Azpisarrerak (sarrerak) (129)
andre.
Tr. Desde los primeros textos su empleo es mucho más general que el de andere, excepto en los suletinos, en los que domina esta última variante. Andra se documenta en textos vizcaínos ya desde fray Juan De Zumárraga; tbn. se encuentra en Lazarraga, y en algunos guipuzcoanos como Apaolaza, N. Etxaniz o Etxaide. Hay además anre en un texto alto-navarro (Pamplona, 1598, ReinEusk2 135) y en los pasquines de Tolosa del s. XVII, y anra en un texto de Arrasate de 1705 (AZTH 43) y Astarloa. En DFrec hay 95 ejs. de andre y 15 de andra.
Onom.: Acenariz Andere Auria (1085). Arzam 104. Ego domna Maria Lopez, filia de andre Apala, pro animabus patris et matris mee et mee auuela andre Urracha Ortiz. (Legarda, 1170). Lac VM 35. Para su uso como praenomen vasco en la Navarra medieval, v. FLV 1969, 49.
1. (G, AN, L, BN, S; SP, Ht VocGr , Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr , VocCB , Dv, H (G, L)), andra (V; Mic 9r, Añ, Dv (V)), anra (V), anre (AN-larr; Lar, Dv (que cita a Ast), H (V)). Ref.: Bon-Ond 138; A (andre, andra, anra, anre); Iz To , ArOñ (ándra); Asp Leiz ; Holmer ApuntV . v. andere .
Señora. "Dominum domus iaona, dominam andrea (Aimery Picaud, s. XII)" TAV 2.2.12. "Dame, maîtresse" SP. "Dame" Ht VocGr. "Muger, con nombre más cortés", "señora" Lar. "Dame, demoiselle" Lecl. "Unos dicen andria y otros anria" Ast Disc 544. "Mujer casada" Iz ArOñ.
Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur.
Obato dago eta erriori bere bai zeruko Jaunagaz eta bere andra naturaleagaz. fJZ 99. Ohart giten buruiari denbora den artian, / andre honak har gitzake gomendutan agian. E 101. Zeren, bada, erho gira gaixo bekhatariak? / Andre leial honegana goazen, othoi, guziak. Ib. 97. Anzianoak andre elejituari eta haren haurrei. "L'ancien à la dame Elue" . 2 Io 1 (en otras versiones, como en He y Dv, Electa se toma por nombre propio). Zu zara Aita zerukoaren alaba, [...] lurreko kreaturen Andrea. Mat 287s. Non dago Andre ain sandu eta andi ori? Ber Doc 133v. Ea beraz ikhas ezak salbatzeko artea, / Zeina baita gaiñerako zuhurtzien Andrea. EZ Man I 8. O arima noble baten eta Andre digne baten sentimenduak! Harb 225. Aingeruen andrea. Ib. 80. Bere desira desordenatuak Aurelia zeritzan andre batekin konplitzeagatik. Ax 354 (V 235). Harmaturik neskameok / Hala daude begira, / Noiz dateken andretarik / Uste duten desira. (Ps 122, 2) "In manibus dominae suae" . Hm 133. Zaldun edo andre batek gauza bera pairatuko du. SP Phil 215. Sartzen da andre bezala / Zeruko palazioan. 138.
(s. XVIII) Zeren Henri laurgarrena Andre haren illobasoa baitzen. ES 118. Tobiasen esposa ere Sara deitzen zen, zeinak erran nahi baitu Domina, Andrea, edo Prinzesa. Ib. 155. Gure andreak uste oi dau naizala mutil santua. Acto 423. Andre bat birtutez betea, Jainkoaren Ama, ta zeruan dagoena. CatBurg 25. Susana zeritzan israeldar andre batek Babilonian egin zuenarekin. Mb IArg I 383. Orretarako diru puska bat emateko promesa Madridko andre aberats batek egin zuen. Cb Eg III 346. Da birtutez beteriko Andra bat, Jangoikoen Ama, ta Zeruan dagoana. Cb CatV 36. Andre eder au aur onen / Ama andre izanik. GavS 11s. Haroxaren andre limatu, / Heren ordenako serora, / Ala urrun baita hedatu / Merezia duzun fama! 'Dame distinguée d'Harocha' . Monho 38.

(s. XIX) Erabaki bear zan bigaramonean Senadoren salan, eta ongi izango zala ara joatea andre andiki guziak. AA II 227. Bereala bidaldu zituan mandatariak Erroman ziran goi-mallako andre guzietara. Ib. 227. Bera dala mundu eta zeru, gizon eta Aingeru guztijen Anra edo Señora, eta Erregiña. Astar II 272. Andre bat berthutez bethea, Jainkoaren Ama dena, eta dagona Zeruan. CatLuz 16. Andre gogoangarri onek egiñeratu zeban erri bereko Eliza andia. Izt C 506. Hontarzun hoien andria, / Hontarzuna lurrerat ixuririk. "La dame de ces biens" . Arch Fab 187s. Yaun eta andre batzuek aurkhitzen ziren bazkari handi batean. Hb Egia 3. Jatsuko Jauna zuen aita, Azpilikuetako Andrea ama. Laph 123. Hango hirria! / Andre bat zen, piayaz joan nahia: / Ezin abia! LElsb ( in BertsoB 115 ). Eta batez ere andizkietako andre batzuek begiramendu andia zioten. Aran SIgn 50. Pika berriz zan andre bat Jaungoikuaren bildurrekua ta biotz bera. Bv AsL 25. Ez, alabau nai zaitut / Gernika gurea, / Zarealako ondra / Andiko Andrea. AB AmaE 178. Oni Andre miragarri onen birtute eta pribilejioen gañeko gauzen bat begietaratzen zion. Arr May 172. Andrea orduan eman zen, / Zeru ederrari beha; / Zioelarik: "Ni naiz deitzen / Jaiotze notha gabea". Zby RIEV 1908, 292. Hitz horrek erran nahi du Erregina, Andre guzien Andrea, eta oraino Itsasoko Izarra. Jnn SBi 34. Serora beltx ala xuri, ala andre xapeldun, eman ditela nahuten bezala. HU Zez 179. Andra baten adiskidetasunak. Azc PB 252.

