arma.
Tr. De uso general hasta comienzos del s. XX, en que es en parte relegada al Sur por iskilu . Hoy vuelve a emplearse normalmente; en DFrec hay 119 ejs. La forma con aspiración inicial predomina en autores labortanos y bajo-navarros desde los primeros textos (en el Sur sólo atestiguada en Aresti), si bien autores como Pouvreau, Gasteluçar, Chourio, Haraneder, Bordel, Zubiri o Larre usan arma, que es también general en suletino. Etcheberri de Ziburu, Larreguy y Monho emplean ambas formas.
1.
(
V, G, R, S; Lcc,
SP,
Urt,
Lar,
Añ,
Gèze,
H;
h- BN;
SP,
VocBN
,
Dv,
H)
Ref.:
A;
Etxba Eib;
Gketx Loiola (ostikada);
Gte Erd 194;
Elexp Berg
.
(Sentidos prop. y fig.).
Arma.
"Armar con armas, armadu armakin
"
Lcc.
"Armas insignias"
, "Arma, armak, arnésa" Urt II 319.
"Rey de Armas, Farautea, armen Erregea"
Lar.
"Suspensión de armas, armen geraldia
"
Ib.
"A fuerza de armas, armen indarrez
"
Añ.
"Arme"
Gèze.
"Se prend pour tout ce qui sert à attaquer, ou à défendre. Esku hutsekin, harmarik gabe, avec les mains nues, seules, sans arme"
H.
"Voz alienígena que debe desterrarse. Véase izkillu
"
Bera.
"La palabra propia, anticuada ya, es iskilosa
"
A.
"Arma en general, especialmente arma ofensiva"
Giese RIEV
1928, 315.
"Aunque euskerizada seguramente la voz latina arma, armorum, no es aventurado observar en ella la raíz ar de arria
"
Etxba Eib.
"
Armen zaletasuna (V-arr), armatako afizioa (AN-gip), armatako joera (G-goi), armetako afizionea (B, BN-arb), armak biltzeko zaletasuna (G-azp)"
Gte Erd 194.
"
Tiragomia baiño arma okerragoik ezpalego...
"
Elexp Berg.
Cf. "Armaburruka, lucha en el castellano de México" Garate Cont RIEV 1930, 153. v. iskilu
, ESKU-ARMA.
Aen bizar[r]ak ikara zirean, / Armakaz ezin egien legez ezer.
Mondr
28s.
Ezkutaria, usatu eztet /armaz giza eraiten.
AzkPo I.
Harmak erioaren kontra.
E 39.
Ethor zedin hara lanternekin eta tortxoekin eta harmekin.
Lç Io 18, 3 (He, LE arma, TB (h)arma).
Exekutatzeko usatzen ohi dituan harmák.
Lç
Ins
A, 6r.
Artu eben nork bere armak.
Lazarraga A, 1153r (cf. infra ARMAK HARTU).
Etorri san aurki atetirean Eneko Pagoetako bere arma gezi barriakas, baesan eze bere arma zarrak ausita letorrela.
Andram
160.
Aen armaak dira / kurutzea, trabajua.
CancVizc 369.
Kristiñeuen señalea eta armea da Kurze santea.
VJ 2.
Billuzirik bada harma aho zorrotzekoa.
EZ Man I 75.
Bi aldetara ebakitzen duten arma zorrotzei.
Ib. 44 (v. tbn. con zorrotz, Mb IArg I 385, Ud 116, AB AmaE 438).
Iuramentuak proprioki da gezurti baten arma.
Volt 241.
Deragiegun artean txil eraso, / armaen indarragaz Kristau oso.
EgiaK 87.
Hasi baitzen harmen garbitzen eta prestatzen.
Ax 201 (V 134).
Etzen harmetara egiña.
Ib. 90 (V 61).
Liburuak eskolai, armaak soldaduai.
Cap 1893, pró.
Arma espiritualen beharra duzu.
SP Imit III 34, 1.
Armak ekharri nahi ditut erregeren faboretan.
Gç 203.
Ene sustengatzeko armak eskuan zaudena.
Ib. 42.
Arma gabe bere eskuaz harritu dik ifernua.
Ib. 80.
Goruak zuek obeto / beste armarik baino.
BBizk 14b.
Begiak beheratürik, korpitza xahürik, armarik batere gabe.
