Errazago irozo litezkeala eziñ konta al oñaztar edo arraio, ezen ez Jesusen aurpegia aserraturik ekustea. AA III 462.
Eztago semientzat beneno gogorragorik, eztago ezpata zorrotzagorik, eztago arraijo bildurgarrijagorik gurasuen birao eta maldizinoia baño. Astar II 118.
Kendu nire begijetatik erre etzagidazan arraijuen bategaz. Ib. 237.
Arraijo bizi bat eginik dabil batetik bestera; ain laster Bizkaijan, ain laster Gipuzkuan. Ib. IX.
Zeruko Aitak au guzia sufritu zien? Eta bere tximista eta arraioak gizonai bialdu etzizten?ArrGB 83.
Badijoaz tontorretik ujoldera autsalmildeak, arraiyoak atera dituen arkaitzak eta aizeak zatitu dituen arbolak. EtxegEE 1884a, 548.
sense-2
2.
(V, G, AN; A)
Ref.:
AMorf 730;
OrtVoc;
EtxbaEib;
ElexpBerg. (Interj.)."Arraioa (V, G, AN) [...], ¡caramba!"AMorf 730.
"Arraixo! Interj. como la de '¡condenado!'"EtxbaEib.
"Arraixua! A zuan nik zuen kafian, Sanjuanetan ikusi neban gittarria! Orraittiok, Txikillanak jo biarko jok a garaua!"Ib."Recoño, demonios. Arraixua! Neri pasatzeko eztok asko"ElexpBerg.
"Esaldi hasieran ia beti"Ib.Cf. arraie, arrane, arrano(2). Tr. Propio de la trad. meridional. Se usa casi exclusivamente con artículo (aunque cf. infra en oraciones interrogativas).
Emen gogoan arrezazu, Kristaua, gauza bat, eta da, Deabrua, Demonioa, arraioa esatea ez dala juramentu, [...], baizik gaiztoari otsegite utsa. AA II 29.
Era berean arraioa edo oñaztarra esatea ezer ez da, edo da tximista esatea bezala. Ib. 31.
Utsian eta beste baga esatia: demonino demoninua, diabruba, arraijua edo beste onelako izenen bat. Astar II 111.
Milla arraioa! ez ikaratu! ABAmaE 371.
Ez barretu, neu ezda nai izan burla egitea, arraioa!ABeinB 52 (en boca de un foráneo).
Itxumustuan, iraulka, orpoz ipurdi, [...], arraio ta moño, ia errirarte ezta gelditu Moxolo. AgG 311.
Ia, Prakerre, gogor, arraiua, eztagijela esan makalak garanik. Ib. 32.
Arraiua! Izitu nauk arras. TPKattalin 192.
Arraio milla demonio, zer duk ik egun ola gelditzeko. ZerbIpuinak 285 (en boca de un vasco meridional).
"Arraioa", dio, "iru ontzi larri onontza". OrMi 8.
Eleukiela atzerarik egingo, ez, arraioa. KkAb II 165.
Arraioa! Austin aiz, nere aurtzaroko laguna!LekEunD 13.
Arraioa! onixe eznitxion bada nik begi-ematen. LdiIL 23.
Arraioa! asi yakon esaten kolkoari. BilbaoIpuiB 20.
Betiondok arrituta laga eban telefonua: "Arraiua! --esanaz--, au dok donostiarren jakituria". SMZirik 81.
Arraioa! Tabakoa aaztu?AndAUzta 72.
Arraiua! Ezin dut galdu minutu bat ere!OskKurl 25.
Kontuz! Emon galgea! Arraioa!ErkiagBatB 73.
Arraiua! Edozeñek entenditzen dik ori!Salav 69.
Arraioa! Emen elizen bat galanta ere bazegok. TxGarmBordaB 48.
Ez, arraioa! Ez dik eramango! BBarand 13.
Bai, arraioa! Neronek ere asi bear diat. Zendoia 62.
Arraiua! Enian uste i ain pikarua intzanik. Gerrika 33 (en boca de un guipuzcoano).