(s. XX) Ara or alboko Maria Mendata, goizero elizara zalpurdi ederrean joaten dan andre apaña. Ag Kr 161. Begira beza -- diyo andriak--, guk nai degu erretratua beko sarreran jartzia. Iraola 25. Ta biotz onekoa bada, begiak negarrez beterik esango dizu: onako jaunari edo arako andreari eskerrak. Inza Azalp 7. Alferretan andrea mokoka da artzen. Ox 164. Noiz ere ohartzen baikira gure otoen sahetsetik jaun eta andre multxo bat zalu badoazila. JE Ber 68. Alkate, apaiz, maixtra, mediku ta jende onentxonai; aztu gabe andre ta erriko "señoritak". Lab EEguna 68. Atxo xaharra egin zen orduan andre bat xoragarri-ederra. "Une dame" . Barb Leg 140. Yatorriz izan arren / kaletar andre-pinpirin, / eusko larre-zumoa / zaiñetan dizu berekin. Ldi UO 42. Andre agurgarriak / amets etxekoia du min. Ib. 41. Lênen-atean asi da / bildurrez "ziztor-miztor"-ka. / Andre xaloak ekarri dio / jan-aldi on bat lukainka. "La simpática dueña" . Or Eus 166. Apain irtengo zaigu Andrea gelatik. "La Señora" . (metáfora de la salida del sol) Or Poem 533. Gorteko jaun eta andre minberek etzuten onartu Chaubadonen erakaspena. Zerb Azk 54. Goxo da andre apain batekin irtetzea igandetan. Mde Pr 147. Azken agur bat andre maitagarri areri egin. Izeta DirG 113. Andra aberats batzuk bere, antxe egon dira. Erkiag BatB 178. Elkarrekin bazkaldu zuten andre arek gonbituta. Auspoa 77-78, 25. Sartu ziran denak, andrea ere bai aiekin batera. "La Ama" . Berron Kijote 75. Andre frantsesarekin doa gure Margaita Basaburuarra hamazazpi urte dituelarik, haren "anderé aoren" gisa. MEIG I 232.

v. tbn. Seinich 157. CatLav 435 (V 206). Añ CatAN 33. MarIl 102. CatAe 38. Legaz 23. Andra: CatBus 21. Itz Azald 71. KIkV 27. Gand Elorri 62. Zendoia 140.
(En vocativo, usado como tratamiento respetuoso). "Fórmula de responder un inferior, zer atsegin jauna, zer atsegin andrea " (R). Aq 777. Tr. Sin artículo se documenta sobre todo en textos del s. XX, si bien aparece ya en Goyhetche.
Andria, Ieinkoak drugatzula; orai berdi girade; / ni errege balin baninz, erregina zinate. E 169. Andrea [dirigiéndose a la reina], zeren ni zure ezagun gabea bezala naizelarik. Dedic * 5r. Iainkoari othoitz egiten draukat, Andreá, nahi zaituen [...] luzaki konserbatu. Ib. * 7. --Nork egian kolpeori zure aragi ederretan? / --Garcilasok, ene andrea, nengoala menaetan. Lazarraga A25, 1197r. Agur geiago andrea, zure deiez gaode Evaren hume desterratuok. OracAr 121. Ea bada Andra, Abogada geurea. Bet 54 ( CatLuz 4, CatBus 5, CatAe 6, Legaz 6, Mdg 159, KIkV 51 andrea; CatB 12, CatSal 7, CatR 7 señora ). Andreak, norat zoazte? EZ Noel 106. Badakit, andrea, ezen baldin nik orain iragan baneza zurekin neure aphetitu desordenatua, urriki lekidikedala berehala. Ax 388 (V 254). Andrea, Kristori zaika / Laket bizi prestua. Hm 190. Andreak, luzez zerbitzatu / Zaituztet, eta nik hospatu / Dut herri hautan zuen izena, / Lehen guti ezagutu zena. O Po 47. Andrea, zeri zagozka / haurtxo horren aitziñean? 74. Eta othoizten zaitut orai, andrea, ez manamendu berri bat eskribatzen banarotzu bezala, baiñan hastetik exlejitua izan zaikunaren arauera dezagun elkhar maita. He 2 Io 1, 5. Ez det, Andrea, mesede au nik merezi. Cb Eg II 76. Andrea: Zure mende gozoan bizitzeko zori ona degunok, zure mendean, ta egapean ipiñi ere bear ditugu gure gauza guztiak. GavS 3.
(s. XIX) Agur jauna, agur andria esaten jakee lotsiaren kalte baga andikijai bere. Mg PAb 160. Damu dot, Andrea, neure bekatuakaz Zu onetan ifini-izana! EL1 208. Ez da, andrea, ezer ezer erabaki. AA II 227. Onik onean / bere neska / larri datorko: / "Ai andrea, / gure etxea / suak artu dau / sugatetik". Zav Fab RIEV 1907, 536. Guazen, artzaiak, guazen, andreak. Echag 42. Maizterrak: "Bai, andrea, egingo det gogoz bedorrek agintzen didana". Izt C 163. Imiñi egijozu, Andria, nire auari gordetzallia. Ur MarIl 106. Bai andre, gogo onez, ezen ez daukat nik / Adiskideekin zeremoniarik. Gy 51. Orhoit bekizu, Andre ona, nola bekhatore galdua-gatik harek eman zuen bere odola. Dv LEd 144. Andrea, nork orren gaizki tratatu du zure Semea? Arr May 127. Ez, andria, ez, orain ez degu astirik orretarako. Apaol 42. Zer ekarriko dot, andrea? Ag AL 128. Barrendik [morroiak] "Andrea!" esan da sartzen dira biyak. Moc Damu 6.

(s. XX) Eskerrik asko ene andrea, albista ori iragarri deustazulako. Echta Jos 60. --Zeñentzat nai zuen, kaballeruentzat? --Ez, andria; San Juan Pasaiko musikero batentzat. Iraola 75. --Esango al didazu? --Bai, andria, ta oso pozik bedorrek nai badu. Urruz Zer 14. Andrea, guztiok gera emen beartsuak, txirorik ezta emen. A Ardi 72. --Ene! Nundik urten zara era orretan? Nundik zatoz? --Zeutatik, andrea. Kk Ab I 6. Etxeraino nere laguntza oneritxi dezakezu, andre? Lh Yol 18. Ori, kausera kruxpeta batzu baititut hemen, bideko hartuak, gogo onez, kruxpetaño bat, andre. Barb Sup 21 (157 andrea, det.). Eskerrik asko. Zure oñetan jarria naukazu andrea. Lab EEguna 80 ( SuEm 179 andre ). Atia idegi egiguzu, andrea, on egitten baño ezkaiatortzuz-da. Otx 107. Yaunak eta andreak: Itz labur batzuek. Ldi IL 154. Esango dizut: oriek baño itzaltzenago baitzaitut, andre. Zait Sof 77 (75 andrea, det.). Ikuste arek ezin dezake iñor nastu, andre. NEtx Antz 49 (20 andrea, det.). Zaude pittin bat, andrea, oraindik zurekikoak esateko baitago. Etxde AlosT 99. --Gizona! zu zera beaz Andoni Uriarte? --Bai, andrea. JAIraz Bizia 93. Ez estutu andra! Etorriko da [erlojua] bere zenera. SM Zirik 67. Badakit ez nauzula ekarri, / andre, zure sabelean, / Ama Birjiñak ere ez gaitu / iñoiz ekarri berean. Xa EzinB 74.