Bp I 73.
Axular izatu da Elizako harma sainduen gobernaria.
ES 144.
Harmetara emanagoak letretara baino.
Ib. 95.
Inori prestatu ote dion armarik eta ote ziraden arma bedatuak.
OA 158.
Arma spiritualen beharra izanen duzu.
Ch III 35, 1.
Baldín eskú ausartiá / Alá garai badá erráz, / Basotiarén indarráz, / Zer izango da, ikusí / Bazaitzagu armez janzi / Anima oso guziaz?
"Qué será si logra España verte armado en la Campaña"
.
Lar Gram 393.
Zala errosarioen debozinoa geurezat txito arma andia.
Urqz 23.
Nola Elizako arma saindu guzia hartuba ohian baitago eri.
(1743).
SenperEus
148.
Ezpazira arren pazentziaren armaz lekhü orotarik zerbütxatzen, etzira lüzaz egonen zauririk hartü gabe.
Mst III 35, 1 (Ch pazienziaren erredola).
Mazedonitik Indirañoko erreinu guziak armaz ta gerraz beretu.
Mb IArg I 387.
Andre tristeak beste arma ta ezpatarik, bere miaren punta zorrotza baizen, eztuela.
Cb Eg III 370.
Eskurako zituztela populu guziak harmarik gabe.
Lg II 144 (I 280 arma).
Dolorearen armak ene arima alde batetik bertzeat sillatzen zuelarik.
Mih 99.
Alá dá preziso egótea beti zentinélan ta armeki eskuetán.
LE Matr2 83.
Has gitian bataillan / armak esküra ar eta / defenda gitian.
Xarlem 287.
Allo jaunak gitian / mementian abanza, / gure armen phüntetan / oro ditzagün trebesa.
Ib. 284.
Arkituko ditugu / armaak aska baten.
Iraultza 168.
Elizako ministroen armarik puxantenak.
Monho 48.
Armen indarrez / Etsaiak dituzte garraitzen.
Ib. 140 (88 harma).
(s. XIX)
Artu biarko da billaukerijako arma motz ta ugartuba.
Mg PAb 206.
Sakramentu santuak sarri ta ondo artutea baño arma izugarriagorik.
Añ
LoraS
35.
[Eta baita da] etsaiari iges eragiteko arma guztiz indarsua [Gurutze Santua debozioz egitea]
.
Gco II 42.
Indar handiak, harma garaitiarrak kausi letzakete Sakramenduetan.
Dh 220.
Estaldu legijez itxasuak ontziz, armaz ta gizonez, alkar illteko.
fB Ic III 293.
Bilboko uriko armen agintarijai.
Astar II III.
Joan beak eizera, / ire armak arturik, / zerbait ekartzera.
It Fab 242.
Gizon gogoangarri anitz letra ta armaetarako.
Izt C 472.
Egiteko bere harmari gider bat.
Gy 290.
Harmak zorrozturik.
Hb Esk 63.
Hain odol gori nihork ageri zainetan; / Hirrisku ez ikusten nihoren harmetan.
Ib. 28.
Bi aldetarik zuten Kantiberiarra / Harmetarat berotzen, eginez ohointzak.
Ib. 27.
Bere sor lekhu maiten harmez beiratzeko.
Ib. 4.
Makilla eta aballarekin beste arma gabe.
Lard 165.
Hainitzen harmak ezdire trufa baizik egiaren kontra.
Hb Egia 153.
Harmak harmekin neurtuko ziren.
Ib. 86.
Gogortu ziren gezurrean eta harmekin yarri egiaren kontra.
Ib. 98.
Yesusen harmak ziren eztitasuna, gonbidua, argi eta mirakuluak.
Ib. 82.
Españako armák irabazi dabeen glorija.
(1860).
BBatzarN
187.
Kasikan armarik gabe [...] batitu nitzan.
Bil 165.
Ezen gudutako gure harmak ez dire haragizkoak.
Dv 2 Cor 10, 4.
Harmak uzten dituzte eta gazteluko gakhoak Frantseser emaiten.
Laph 12.
Hiruretan ebaki zaitan armarik gabe bihotza.
ChantP 212.
Etziok xeha arthorik / Ahuan ezpeitü armarik.
'Parce qu'il n'a plus de dents'
.
Ib. 348.
Arma bizkarrean artuta zetorrela.