Ez, arraioa! Nor da horrelakorik uste duena?MIH 213.
azpiadiera-2.1
(En oraciones interrogativas, o de forma interrogativa)."Nola arraixo?, ¿cómo demonio?. Nola arraixo eldu zan guregana?"EtxbaEib.
"Nun arraixo laga jittuat pa giltzak"ElexpBerg.
"Nola arraio gertau da ba?"ZestErret.
Pello, ematen didazu / zenbait estuasun, / eztakit zuk nerekin / ze arraio dezun. Ud 27s.
Ze arraio! Nork eztu noizean bein astakeriren bat egiten?AgG 96.
Zelan arraio atonduko ete-zan onaño elduteko?Altuna 84.
"Villagarsia" munduko porturik aundiena da, zer arraio!
AnabUsauri 11.
Zelan arraio yoan ziñean Ibarrangelutik Serbiaraño?KkAb II 185.
Zer arraio egin daiketsube sei gauzok baño txarragorik, ba?Otx 73.
Baña, zer arraio dala-ta idatzi bear ez dek izketan aritzen aizen bezela?LdiIL 84.
Nik etzekiat zer arraio duan gure etxeak. NEtxNola 22.
Zer arraio darabik, Kaxkurrio? SMZirik 121.
Ze deabru eta ze arraio gertatzen da neska orrekin?ArtiTobera 284.
Nundik arraio sartzen othe ziran igarri ezinik. OskKurl 205.
Noiztik arraio zuzendu deutse lepoa orreri. ErkiagBatB 15.
Zer arraio dakarkizu esku artean?LabSuEm 200.
Baña nola arraio / au buruan sartu?Olea 24.
Nola arraio nai dezu ba zuk / laguntzia osasunak?UztSas 138.
Zein arraiok ekarri zaitu onuntz?"Quién diablos".BerronKijote 210.
Orain nun arraio dek erriko sarrera?Alkain 119.
Ze arraio! Mérimée-ren Don José bera, lapurretan andaluziarrei erakutsi ziena, ez ote zen, bada, Elizondokoa?MIH 68.
Norbaitek pentsatuko du [...] ea zer ikusi arraio izan dezaketen hizkuntz-jakintzak eta matematikek elkarrekin. Ib. 191.
Zer arraioren bila dabil gure Peru?Ib. 338.
azpiadiera-2.1.1
Ze mutil ta zer arraio! ator bein, eta ez adi ain ollua ixan. KkAb I 15.
Ze amets ta ze arraio! Ekarri eidana arin besigu ori. BilbaoIpuiB 121.
azpiadiera-2.2
(Como calificativo)."Le repitió las palabras siguientes, sal aquí, sal, con la expresión de arraioa"(Valdizarbe, 1804). LexHNav II 61.
"Arraixo madarikatua! Obeto eiñgo euke lotsa apur bat eukitziakin!"EtxbaEib.
"Condenado, puñetero (aunque menos despectivo y más cariñoso)"ElexpBerg.
"Noiz etorriko ete dok gure mutiko arraixua"Ib."Ixildu hai, txotxo arraiua!"ZestErret.
Sarri esan deutseezu zeure umiai plagiaren izena, barrabasa, arraijua, diabruba, bizirik etorriko ez al dala. fBIc I app, 14.
Demoninuaren jenijua, diabrubaren miina, arraijuen kastia, isilduko alaz noz edo noz. Astar II 112.
Zori gaiztoz sortu zan / konde arraiua. Ud 100.
Arraio, arraio, arraio zikiña!AgAL 58.
Uutik, sazkel ipurdi arraiuori!Ib. 34.
Arraio zitala! Nere atxuaren poltsa nai al zenduan?ZabAuspoa 26, 36.
Petral, zikiñ, urde arraioa! AgG 120.
Orain dek ire garaia, Esteban! Ara or ire leikidea! Gallendu zak beiñ, arraio ori!AgEEs 1917, 202.
Baña zer zulo arraio? Nik ez det emen zulorik ikusten. ZabEEs 1918, 36.