v. tbn. Andrea (det.): Harb 88. Urqz 3. JJMg BasEsc 190. Hb Egia X. Laph 97. Sor Bar 61. AB AmaE 358. Alz Ram 66 (Bern 69 andre). And AUzta 126. Andre: Gand Elorri 142. Andra: Etxba Ibilt 471.
" Andrea, ¿qué se le ofrece? ¿qué quiere?, liter.: ¡señora!. Fórmula para responder cuando la madre nos llama por nuestro nombre" Asp Leiz.
(Usado como título, junto al nombre). v. supra Onom.
Arren, ene andra Milia Lasturko, / Peru Garziak egin deusku laburto. MLastur 13s. Fransiska andrea. (Eraul, 1564). FLV 1991, 288. Andre Elisabeth bisitatua. EZ Man II 185. Magdalena andreari hobenak barkhatua. Ib. 75. Andre Catalina Angleterrako erregina. Harb 462. Andr' Emili' andre gora, / ezin diro ogirik ora. ArtPoAN 85. Andre Antoniak emango digu ota jotzeko lekua. LasBer 576. Aphezak andre Electari eta haren haurrei. He 2 Io 1. Andre Souza bera ahalkez zadin pikarraitü bere maiñaten eretzian. Egiat 160. Gauza on batzuk egin eruazan, baña ez itxi, ez bota etxeti Herodiana andria. Mg CO 142. Andra Magdalena, esan beigu, zeinbat da gure kontu guztia? Mg PAb 73. Printzesa bat, Andre Luisa Frantziakoa. MarIl 1. Rebeka andreak / bi aur egin zituen. It Fab 240. Yoanes Labrit eta Andre Catalina / Heretiko izanez, hoztu eskalduna. Hb Esk 71. Erran zion egun batez Montesquiou andreari. Hb Egia 120. Baionan, andre Lamaignère alhargunaren moldiztegian. Dv LEd III. Agur, agur, agur, andre Eugenia, / Inperatriz guzien lilia! (In Zerb Azk 37 ). --Eta zuri, andre Graxi? --Arrira bota zazu ta / soñua egin-arazi. Bil 91. Bañan orain konponduko banitz Andre Joxepa onekin, elitzaizkiake gaizki etorriko txanpon oiek. Sor Gabon 38. Andik iru urtera andre Ortulanak, alargun gelditu zanian, beste ainbeste egin zuan. Bv AsL 96s. Damuz gau eta egun, o andre Eloisa! / Bizi zerala dakit, lutoz estalirik. AB AmaE 106 (318 andra ). Andre Inkarnazionek irri ederrik egiten duelarik. Elzb PAd 62. Patxik billatu zuan andra Josepa sekula baño umore obean. Apaol 38 (v. tbn. 42). Bizkaiko Iaun-ordean / emazte andreagaz / Kontze gelditu eizan / pozgari andiagaz. Azc PB 143. Aideak noizean beiñ zizpuruka, ta andre Luzia ta alabea negar barrietan. Ag AL 107.
(s. XX) Andra Masimak eta senarrak. Echta Jos 190. Zion Andre Errosak bere biotzian. Urruz Zer 19. Horra andre Joana ohean. Barb Sup 43. Oi, Andre Xinhaurri, / Nuzun urrikari? Ox 90s. Andre Axentxi zalapartan duzu. Anab Usauri 98. Andre Dolorex bakarrik utziko diat. Alz Ram 42. Dan-dan jo nuben, ta beriala / andre Lorentzak iriki. MendaroTx 103. Andra Santxak ezer ba al daki? NEtx Antz 48. Gizona arritzeko lain, Santxa andrea. Ib. 51. Arangurendar Estefania andrea. NEtx Nola 37. Andre Otxandak bere semetzakoa erortzen ikusi ta lasterka jasotzera joan zitzaion. Etxde AlosT 25. Ez ahal daude zure zain jauregian, Fortunato andrea eta gainerakoak? "The Lady Fortunato" . Mde Pr 116. [Beste saria]Azpeitia de Eskauriaza andrearen lanari emon yakon. Vill ( in Bilbao IpuiB 5 ). Goian bego euskaldun euskaltzale andra Kataliñ Eleiztegitarra. Alzola Atalak 103. Aita, Pedro Migel Satrustegi jauna, eta ama Luisa Zubeldia andrea. Ib. 122. Ikusten dezunez, andre Kuski, ildakoaz arduratzeko betarik ez daukat. Lab SuEm 200. Gazagatarren famili ortako Andre Bixentak, bertso batzuk erakutsi zizkidan. Alkain 86. Etxepareren bizitzaren berri urri bezain zehatzak eman dizkigute [...] Jaurgainek [...] Gil Reicher andreak. MIH 282.

v. tbn. Xe 266. Zab Gabon 50. Moc Damu 32. Iraola 126. Lh Yol 38. Erkiag Arran 90. Arti Ipuin 57.
Badathor heren ohoina, / Hura da andre yustizia, / Hunek badarama astoa, / Akabo ordutik pleitoa. Gy 35. Andre Lurrak yaulki ditu igaliak; / zurbil dauka arpegia, itzal begiak. Ldi BB 126. Oietaz gañera, buru-arlotea: andre Yakintza, andre Kultura, askorik maite ez dutenetakoa, alegia. Ldi IL 58. Andre Sinismen, zure nauzu ta / lotu ditzagun esku ok. Or BM 62. Lora-artian Andra Erijo ikusiki. Laux AB 43. Ez zen Andre Poesi bere eskuko. Bazuen gidari argia: Andre Arrazoi. MIH 240.
(Junto a un sust. que expresa cargo, ocupación o estado).