Zab Gabon 69.
Alperrik bere etorriko da Faraon armaz jantzia.
AB AmaE 62.
Bere besoak armaz jantzirik zabaltzen ditu.
Ib. 436.
Zure fedezko armaz zergaitik diran jazten.
Ib. 436.
Armak erabilli bearrik-gabe.
Arr May 188.
Etsaieri harmak pausarazi ondoan, heiekin bakea egin.
Elzb PAd 53.
Bazituen ez dakit zonbat soldado, harmak eskuan, xutik.
HU Aurp 46.
Atrapetako gizon okerrak etzala zoriz arma bakarra andren negarra.
Azc PB 160.
[Kofradia da] ereji guzien kontrarako armarik gogorrena bezela.
Ag Serm 85.
[Kurutze Santua ] da demoninoaren kontrako arma altsu eta sendo bat.
Itz Azald 11.
(s. XX)
Zuri begira zeguen / ikaraz betea, / orraziya zalako / arma terriblea, / nola orrazatutzen / zan oitu gabea.
Noe 23.
Armakin apuntatuaz.
Ill Testim 25.
Orai du menean, harma begipean... Tiroaren pazka!
Ox 102.
Bi kolpetako suharrizko arma.
Const 32.
Etchegoyhenek ere ützi zütian armak bena berriz seminariuan sartzeko.
Ib. 38.
Garai negargarri ontan iskillu (arma) [...].
Ldi RIEV
1929, 208 (v. tbn. como glosa de izkilu en Kk Ab II 178, Etxde AlosT 66).
Alkar armaz ezin zauritu.
Or Tormes 107.
Indar aundiko armak dauzkagu / soñian ondo jantziyak.
Tx B III 19.
Ixopoa? Ori dek arma apaizentzat ta ez... kandela. Biguñegia!
Lab EEguna 110.
Ernaldu dut arma, balaz bota naiean amar umen ama.
Or Eus 48.
Harma bat bezala gora, gurutzea badakar.
Iratz 54.
Harma eskuan bertzen ontasunez jabetzea.
Lf Murtuts 50.
Khenduko ere diozka hain fidatuki zauzkan harma guziak.
Leon Lc 11, 22 (IBk, IBe armak, IBe harmak; Ol iskilluak
).
Arma bazian saihetsian.
Mde Pr 122.
Ziberutarrek armak erabilten tie bethi beren herriaren, Ziberuaren begiratzeko.
Ib. 51.
Ala litzake, esaterako, armaren berri ez dakinak, bataren ordez beste iaztea: zango-babesa buruan edo buru-babesa zangoan.
Or Aitork 64.
Arma edo izkillu bako gudularia.
Erkiag Arran 118.
Hau da nire harma poteretsuena.
Arti MaldanB 219.
Millaka milloi armetan gasta, eta jenderik ezin bizi.
Basarri 64.
Ateismuak bere armatzat artu duen tramankulu ikaragarri eta bortitza.
Vill Jaink 51.
Abek daukatelako / armaren indarra, / askotan berotutzen digute bizkarra.
Uzt Auspoa
10, 110.
Armak eskuetatik utzi gabe, lotu zituzten esku-muturretik ta abiatu ziren komisaria aldera.
Izeta DirG 76.
Armak eta izkilluak eraman zituzten.
Ib. 73.
Arma banatzea izango da gaur gabaz.
Erkiag BatB 184.
Egia billus, gezurra aldiz arma ta aldezlez orni-orni.
Gazt MusIx 137.
Ezerez bat dezu armarik gabe.
Lab SuEm 182.
Ihizin nindagola, harma bizkarrean.
Xa EzinB 36.
Harma horretaz baliatuko zirela.
Mde HaurB 82.
Bizkarreko kakoak ziran bere armak.
Uzt Sas 101.
Bat bazagon xutik, arma eskuan.
Casve SGrazi 12.
Ziren armak bizkarrian.
Ib. 102.
Alako itxuragabea ikusirik eta aiñ arma desberdiñez jantzia.
"
Aquella figura contrahecha armada de armas tan desiguales"
.
Berron Kijote 46.
Armak belatzeko era eman zitzaion.
Ib. 53.
Armak erantzi bitartean.
Ib. 47.
Zaldun-legeen arabera ezin zuala [...] iñolaz ere zaldun-armarik jo.