Noiz edo noiz jausi biar uan neure eskubetan arraio orrek. KkAb I 43.
Alper komunista, / arraio tximixta. Auspoa 74-75, 170.
Orrek andiki arraidxuek, orrek dozak mutillek!... [...] Yuen bidxezak eurek... arraidxuok. OrtOroig 14.
Eta ik arraio orrek, begira zenbat untza odol ixurtzen duan. OrMi 58.
Mediku arraio arek yeurti eusten destaiñiek. KkAb II 48.
Tunante zarrok! Txarri arraiuok! Ib. 41.
Arraio onei kostako zaio / berriz gurekin jatia. TxB I 152.
Arako Peru Kurrillo arraio ark ez yaio bear berriro!LdiIL 93.
Arraio ori nork egin dik kofradiko?Ib. 111.
Ikusi al dezu neska arraio oiek agure gizajoa nola daukaten?JAIrazBizia 18.
Jigante arraio orrek il eta jan egingo nau. BilbaoIpuiB 176.
Jokuan egozan arraiuok. Ib. 242.
Billerak atera zuan par gozoa musika arraio arekin!AnabPoli 95.
Zaude ixilik, arraio burugabea. IzetaDirG 106.
Gizon arraio ori etzan amutsa, ez orixe. ZaitPlat 90.
Orain ere neri burlaka ari al aiz, kaska-beltz arraioa?Salav 27.
Orrelakoa dugu arraio hori!LabSuEm 194.
Emakume arraio arek, [...], etzuan erdi-jantzirik agertzeko lotsarik. NEtxLBB 71.
Euskaldun lurrez-lur, jaun-seme itsasoz-itsaso eta etxeko-seme arraio guztiengatik. BerronKijote 105.
Bei arraio ori, ostikoka ari baaiz! AtañoTxanKan 133.
Mando bat iztarretik zauritu zidaten. Bañan arraio arek, zer egin bearra zegoan bazekiala ematen zuan. Alkain 131.
Pardela jaso eziñik joan zan / euli arraioa.Zendoia 94.
Adi ezak, pardel arraioa, ba ahal dakik zenbat kostatzen zaidan hi mantentzea?MEIG IX 110.
azpiadiera-2.2.1
(Tras part. o rad. vbal., seguido de egina). Benta ontako mairu mirarizkoaren atzaparrek zauritu-arraio egiña. "Malferido".BerronKijote 188.
Ez zan bere nagusia bezela gelditu, txiki-arraio egiña baizik. "Molido y quebrantado".Ib. 189.
azpiadiera-2.3
(Uso sust.). Zure aitaren estutasunak, Tramanaren arraiuak, gure algarak zelangoak ziran!AgKr 193.
Arraioren bat agin-artian esanda jagi zan noz edo noz ta alde egin eban andik. KkAb I 103.
sense-3
3.Radio."Arrodaren arraioak"SP.
Cf. A EY I 132: "Arraioa erratea ezta bekatu, orgak baitute. Arraio erratea bekatu da, el decir arraioa (el rayo) no es pecado, pues lo tienen los carros. Es pecado decir arraio (rayo)" (B). Orgek ez zuten aphaindurarik, [...]. Garbi ziren, tintatuak kolore sanoz [...] errudetako arraio, haxa-buruak eta zatiak, gudron beltzez.LarzGH 1959, 87.
azpisarrera-1
ARRAIOAK EZ BADU;
ARRAIOAK EZ BAITU. "Arraixuak ezpaituan! esaldiak indartzeko, hauen ostean, gehienetan"ElexpBerg.
"Oinddiokan entzun bia jostak ederrak, arraixuak ezpaittuan"Ib. Neuk erreko diat Bidaurreta, neuk, arraioak ezpaituk. AgG 339.
Aren eskuarteko txanponak, edariaz gañera zabaltzen zuan ere, arraiok ezpadu, alaitasuna ta zalaparta ugari. TAgUzt 209.
Ondoren, Abadal, Lligakoak, itz-egin du. Yatorki-samar, arraioak ez ba-du. LdiIL 25.