Erran zion Erregeri, dakiela orren Majestadeak eze Erregia andrea dagoela afizionaturik bere limosneroas. Ber Trat 110r. O santa Clara, hainitz andre serora deboten ama! Harb 401. Kantiketako espos andre sakratua. SP Phil 485. Graziote, oi Graziote, / Bardozko andre serora. Monho 36. Esaijon ugazaba andriari ipiñi daigula zerbait bazkaitako. Mg PAb 53. Erregiña andrea / Españiakoa, / Isabel bigarrena / biotz barrengoa. Echag 266. O ene Andre soberanoa, Maria Saindua! JesBih 448. Hari gure Andre soberanoari bezala gure errespetuen ofritzeko. MarIl 94. Kontsultatzen zuten orakle bizia bezala eta girixtinoen Andre soberanoa eta Buruzagia bezala. Jaur 365. Andrerregiak [se trata de un topónimo] esan nai du euskaraz, Andre-Erregiña. Izt C 50. Ez da andre-serora moda dakharkena; / Haren yauntzia bethi izaten ilhuna. Hb Esk 203. Ai gure Andre Kondesa on maitagarria! Arr GB 93. Nola korteko miriku abilenek ezin athera dezoketen hexur hori andre prinzesari. Elzb PAd 60. Ez gintzazke, beheraxago aipatzen dugun andre auzapez zorrotz harek bezala, ostatu guziak legeaz hets-araz. HU Zez 28. Griña, ministroek andre errient-geien bertutea garbi begiratzeaz! Ib. 107. Larrañagako Karmen andreari donkitua. Moc Damu 3. Leon, neskatxak andre irakasleari utzita, mutikoai goiz ta arratsalde euskera ta erderazko ikaspidea ematen. A Ardi 101. Tabernari andrea, / b'al dezu ardorik? JanEd II 40. Xantreari eta behar bada andre serorari. Barb Sup 23. Ez duzue ezagutzen Maria, Ellanderen andre esposa? Ib. 73. Ez dut uste, andre Lamina! Barb Leg 23. Adiskidetu nintzan ostatuko ugazaba andreagaz. "La mesonera" . Or Tormes 31. Markes-andrearen inguruan. Or SCruz 108. Aurrera doa zuzenik garaiez eltzeko, / Andre Erregin alaba, âlbait, ez galtzeko. Or Eus 50. Andre nobia, ille-oria, / zabal zazu ataria. (Canc. pop.). Ib. 361. Ana izeneko andre profeta bat. Ir YKBiz 29. Onoimen guztien andra erregiña dan karidadea . Eguzk GizAuz 189. Liburu zahar batzuen artean andre errientsa kaskoin batek atxemanik. Zerb Azk 64. Galdegin eban Martak, txiribogin andreak. Erkiag BatB 9. Andre ostalaria eta bere mirabea. MIH 168.
2. (V, G, AN-5vill-ulz-olza-gulina, B, BN-baig, S; IC 441r, Deen II 80, Urt II 14, Lar, VP 2v, Añ), andra (V, G-azp; Lcc, Añ), anra (G-nav). Ref.: A (andre, harat); Iz Als (anri); Holmer ApuntV; EAEL 35; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 273. Mujer. "Andra edaten deuena" Lcc (s.v. bebedora; v. tbn. s.v. bodegonera, hacedora, bailadera, casamentera, hornera...). "Andrea, mujer" IC 445. "Andria, kona, mujer" Deen II 80. "Beata, serora, andre jainkotia" Lar (en Añ andra j.). "¿(Quién es esa mujer) andrajosa?, andre zirzilla ori nor da?" Ib. "Acceso, acto carnal, [...] andrea loitu" Añ. "Harat iparra eta hunat hegoa, hala kanbiatzen da andren gogoa (S)" A (s.v. harat). "Andria gaurko egunez, gizona beste eskubidietan" Etxba Eib. "An andreak ziren denak (B)" Gte Erd 273. v. Uhl "Las palabras vascas para designar la mujer" EJ 1948, 623-631, donde aparece con toda claridad que en los textos occidentales más antiguos se atestigua sólo andra para decir 'mujer' (y, como en otras partes, 'señora'). En cierto sentido andre (y tbn. andere) se opone a neska por la posición social (casamiento, etc.), pero no siempre por la edad: ambos pueden ir con los adjetivos zahar y gazte. v. andrazko, emakume. Tr. En esta acepción lo emplean más los autores meridionales, especialmente los vizcaínos; entre los septentrionales es bastante menos frecuente, aunque aparece ya en Dechepare.
Zer ete da andra erdiaen zauria? / Sagar errea, eta ardao gorria. MLastur 1s. Alegra bidi, zure biotz garbiori: andrea zara eta bakarrik. "Mujer sois, e sola" . fJZ 99. Amagatik andre oro behar luke goratu. E 119. Andre faltaz eniz hilen balinba ni lehena; / oroz etsi behar dizit, non baitate hobena. Ib. 227. Nola andraen bildur zara, / aek baga onik ez badozu? Lazarraga A9, 1175r. Zerren diozu sekretorik / oi andraetan ez dala? Ib. A9, 1175r. Zarade bedikatua andre guztien ertean. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 110. Andra ezkondua, basoan ostatua. "La mujer casada en el monte posada" . RS 110. Gizonok oro buru baltz, andra duztiok buru zuri. Ib. 245. Benditea zara zu andra gustien artean. Bet 5 ( VJ 14, Arz 21, Urqz 32, Cb CatV 5, Oe 7, CatLlo 5, CatBus 4, Itz Azald 32, KIkV 51 andra; Iraz 4 CatBurg 4, Ub 166, LE Ong 87r, Añ CatAN 4, Gco I 458, CatB 10, Lard 363, Legaz 5, CatUlz 3, Ag G 98, KIkG 33, Inza Azalp 156, ArgiDL 14 andre; Astar II 270 anra; FPrS 22, Bp I 42, Lg II 98, MarIl 78, CatLuz 3, UskLiB 13, Jaur 352, CatSal 5, CatS 14, Jnn SBi 37, Ip Hil 70, Mdg 159, CatJauf 2, Zerb IxtS 81 emazte; Mih 32 emakume; CatAe 4 emazteki ). Anduraz beterik magalak, / sendatzeko belaunak, / joan oi zaizka anreak; / atera oi dira andik bustirik begiak. PasqTo 17ss. Andre ederrok orduan danzatu oi dira besterekin. Ib. 24. "O burreu kruelak", / andre nigartsuek diuste: / "gure haur gaxoek zuei / zer egin darotzue?". EZ Noel 74. Ekusteagaz gauza ezaiñak bere personaan, andraetan, gizonetan, edo animalietan. Cap 105s. Errazti xan daiz itzal baga, ze andra garbienak dira. "De mujer limpia" . Mic 13v. Gure andrea irrikor, iztartean gilikor. "La femme rieuse" . O Pr 204. Deseatzen debe gizon libre batekin andre edo emakume libre batek. OA 77. Andre atorran sartua zaude, Juanes Maria Latasa. LasBer 574. O! Zu andre guztien ohore ta edertasuna, badakit ta nai det txit, guziak gallentzen dituzula. Lar STomas 2. Gizonarenak bezain esku onak dira oriek gordetzeko ta ongi erabilzeko andre birtutetsuarenak. Mb IArg I 180. Guziak ziran andre konturik eta aragiaren zikinkeririk izandu etzutenak. Ib. 129s. Baña ara aste santuan andre au utziko det, ta konfesio on bat egin, ta salbatu uste det. Cb Eg III 323. Gure gizon prestu, ta andre garbiak. Ib. 333s.