Ib. 41.
Ez dot armarik aldian. / Neure arma onak itxi nituan / Motriko erri onian.
Balad 57.
Ez da gehiago simiztarik ateratzen heien arma odolez bethetarik.
Ib. 249.
Neure armak tiretuko dau / bizi diraden artian.
Ib. 58.
Nik ez nuen balio irri egin arazteko. [...] Mattinen harmarik hoberena berriz, hori izan da.
Xa Odol 49s.
Ezkerra zuen [Sorgiña pelotariak] bere armarik onena, eta malizi asko berekin.
MMant 18.
Berrogoi eta gehiago asto harmaz kargaturik ekarri omen zituela.
Etchebarne 39.
Agindu euskun arma guztiak lurrera botateko.
Gerrika 78s.
Eta etsai ezagunaren eskuetan ez nuke harmarik ipiniko.
MIH 119.
v. tbn. Tt Onsa 44. He Gudu 55. GavS 33. In MEIG VI 67 (1794). DurPl 115. JJMg BasEsc 176 (armaak). Zav Fab
RIEV 1909, 28. Bordel 166. Aran SIgn 20. Bv AsL 165. Apaol 59. Lh EEs 1915, 235. NEtx Antz 66. Ibiñ Virgil 95. Casve SGrazi 102. Ataño TxanKan 55. Bibl Gen 27, 3. Larre ArtzainE 210. Harma: Etchart 1.1v. Hm 55. In CatLan 3. Egiat 159. Elsb Fram 110. Jnn SBi 90. Arb Igand 8. JE Bur 115. Barb Sup 29. JEtchep 115. Larz Iru 84.
(Como primer miembro de comp.).
Eta zernahi harma suerteren erabiltzen trebeak.
ES 110.
Orai mintzatu garen hirur arma suerteak enplegatzea tentazionea garaitzeko.
He Gudu 85.
Halakua arma kolpü batez hil izan dela.
Mst I 23, 7.
Egozan dingilizka milla gerra-ezkutu, eta gizon gogor eta sendoen arma modu guztiya.
Ur BulaAl 31.
Arma banatzea izango da gaur gabaz. [...] etxe zaar ezain aundi batean egingo dabe iskulluen banaketea.
Erkiag BatB 184.
Baña, baiki, ainbeste arma-tresnez beldurtu-ta, onez-onean mintzatzea erabaki zuan.
"Más en efecto, temiendo la máquina de tantor pertrechos"
.
Berron Kijote 46.
Arma-baimena kadukatuta neukalako.
Zendoia 102.
Instruziñoiek eta arma-manejuek erakutsi.
Gerrika 69.
(Empleado como grito de alerta).
Arma! arma! mundu oro iudizio handira!
E 49.
(H, T-L).
Fusil.
"2. Spécialement, harma: le fusil. Harma harturik ilkhia da: il est sorti ayant pris son fusil"
H.
Gerlako tresnak: harma, pistolet edo sabre.
HU Zez 21.
Kanit ez harmarik ez bainezaken oraino zorigaitzez eskura.
JE Bur 15.
Arma edo xixpa hartuta.
Zub 64.
"(BN), terme de numération et d'élimination dans un jeu d'enfants. Baga, biga, higa, laga, boga, sega, zahi, zohi, bele, harma, zamuka, zamari, dutxulu, beharri (celui sur lequel tombe le mot beharri sort du groupe)"
Lh (s.v. zamuka).
2.
(Pl.).
Blasón.
Errionetan bestek ezteu / ar[k] oi deben librea: / Franziako armak dakaz / goian eta bean.
Lazarraga B301204v.
Aragonan Beranger haren [Santxoren] etsai bizi; / Kastillako errege lagun altxarazi, / Harma seinale Santxok gatheak ekharri.
Hb Esk 70.
Euzkoen anai arteko gudak oroit-erazteko indarra duten gaiak, baztertu egin dira, noski, arma oietatik.
EAEg 21-10-1936, 100.
[Ate] baten gainean ezarriak dire familiaren harmak.
Zerb Azk 11.
Laurdenkatua dakar bere ikurdia arma urdin, berde, txuri ta oriz.
"Que viene armado con las armas partidas a cuarteles, azules, verdes, blancas y amarillas"
.
Berron Kijote 199.
3.