Buru gogorra zan Pello baña baita bere emaztea ere, arraiok ezpadu. EgutAr 16-9-1956 (ap. DRA).
Orri-alboak beteko ditut-eta, arraioak ez badu. BerronKijote 21.
Hura, berriz, arraioak ez badu, garbizaleen kontra ausarki mintzatzen zaigun hura, garbizaletasunaren harrak joa agertzen zaigu. MEIG IX 43.
Gaurkoan, ordea "literatoak" barreatu zaizkigu gurean, "literato" oso eta biziak, arraioak ez baitu. MEIG VII 39.
ARRAIO-ARRAIOA. (Interj., intens. de arraio. ). Danak berari aora begira, zer esango daben zaiñ; da Etxalarrek esan dabena ta nire aitak ziñoana... arraio-arraiua!AgAL 37.
Arraio, arraioa --zirautsan-- milla erreal, milla erreal andi atara deustaz!AgKr 150.
Ja, ja, ja, ja! Arraio, arraioa!LekEunD 19.
Arraio-arraioa! Ez yaroak ba buztana agirian?BilbaoIpuiB 53.
Arraio-arraioa ni ta nere jende guzia, nolaz utzi dit edaten?BerronKijote 189.
azpisarrera-4
ARRAIO-BIHURTZA. "Reflet, reflection de la lumière"Hb.
azpisarrera-5
ARRAIO-POLA (G ap. A). (Interj.)."Por vida de"A.
Ondo artu gaituan? Arraio-pola! Ez ginduan bada ondo artuko?ZabGabon 26.
Arraiopola, kontu! txapel zabal orren azpian beste buruen bat ote daguan. EE 1885b, 268.
Etzan irudipena, zerbait zijoakion zuzen zuzen beraganuntz! Aiñaniño arraio pola!AgG 156.
Arraio pola! Nere diru guztiak Maleni emateko ustean etorri ta...Ib. 308.
Arraio-pola, ori ere esan? AArdi 36.
Arraio pola! Ze euskera darabilazu or?LhYol 22.
Saldukeri zatar bat, arraiopola; gaiztakeri bat. AmezHamlet 96.
Arraio pola! Onek eman zidan bai, nere jaioterrira itzultzeko gogorik aundiena!Loidi 62.
Esposa ona izan da, baina ez emazte ona, arraio pola, Jainkoak barka gaitza eta barka beza nire aserrea. ArtiIpuin 78.
Joan bear nuela, / bai, arraiopola!Zendoia 151.
azpisarrera-6
ARRAIOTAN (arraixotanV-gip ap. ElexpBerg). (Interj.).v. supra (2). Astigarragatikan / Pardiolaraño, / zer arraiotan abil / sugur aundi ori. (In Tx)B 157.
Arraiotan! aulki urdiña ez ikusten noizean-bein altxata ez ba-da!LdiIL 20.
Arraiotan, motellek!... Iztxoak ere bai-baitute beren norberetasuñoa. Ib. 30.
Orduan erakutsiko eutsan, ondo bai ondo, nor zan Praisku. Bai, arraiotan!BilbaoIpuiB 221.
Bi atzera-aurrerak laister egiñak ziran arraiotan. Alkain 68.
azpisarrerakoSense-6.1
(En oraciones interrogativas). Zer arraiotan busti zenuten / baldeko uretan bitan?Zendoia 157.
azpisarrera-7
ARRAIO-TOKI. Osgarbi daude, tximistik gabe, / Arraio-toki (la región del rayo) goituak. EtxegEE 1883b, 525.
azpisarrera-8
ARRAIOZ JOSI;
ARRAOIZ JOSITAKO. Del demonio.
Zurekin ezkondu biarko du ba; bestela, muturra barrengo aldera jirako diyot. Arraioz jositako ume petrala. AlzBurr 23.
Arraioz jositako txepeleta dala. Ib. 22.
azpisarrera-9
MILA ARRAIOETAN. (Interj.). Milla arraiuetan, / oraingo aldiyan / goitik biar iuagu / Europa guztiyan.Ur(inAfrika 76).