(s. XIX) Zeintzuk zirian Jainkuak lenengo egin zituban gizona ta andria? CrIc 17. Gizon edo andria bitxiz edo soñoko apainduz azaleti agertu arren, buru txaarrekua ta alperra bada, eztala gizon ta andra ona izango. Mg PAb 120. Odolezko gatxagaz amabi urtean gaixorik egon zan andra errukigarriak. LoraS 73. Eraman erazo zuan andre ez garbi-amorratu ark Erregerekin jaten zegoan lekura. AA III 507. Besuak bilosik, edo bilosik baino ez asko obeto, daroiezan neska edo andraak gaiti. fB Olg 51s. Andraak oi ditubee uts egitiak, seiñak azteko denporaan. JJMg BasEsc 26. Txarri edo urdia dei egitia edozein modutan bizi dan anra edo emakume bati ezta pekatu mortal. Astar II 103 (II 177 andra ). Eta jakiten bazuten itzaiaren sagardotegiko egona, gizonezkoak kopetak zimur ta illun, eta andreak txipiritona. Izt C 179. Orobat irten ziran / an zeuden guztiak, / gizon, andre, egazti, / ta animaliak. It Fab 227. Etzuela nai, alabañan, iñork esan zezan andre batek il zuela. Lard 133. Andra onen arimia [...] ez zala izan loitua yatorrizko pekatuaren mantxiagaz. Ur BulaAl 13. Aiñ uste-gabeko ukitzea andre aren biotzean egin zuten. 'En el espíritu de la mujer' . Aran SIgn 33. Beste Zeamako andre ura senarrarekiñ bezela asten al zera? Sor Bar 64. Lau andre, hirur mutxurdin, bat alarguna, yarririk itzalean. Elzb Po 206. Andre gaizto bat biraldu zion / konbertitu al bazezan. Ud 114. Eneban sinistuko ainbesteraño nik / Euskaldun andra batek egin leikeanik. AB AmaE 274. Andre eder gaiztua aguro atzeratu zan. Bv AsL 220. Mari-Andres zeritzan andre alargun bat. Urruz Urz 47s. Aurreraxiago bi mai jostalluz betiak eta saltzalle bi andre. Alz STFer 112. Ta andra asko egon zirean / Eleizan negarrez. Azc PB 149.

(s. XX) Baño Malentxok andre itxurak artu zituanean, goizetik gabera, neskatoaganako atzeka ta lotsakor biurtu zan Jose. Ag G 140. Heldu zauzkitzun gogoeta guzien andre eder sendo batekin ihardukitzea. JE Bur 97. Izarren artean izar, bizkitartean, Baigorriko andreak berak. Ib. 140. Andre bat ikusi det / joan den astean, / gizonaren galtzakin. JanEd II 38. O andrea, andia da zure siñismena, egin bedi nai dezun bezala. Inza Azalp 128. An ikusi neban nagosia andra zomorro bigaz itaunka. Or Tormes 75. Ni Lekunberrira sartzean ikusi nitun mutil batzuk, andre bat astogañean zeramatela. Or SCruz 82. Begira an, andre beltzez jantzi bat / itsas-ondoan. Jaukol Biozk 37. Eta zeri etzala, an ezegualako besterik iru andra ta agure zaar-zaar bi baño. Kk Ab II 165. Elantxobeko andraren batzuk / Zerorren aurka jarri ei dira. Enb 135. Andra ta gizon, neska ta mutil, / Idi, bei ta burdiak. Ib. 174. Burua itzuli ta ondarrean andre gazte bat. 'Une jeune fille' . Or Mi 128. Andre larri bat adiarazteko. FIr 159. Egun orretan iru andre're / urak eraman zituan. Tx B II 84. Andre alferra eta kukusoak. Barb Leg 140. Andrak ederren dira zerurantz begira! Laux BBa 46. "Xalo" esaten eutsen andra areri. Otx 148. Geroztik, guziak berriz-piztuko diranean, zazpietako zeñen emazte izango da andre ura? Ir YKBiz 393. Gizon gelditu aiz, Enrike!... Andre batek ez au menderatu. ABar Goi 55. Nor ote dut ba, heldu den hantxeko andre gaixoa, / Beztia ilun, nigarrez, urrats guzian erortzer? Iratz 101. Zar eta andreak ez omen ziran / araño igotzeko beste. SMitx Aranz 59. Andre gaixoa zergatik ari ote zen negarrez. Etxde JJ 22 (137 andra ). Kantariaren andre-abots ikugarriak gela isilean hotsegin zuen. Mde Pr 148. Andre bat seme-alabakin ta bi gizon. Anab Poli 44. Sagar bat geunkan galazorikan / ta bera andreak proba. BEnb NereA 164. Ango inauterietan andre orditua zirudien Tarentok. Zait Plat 14 (108 andra ). Gizonezkoak, umeak eta andra egiñak. Erkiag BatB 16 ( Arran 187 andre ). Erropa-garbitzen andra bat, oxin-ertzean. Alzola Atalak 83. Auzoko andra barriketalari bat. Etxba Ibilt 471. Nik maite ditut andre gehienak, eta dauzkat ene lagun. Xa Odol 273. Bi bertsolarik andrez erranik zonbait ahapaldi ergel. Ib. 273. Emen bat egin giñan peria orretara joian andra bategaz. Gerrika 18. Hizlari eta bertsolari trebeak genituela andre euskaldun asko Erdi Aroan. MEIG III 123.

v. tbn. Echag 87. Xe 264. Goñi 56. Bilbao IpuiB 84 (83 andra). Ugalde Iltz 34. Arti Ipuin 58. Vill Jaink 30. Mattin 89. Ataño TxanKan 269. Ayesta 102. Andra: EiBer 532. Lar SermAzc 52. Zby RIEV 1909, 32. Akes Ipiñ 28. And AUzta 44. Gand Elorri 125. NEtx LBB 367. Etxabu Kontu 19. Ayesta 124. Zendoia 163.
3. (V, G, AN, L-côte, BN-baig, Ae), andra (V, G-nav), anra (G-nav) Ref.: VocPir 175; Bon-Ond 139; A; Iz ArOñ (ándra), To, Ulz; Etxba Eib (andria); EAEL 348; Elexp Berg; Gte Erd 54.