"(S), outil de travail"
Lh.
v. armazoin.
ARMA-HARTZE.
Toma de armas, ceremonia para ser armado caballero. Cf. ARMAK HARTU.
Lenengo topatzen zuanaren eskutik arma-artzea egiteko asmoa artu zuan.
Berron Kijote 41.
ARMA-BELATZE.
Vela de armas.
Arma-belatzeari zegokiona bete zuala bete, bi ordukoa aski izaki.
Berron Kijote 55.
Albistea eman zien bentariak, bentan zeuden guztiei, etxe-lagunaren ero-aldia, arma-belatzea.
Ib. 53.
ARMA-DENDA.
Armería, tienda de armas.
Arma-dendara joan da nagusiari esan zizkion bere asmo guztiak.
TxGarm BordaB 149.
ARMA-EKARTZAILE (Urt).
Escudero. "Armiger" Urt II 335.
ARMA-FABRIKA.
Fábrica de armas.
Asturiasen Trubiako arma-fabrikan nagusi-buru egon zana.
Munita 8.
Erran nakon ea denboran harma fabrika zenbait bazen.
Etchebarne 39.
ARMA-GAUZA.
Cosa relacionada con las armas.
Arma-gauzetara, bere aurreko ta anaien eran, zaletua zebillela.
Aran SIgn 7.
ARMA-GIZON.
Guerrero; soldado. "(V, PAb 207), guerrero" A.
Severoz mintzo delarik, zeina zelarikan harma gizon handi bat.
ES 177.
España, naiz Siriako arma-gizonak egin baleuste bidebagaba damugarriren bat.
Mg PAb 208.
Erromako Agintaritziak badauka bake ta iraupena bere arma-gizon askotan.
Ib. 207.
Iñoiz baiño arma-gizon edo gudari geiago batuta egozan aurre-egunetik Mungian da inguruetan.
Ezale 1897, 137a.
Guardia, alguacil.
"Los pueblos de la mer. de Durango tenían su guardia armada [...], fijaban su 'chuzo' en el suelo en señal de autoridad, acompañándole en ello el 'sayón', 'armagizon' o 'alguacil'"
Vizcarra Urquiola 22 (citando un doc. de 1670).
Bideotan ez da arma-gizonik ibiltzen, mandazai ta itzaiak baizik.
"Hombres armados"
.
Berron Kijote 118.
Egun askotan zelata-dun arma-gizonik topatzen ez badugu.
Ib. 118.
ARMA-GURUTZE.
Arma y cruz.
Ana Juanixe ezkontzen zala / aita ta amaren lotsian. / Ezin izan lei ori egia / neuk dot armia aldian / armia eta gurutza bere / neuk ditudaz bularrian [...] / Damatxu baten arma gurutzak / daruadaz bularrian.
Balad 59.
ARMA-IKUR.
Emblema.
Zaldun asi-berriari zegokionez, ezkuta arma-ikurrik gabe, alik-eta bere kemenez irabazi arte.
"Sin empresa en el escudo"
.
Berron Kijote 41.
ARMA-JANTZI.
Armadura.
[Gure zaldunak] ezkerreko soinburuan atzeman ba zuen ere, arma-yantziaren alderdi osoa kentzea besterik etzion egin.
(traducción del cap. IX del Quijote)
"No le hizo otro daño que desarmarle todo aquel lado"
.
Or RIEV
1929, 9 (AIr RIEV 1928, 605 burdin-yauntzia).
ARMAK HARTU (H).
Armarse, tomar (las) armas. "Au plur. harmak hartzea: prendre les armes" H.
[Prinze handi batek] armak haren kontra harturik, Charles Quint, Espaiñiako errege eta Allemaniako inperadorearen alde, gerla denbora luzez bere erregeari [...] egin ziala.
Tt Onsa 24.
Halako moldez non gutizia edo desirkunde hunek berak mugidarazi baitzuen Cesar Enperadorea eskualdunen, eta asturianoen kontra harmen hartzera.
ES 109.
Harzatzitzu [sic] armak soldadu balent batek bezala deabruaren maleziaren kontra.
Ch I 19, 4.
Armak arturik bertan zirala aditu zutenean arrituen gisan gelditu ziran, zer egin etzekitela.
Mb IArg II 300.
Arrazureki kreatürek orok ene kuntre armak hartzen zitizie.