Esposa. "Anri ta gizona, el marido y la mujer" Iz Als (v. infra ANDRE-GIZON). "San Pedro, arrantzaliak, andria eban" Etxba Eib. v. emazte. Tr. Documentado ya en los primeros textos meridionales; desde mediados del s. XIX tbn. se encuentra en autores septentrionales.
Gizon txipi sotil baten andra zan. MLastur 21. Andra ederra, etsean gerra. "La mujer hermosa, gerra en casa" . RS 131. Zeure andre galanta ori ongi besarkezazu. (Elorz, 1600). ReinEusk 111. Zuri andreak esaten dizu: nere Juanes leorra. LasBer 574. Juan zela egungo egunean Zebedeo zeitzolako gizon baten andrea. SermAN 2v. Ezkonduek nola egin bear dute bere andreki? El 54. Andreak beude prest senarrak nai dutena [...] ongi egiteko. Mb IArg I 181. Besteren andre batekin [...] zikinkeri loi galduetan [...] ibilli zen. Mb IArg II 330. Negarrez andrea batetik, umeak bestetik. Cb Eg III 230. Zori onekoa andre onaren gizona, dio Espiritu Santuak. AA II 97. Baita andra juizijozko batek erremedijauko ditu etxian gizonaren palta asko bere, Abigailek bere senarrarenak erremedijau zituban legez. fB Ic III 373. Datoz bere andre ta / seme-alabakiñ. Echag 69. An sartuko zera zu, / zure emaztea, / zure iru semeak / ta oien andreak. It Fab 225. Gizonaren bizia / Andre laguntzia, / Konbeni dute elgar / Eztiki artzia. Bordel 75. Bertze asko senharrek bezala egiteko / Andrea zanpatzen zuen. Gy 272. Margarita Baloa andre zuen hartu. Hb Esk 79. Ongi pozikan artuko nuke / zu bezelako andre bat. Bil 106. Nigar egiteko arrazoin ere baduzu --zioen senharrak--; bainan andre maitea, Frantzian bai eta Espainian ere aitoron seme batek odola zor du herriari. Laph 3. Gizon santutzat zeukatela, batez ere andreak. Aran SIgn 32. Andrea daukat alkate. Xe 278. Nere andreak zer poza artuko duan ori aditzean! Sor Bar 56. Badut andrea, badut semea, / Badut alaba ere nik. Elzb Po 196. Edozeiñ andra badok Purgatoriua, / Bajakiat irea zala Inpernua. AB AmaE 321. Andrea bizi zala / itxaroten beti, / etorri zan gizona / ioan zan bideti. Azc PB 97.
(s. XX) Ari zera etxian, al dezun modurik onenian, andria joka, edo tabakua pikatzen, edo... arpa jotzen. Iraola 39. Begira gero andreagana nola joango aizen. Ag G 312. Beraren andrea, mendi auek izututa, ez ote zaie zapuztu? A Ardi 62. Tira, emon daigun Don Iñigoren andria be ona ixan zala. Kk Ab I 89. Hik uste baino andre hobeagoa eman zaukan beharrik Jainkoak, merezi ere huen bezala. Barb Sup 43. Atzo esan eutson amari kortako gixonaren andreak. Altuna 80. Aren andreari itz eman omen zioten, berak ispiazkoan laguntzen ba ziten, senarra itzuliko ziotela. Or SCruz 81. Eta zuk igestiaz / andra ta umiai / negar eragiterik / Jaunak eztailla nai. Enb 166. Lanik asko bazeukak / andriak irekin. Tx B 179. Gixon bakotxak zazpi andra artu dagikezala aginddu dau bakaldunak. Otx 23. Andrea artzea zoazela. Lek EunD 34. Injeniero alemandar aren andre eder ura. ABar Goi 57. Senharra lanetik itzuli zenean, andreak erran zion. Lf Murtuts 40. Petra bere andra kotxauak jaukak disgustua. SM Zirik 26. Andrea larri ezer txarrik gertatu jakonentz. Bilbao IpuiB 14. Neska hori, andretzat, etzaik komeni. Arti Ipuin 77. Andrea ezpadu bera dan baiño / etxezain obia. And AUzta 126. Agindu-esaneko andre ona, ta seme-alaba eder eta ongi aziak zituen. Zait Plat 82. Baña Uxebi, andre berria, sorgiña zan. NEtx LBB 157. Nik neska au nai nuke nere andretako! Auspoa 77-78, 24. Neure andre maitea, / ez dezagun etsi! / Osasuna bederen / ez gaitu ebatsi! Mattin 53. Gure Jainkoak lehen gizona eman zion munduari, / gero biziko bere laguntzat andre bat zion ekarri. Xa Odol 211. Il aurreko igandean, joan omen ziran andrea eta biak bisita bat egitera. Uzt Sas 341. Andria nongo, aidiak ango. (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1858. Bere andreak, bai, lasai asko par egin zin gizonaren bizkar. Ataño TxanKan 193. Ta nik asi bear al det orain andre billa? TxGarm BordaB 179. Nire andratzat Anttoni Artza / gustura nik neban artu. Ayesta 27. Feria batera andra barri billa juan. Gerrika 145. A! Gure andrea mindu zaigu. MEIG IX 110.

v. tbn. Arrantz 80. JanEd I 55. Urruz Urz 23. Zby RIEV 1908, 773. Jnn SBi 102. Arb Igand 88. Inza Azalp 96. Muj PAm 22. Ir YKBiz 297. Munita 60. Etxde JJ 39. Anab Poli 28. BEnb NereA 108. Akes Ipiñ 32. Osk Kurl 19. Lab SuEm 165. Alzola Atalak 97. Berron Kijote 165.
4. Abeja reina. v. andere ( 5 ).
Kofoin batean dira andre bat, arrak eta mandoak. Andreak egiten ditu arroltze guziak. Dv Lab 294. Andreak hola egiten ditu hogoi eta hamar mila, berrogoi mila umetaraino. Ib. 295.
5. (S) Ref.: A; Lh (andere, andrei) .
"(Sc), concubina" A.
6. "(L-ain), bolo colocado en medio de los demás" A.
ANDREA-LUR. "(B). Si una pelota da contra un hombre y bota luego en tierra, vale y puede continuar el juego; si da contra una mujer, ya no vale; es como si hubiera dado en el suelo, y a esto dicen: andrea-lur" A.
ANDRE HANDI. Dama noble; gran señora. "Andrandi, gran señora, matrona (V-ger)" Otx Voc.
Bekhaturik ezta izan zutan, andre handia. E 101. Etxeko mirabeari etxi, ze dakia andra andi. "Porque no se haga gran señora" . RS 525. Lenaengo emaztea isuski, bigarrena andrandi. "La primera mujer escoba, la segunda gran señora" . Ib. 65. Handi da oraño gloria / zurea andre handia,/ zeren iarria eskunean / zauden semearenean. EZ Eliç 419. Zenbat munduko Iaun eta Andre handi [...] ioan dira paregabeko arthaz konbentuetara eta hospitaletara pobrezia sainduaren bilha? SP Phil 278. Arren, andre handia, othoizten zaitugu, / Semearen tronuan lagun zakizkigu. 70. --Nor da Ama Birjina? --Andre andi bat, birtutes eta grazias beterik, eta Jangoikoaren Ama. El 47s. Bazuen Mariaren izen sakratuarentzat, errespetu bat hain handia, non ez baitzen ausartatzen ere haren aiphatzera. Deitzen zuen ordinaziozki Andre handia. MarIl 106. Andre handi eta bihotz dunak airatu dire. Hb Egia 139. Bai, Mari Antoni zan egiñ andra andi, / Juana ta Iñaziren inbidiagarri. AB AmaE 421. Nere emazte Maria / Ez da andre bat handia, / Bainan emazte garbia. Elzb Po 197. Jakintsun handi, andre handi izanen direla zer nahi amets eder egin-arazten baitiote. HU Zez 107. Beste edozeñek lango egokitasunak daukazuz zeure errian andre andi ta ona izateko. Ag Kr 161. Ez dea bada hemen legerik, jaun eta andre haundi horien atxikitzeko neurrian? JE Ber 93. Eu be orrexetara jantziko aue, dotore baño dotoriago, ta andrandijakaz eta zaldunakaz autubetan iñarduko dok. Otx 113. Etxauk orrek esan gura bakanderea sorbaldara edo lepo ganera igongo yakeenik andrai, beste guztijak baño andrandijago ixan gura yauala baño. Ib. 127. Aurrerantzian jauregiko andrandi ta neskamiakaz nabastarrekeririk erabilli ezegijan. Ib. 147s. Aberatsen andra aundiak, langilleari, bizitza ona izan dagian lagundu bear leuskioe, ez eriotza ona. Erkiag BatB 178.
ANDRE-ARROSA. "Amomum, amamabelhárra, andrearrósa" Urt II 53.
ANDRA AURBA. "Bisabuela, andra aurbea" Lcc. v. aurba.
ANDRE-BAZKARI. Comida de mujeres que se celebra con ocasión de un bautizo.
Bataio-ondoko andre-bazkaria. // Seme berri bat jaiotakoan / batiuak dira egiten: / ingurumaiko andre-talde bat / bazkaltzera dira biltzen. And AUzta 120. Bi zorren jabe gera gizonok / mundura gatozenean: / andra-bazkari ta merienda / bautizatu ta ondorian, / ta bigarrena eztai ederrak / ezkondutzen geranean. Ib. 116.
ANDRE-BEHAR (Hb). Novia, futura esposa. v. andregai (2).
Kantak "illea oria", baiña / Andre-bearrak "gaztaiña"; / elur-arteko pagoa baiño / beltzagoa du bekaiña. Or Eus 361. Garrozeko feiria ats batez juan nintzun Bithirine Garaterat... han bainien ene andre-beharra. Etcheb MGaric 139.
ANDRE-BELAR. "Andra-bedar (V-ger-arr), [...] acedera" A.
ANDRE BIRJINA. Virgen María.
Andre birjina presentatzea. EZ Eliç LXV. Andre Birjinaren bisita. Harb 2r. Zu sorthu zinen pontuan / Andre birjina ganik, / Eskriturak bethe ziren. Hm 130. Gure Ama Andre Birjiñarenganako jaiera. Aran SIgn 14. Bitarteko paratu / Andre Birjiña Ama. Ud 107.
(Seguido del nombre).
Andre Birjina Mariari othoitza. Harb 80. Gure Andre Birjina Mariarekin. Legaz 22. Andra Birjiña Maria, / eguna daroan argia! Gand Elorri 62.
Zein da birjina Andre hunen laudoriorik eta ohorerik handiena eta prinzipalena? Mat 96. Birjina Andrea eta berze sainduak. Harb 36.
ANDRE-DANTZA. "Son 23 las danzas de muchachos existentes solamente en Valcarlos y Baja Navarra, y sus nombres [...] son: Bolant iantza [...], andre-iantza [...]" F. Arrarás CEEN 1971, 192.
ANDRE EGIN.
Desposar, hacer su esposa.
[Peru Garciak] egin dau andra Marina Arrazolako. MLastur 15.
ANDREEN ANDRE. "Emen dago andreen andrea , ¡cuánta mujer hay aquí!" Alt Eusk 1925 (IV), 70 (tbn. en A EY III 269, que lo da como Vc).
ANDRE GALDU (andragaldu Añ). "Meretriz" Añ.
Tamar-en lanbidea guziz gaiztoa, eta andre galdu batena zan. Lard 50. Seme gaizto andre galduakin bere gauza guziak ondatu dituen ori. Ib. 418.
ANDRE-GASNA. "Andre-gazna (R-uzt), quesos que roban los queseros y los llevan en forma de pelotas. [...] Nik aldi batez bago-zilo batan berrogei andre-gazna erden nien, eta autxa xoan mirara ta bage erden zen" A. Cf. ANDERE-GASNA.
ANDRE GAZTE (BN-bard-ad ap. EI 142; Dv). "Andre gazte se dit d'une demoiselle, à moins qu'il ne s'agisse de la dame jeune d'une maison" Dv. (Sólo incluimos los ejs. en caso vocativo).
Andre gaztia, / Gomazu tronpa; / Zure gogua khanbiakor da. ChantP 372. Andre gazte xarmanta / hoi ezin ditekena. Balad 137.
ANDRE GEHIEN (SP, H). "Dame souveraine" SP. v. ANDRE NAGUSI.
Guzizko Andre Noble Ioanna Albrete Nafarroako Regina Bearnoko Andre gehién etc. denari, bere zerbitzari guzizko xipiak eta guzizko obedientak, Ioannes Leizarraga Beraskoizkoak. "Dame souveraine" . Dedic * 5r. Joana Albrete, Nafarroako erregina eta Bearnoko andre gehienak, argitarazi zituen euskal obrak. MEIG V 81.
ANDRE-GIZON.
a) (andra-gizon V, G-azp). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg.