Mst III 41, 2.
Zeren hartu dituen armak bere erregearen kontra.
Lg I 319.
Fraile ta abadiak / besteekaz batera / jagi dira pozarren / armak artutera.
Iraultza 170.
Har itzak arren armak, / eta has defendatzen.
Xarlem 1343.
Hartuko ditut harmak, etsai dorphe haukien gudukatzeko.
Dh 84.
Esau bertatika eizera atera zan armak arturika.
It Fab 243.
Harmak ditu hartzen, / Anaien odolean eskuak gorritzen.
Hb Esk 170.
Limiten gainetikan / ardura disputa, / milaka desafio / armak artu eta, / kontrariorik gabe / ek ezin sujeta.
Bordel 153.
Erdue gazte ta zarrak, / Dandanak artzera armak.
AB AmaE 371.
Harmen hartzera deitu ninduen / Gazterik sorte etsaiak.
Elzb Po 193.
Kuraiosenek harmak hartu zituzten, gaixtaginer bihurtzeko.
Elsb Fram 117.
Ikusi zituztenean beraz gaixtagin hek atheratzen beren oihan zokhotik, hek ere hartu zituzten harmak.
Jnn SBi 167.
Denbora hetan Üskaldünek armak hartürik, bere odolaren eta biziaren khostüz bere fedia Protestanten kontre defendatü zien.
Ip Hil 165.
Soldaduak armak artu ta prest jartzen dituk.
Urruz Zer 111.
Gozoa, arma-artzeko gaua, bestela bere! [...] Baiña tiro artean ibiltea ez da, gero, ogiaren ganeko eztia!
Erkiag BatB 185.
Alkar ilteko armak artuta / burrukan gengozan beti.
FEtxeb 25.
Aukeratutako agintari batzuk orrela kentzea, armak artu eta sartuta.
Insausti 217.
(
Arma hartu
).
Karlos jaunaren alde / artu nuben arma / negarretan utzirik / aita eta ama.
Echag 166.
Lenago maña txarretan oitutako batzuek arma artzen dutenak.
CartAnd 393.
Liberalen alde boluntario lez armia artuta ebillena.
Kk Ab II 27.
(
Armak harrarazi
).
Miliunka zitian gizonak alxatzen, harmak har-arazten, lerroan ezartzen.
Elzb Po 214.
Yuan zen haren [gorthearen] beiratzerat, bere azpikoer harmak harrarazirik.
Elsb Fram 85.
ARMAK UTZI.
Abandonar las armas, rendirse.
Ordian basa erregiak Souzari zereioan igorri erraitera, bera jendiaren beldürraz portügesen harmen gatik, ta zirelakoz hazainak khario hirian, etzütiala sarerazi bena nahi bazien harmak ützi, zütiala bürgü bazterretan jarriren eta ezin hobekin ihan ziratekiala.
Egiat 160.
Iñazioren lagunak Iñaziorekin zerbait, Iñazio gabe gauza guti, lotsatzen dire. Harmak uzten dituzte eta gazteluko gakhoak Frantseser emaiten.
Laph 12.
Armak utzi nai izan etzitutenai, ta utzita berriz artuko zitutenai, Serranok eskañi egin zien, gerra-legez ariko zituala.
Or SCruz 35.
Lau atera-aldi egin zitun Santa Kruz gerrara: lenengoa, 1872 garrengo Apirillaren erdi-aldetik azkenera bitartean, karlistak Donoztaben armak utzi zituzten arte.
Ib. 29.
Orixe uan guda madarikatu aren saria! Armak utzi ta gero, onda adi!
Ataño
TxanKan
51.
Armak ain errez uzten zituztela ikusirik.
Alkain 58.
ARMA LABUR.
Arma corta.
Arma luzien gisa laburrak / kanpotik ekartzen dabiltz.
MendaroTx 144.
ARMA-LEGE.
Latz-aldi auek guziak, arma-legeak bere-bereak dituala usteko ez banu.
"Ejercicio de las armas"
.
Berron Kijote 166.
ARMA LUZE.
Arma larga.
Arma luzien gisa laburrak / kanpotik ekartzen dabiltz.
MendaroTx 144.
ARMA-MAGASIN.
"Armatégia, armatókia, gerlarako armatégia, arma magásiña, arsenala" Urt II 331. v. armategi.
ARMA MOTZ.
Arma corta.
Baiña gizon oiek ni / ikaratzen naute, / arma luze ta motxak / eskun badituzte.
Insausti 218.
ARMA-HOTS.
Ruido de armas.
Baña begiratzen dute batetan arma ots aundiya datorren toki batera.
Bil 164.
Berealako batean egundoko liskarra ta arma-otsa sortzen da.
NEtx Antz 28.
Kanpamentuan sortu zan algara ta arma-otsa!
Bilbao IpuiB 243.
ARMA-SOINEKO.
Ez zan arma-soiñekorik aurrean jarriko zitzaionik.
"Armadura"
.
Berron Kijote 194.
ARMA-SU.
Fuego de armas, tiroteo.
Asi zan arma-sua / askok io eban lurra.
Azc PB 222.
Arma-sutan sartu zan / gitxigaz Ankonan / onak lez il zirean / asko.
Ib. 222.
ARMA-XIHOR
(h- Dv). "Baguette de fusil" Dv.
ARMA-XIXPA.
Escopeta.
Berriz lothu ziren beren bethiko harma-xixperi.
Barb Sup 31.
ARMAZ JOSI.
Fusilar, coser a balazos.
Amorruz beterik atera ziran andik, an zegoala esan zitena armaz josi bear zutela ta. Gau guzian or ibilli gera alperrik aren billa, ta gezurra besterik eztigute esan.
Or SCruz 39.
ARMA ZURI
(Lar; a. xuri Lh). Arma blanca. "Armado de punta en blanco, arma zuriz osoro janzia" Lar. "Arma-xuri, arme blanche" Lh (s.v. xuri).
Soldadu [...] guziak zetozen beren arma zorrotz izugarri zuriekin ta beren zaldiei esproñak sartu ta bazijoazen.
Mb IArg I 376.
Maramamon Kotondan emanik azpirat, / Harma xuritan [= 'con las armas desnudas'?] sarthu Castilla handirat.
Hb Esk 67.
ARMETAKO.
a)
De (las) armas. "Hacha de armas, armatako asko[r]ea" Lcc.
Zeina zelarikan harma gizon handi bat, eta harmetako eginbidetan, hain ongi zihoakona [...].
E 177.
Beste batzuek ondasundun ta honraz beteak gelditu naiez, arzen dute armetako ta gerrako bidea.
Mb IArg I 221.
Xarlemaiña armetako / bürüzagi dizügü.
Xarlem 433.
armetako indarrak galdu Kantabriak / Zerutik agertzean Yesusen graziak.
Hb Esk 32.
Etxealde aundietan beren aurrekoak egindako gauza aundiak gogorazteko etxeen aurreko aldetan ezartzen badittuzte beren ixkillo edo armetako etxe-arriak.
Inza Azalp 16.
Del escudo de armas.
Aragonan Beranger / haren etsai bizi; / Kastillago errege / lagun altxarazi, / Santxoren erresuma / biek partitzeko, / Zoriona bazuten / haren bentzutzeko. / Bere eskaldunekin / zituen ehortzi, / Harmetako seinale / hirrigarri utzi, / Bi otso asikika / haren erresuman.
Hb Esk 70.
b)
Para las armas, hacia las armas.
Nahi nikek ikusi / bataillatzeko airia / adret izala armetako / badiat enzütia.
Xarlem 911.
Amak beldurra zuen bezala, haur haurretik su gehiago zakarren Iñaziok harmetako liburuetako baino.
Laph 2.
ARMETAN (SP, H).
Luchando, usando las armas; (poner(se), levantarse, estar...) en armas, en disposición de luchar, sirviendo en el ejército; armados. "Armetan haritzea. Faire aux armes" SP. "Harmetan dagoen etsaia: l'ennemi qui est sous les armes" H.
Hain soldadutu zen eta harmetan usatu.
Ax 89 (V 61).
Eztu erraiten harmetan mokhoz-mokho iar gakitzala, baiña dio, fugite, ihes dagigula.
Ib. 398 (V 259).
Halatan bada nahi dut erakutsi, eskualduna letretako eginbidetan ere eztela, harmetan baino merezimendu gutiagokoa.
ES 119.
Ikhusi zutenean yende oste hura armetan, izutu ziren.
Lg I 228.
Israeldarrak ere yarri ziren armetan.
Ib. 255.
Itzal horren kontra gerlan / kokin guziak armetan / ziren bazter guzietan / altxatu ordu danik.
Iraultza 116.
Armetan parerik / mündian eztüziela.
Xarlem 269.
Alfonsa eta Xarlemaiña / puisant beitira armetan, / pensa eia Ramira / eztenez harekilan.
Ib. 1034.
Tigriak üdüri dira / armetan gehien / heriuaren ez lotsa / eta ez ere gizunen.
Ib. 430.
Didieren kuntre / armetan jarten.
Ib. 1287.
Guziak armetan ziren bazter guzietan.
Monho 64.
Leheneko denboretan, / Bonaparten eskoletan, / jende xehe guzia ginen harmetan.
FrantzesB II 23.
Nihoiz bee tokitik / Eskaldun higitu; / Zimenduak mendien / erraietan ditu; / Semea bazitzaion / harmetan hedatzen, / Munduz mundu etxea / etzuen ibiltzen.
Hb Esk 44.
Nola zen menditarik agertu harmetan, / beldur batere gabe Araben ostetan.
Ib. 50.
Erroma erregina harmetan izana / Elizako nausitzat Yesusek zaukana, / Luzeki graziarat hola lehiatu; / Odolean eskuak lehenik gorritu.
Ib. 47.
Orai dukela mende hoita hama-hiru, / Hekin yende guzia yarri zen bi buru; / Bat ilkhi zen harmetan Korseko alderat, / Eta haren inguru ziren lurretarat.
Ib. 11.
Harmetan yarriz geroz, / han bere gustua.
Ib. 29.
Inazio or dago, / beti ernai dago, / armetan jarria / dauka Konpañia, / txispak armaturik, / bandera zabalik.
(Marcha de San Ignacio). It Fab 201.
Istoria bakoak / euskaldunak gara: / zeinbat gauza andi / armetan emen egin dira! / ta lumak busti barik! / ta Klio begira!
Azc PB 300.
Len zirean gizonak / Iaunakaz bardinak, / miragarrizko gauzak / armetan eginak.
Ib. 298.
Mendiz abiatu eta laster, harmetan athera zitzaizkon gizon batzu. Inaziok erran zioten: Nongoak zarete, gizon maiteak? Jauna, Loiolako muthilak gare; nausiak igorri gaitu bidearen zuri erakustera.
Laph 146.
Beraz heien armadan sarthu baino lehen behar ditut gerlari izpiritual baten eginbideak gogoan arthoski erabili. Gaua behar dut harmetan iragan. Kaperan sarzen da ezpata eta puñala gerrian. Otoitzean iragaiten du gaua bere bekhatuak auhendatuz.
Ib. 33.
Goiz batez, hiriko muthilak harmetan sarthu ziren ospitalean, hirur gizon gazteak altxatu zituzten eta zoin beren etxerat ereman.
Ib. 106.
Lau atera-aldi egin zitun Santa Kruz gerrara: lenengoa, 1872 garrengo Apirillaren erdi-aldetik azkenera bitartean, [...] guzira, amar illabete armetan.
Or SCruz 29.
Santa Kruzek Aiako toki au aukeratu zun, bere mutillekin itxedoteko ta indarberritzeko ta armetan ikasteko.
Ib. 61.
Zure kontra zauzkitzu altxatu harmetan.
Etcham 56.
Alper-alperrik daukat / nere garrotia / armetan pasa zuan / lengo gerratia.
(Interpr?).
Tx B II 218.
Bi seme, biik armetan.
Anab Usauri 97.
Armetan erabakiko dala izketan ezin leikena.
Basarri 167.
Auzo-erriak ere, elkarrekiko legeak apurtuz armetan dabiltza.
Ibiñ
Virgil
80.
Bi seme aurrera joan baziran ere armetan zetorren etsaiari gogor egiteko.
Ataño
TxanKan
19.
ARMETAN IRAGAN.
Pasar por las armas.
Alo jaunak, armetan / igaran ezazie, / khiristitü nahi ezpada.
'
Passez-le par les armes'
.
Xarlem
683 (cf. ib. 670: Haren armen phüntetan / ziradiela igarana izanen
).
ARMETARA DEITU.
Llamar a las armas.
Baiña asi ziran errian ere jendeari armetara deitzen.
AZink 55.