(Pl.). "Marido y mujer, esposos. Andra-gizon arek, erremiak erromerixara agertzen" Etxba Eib. "Peru ta Marixa, ipoiñetako andra-gizonak" Ib. "Esposos. Artizko andra-gizonak bakaziñotara i doiaz" Elexp Berg. v. SENAR-EMAZTE.

Or dijoaz andra-gizonak sastratako zabaldi batera beren artalde bat ikustera. NEtx Antz 137. Ikusi deigun andra-gizon onen gertaera. SM Zirik 119. Andre-gizon batzuk paseora joan ziran. And AUzta 44. Zer dela-ta andra-gizonek, are semerik ez izanda ere [...] beren buruak alkarri eman zituztelako, bear dute beti katigu egon? Vill Jaink 157. Lorentzo ta Txatxaliñ, berrogei urte inguruko andra gixonak. Alzola Atalak 57. Goiazeko etxetxo batean andra-gizon batzuk, senar-emazteak, bizi ziran semetxo batekin. Ib. 48. Afaldu eta ogeratu ziranian andra-gizonok. Etxba Ibilt 468. Eta andra-gizon biak lenengo etorri ziranak auzotik. Gerrika 141.
Maridos y mujeres.
Urkiolako eleizan ezkondu giñan andra-gizonak, urtean egun baten egiten dogu jaialdi bat bertan. FEtxeb 121.
b) Hombres y mujeres. " Andra-gizona (G-nav)" EAEL 33.
Neska-mutil gaztetxuak eta andra-gizon zaarrak. A BGuzur 113. Sari-emolle baita andra-gixon batzuk, / Ixen-abixenakaz eztakidaz nortzuk. Enb 147. Begirapenezko andra-gizon artekoak. NEtx Nola 13. Eliz-aurrean poz zan erriko gaztedi ta andre-gizon txukunak ikustea. NEtx Antz 155. Etzan geldituko auzotegien andra-gixonik euretara uts egingo oanik. Akes Ipiñ 14. Herri honetako andre-gizon, neska-mutil eta atso-agure guztiek. Arti Tobera 265. Aleunka ta zireunka andre-gizon oi zituen atzean. Zait Plat 76. Auteskundeak zirala-ta, upiñeko andra-gizon batzuai auxe esan eragiten dautse. Etxabu Kontu 139.
c) "Andrógeno, andrógino, hermafrodita, andregizona, gizandrea " Lar. "Hermafrodita, el de ambos sexos" .
d) Afeminado.
Burutik behera jantzi behar lukeena. (Andre-gixon direnak). EZBB I 75.
" Andregizon (o andre-gizon), despectivo que se aplica al hombre que se mete en asuntos propios de las mujeres (B)" VocNav .
e) Marimacho.
Andre ura, andre-gizona, soa (mirada) ta itz gogorreko emakumea, bidaztien sakelari usai egiten ederki oitua zegoan. Ag G 235.
ANDRE GOIEN. Señora principal.
Zure argiak, Andre goien, / gaindu beza nere gau beltz, illuna. Gazt MusIx 133.
ANDRE GOIKO.
a) " Andre goikoa, andre geiena, dame souveraine" SP. "Dame principale, au-dessus des autres, maîtresse" H. v. ANDRE NAGUSI, andragoi.
Hunetarakotz andregoikoa, mahain saindu hunetara hurbiltzen gara, edo behintzat haugatik ordenatua da. Harb 205. Ezen badakit, Andregoikoa, zure ganik añhitz garazia behere hunetarat iausten dela. Ib. 96. Nai izan baneuz zazpi andra goiko / Venus ederra langoak, / bilatu barik opa izan iataz / entzute txarrik bakoak. Azc PB 126.
b) Diosa.
Ekarri dituzun gizonok elizlapur ez dira, ba, ezta zuen andregoikoaren biraolari ere. Ol Act 19, 37 (Ker jainko-eme ).
ANDRE GOITU. Señora principal, gran señora.
Juana Arriaran andre-goituak / presta zun bere burua / negu ta udara berak zaintzeko / eliza ta ostatua. SMitx Aranz 87.
ANDRE-IKUSTE (BN-ciz; andra-ikuste V-ger-ple-arr-oroz-m; Añ). Ref.: A (andra); A EY I 342. "Convite que hace la recién parida" Añ. "Emakuma bat, seiñ egin-barria, sendatu ta urrengo iai-egunean, beren aide ta auzoak (andrazkoak guztiak) ikusi daroe [...]. Onako batzarrak euren izen egokia dauke: Markiña-aldean batiua, Arratian bataiua, Txorierrin Andra-ikustea" Ezale 1897, 163b.
ANDRE-HITZ. "Palabrimujer, hombre que habla como mujer, andre hitzak dituena" Lar. Cf. Hb: "Andrehitz, parole de femme".
ANDRE JAINKO. Diosa. "Armifera Dea, andrejainko, Jainko andre armak dakharzkéna" Urt II 334.
ANDRE-JENDE.
Ken! ken! --andre-jendeak dio batez ere-- / olako sarraskirik nork ikus bein ere? "Las mujeres" . Or Eus 30.
ANDRE-MAISTRA (andra-maestra V ap. A; Mic 8v; andramaiztea (det.) Añ). Comadrona, partera. "Comadre", "partera" Añ. v. emagin.
Itxi biar jake andramaistai batiatu dagien. CrIc 128. Oi dira jakitun batzuk, edo Andra-Maestra esaten jakuen batzuk, guztia dakijelakuan ezer be ondo ez dakijenak. fB Ic III 39. Denporia eldu deinian dei egiten deutsa Andramaestriari seinegiten lagundu deijon. Astar II 182.
ANDRE MARIA (G; Andra Maria V; Añ; Andramai V-gip). Ref.: A (Andra Maria); Elexp Berg (andramai). La Virgen María (litm. 'Señora María'). Cf. TAV 2.2.12: "Deum vocant Urcia, Dei genitricem Andrea Maria (Aimery Picaud, s. XII)". v. ANDERE MARI, AMA BIRJINA, Andredena. Tr. Exclusivamente meridional, si exceptuamos el ej. de Haramburu. A pesar de aparecer ya en el vocabulario de Aimery Picaud, está poco documentado hasta finales del s. XIX.
Andre Maria Birjina tatxa gabea! Harb 95. Jaio ze Andre Maria Birjinaren ganik. El 6. Bigarrena siñestatzea jaio zela Andre Marie birjinerenganik. CatUt 7. Gaur gabean egikezuz miñagaz zelaian bost kurutze Andra Maria Birjinearen izenean. EL2 68. Belengo portaleko / nere andre Mari. Zab Gabon 45. Liburu onen egilleak egiten dion eskaintza Andre Maria donzella obengabeko Ama Aranzazukoari. Bv AsL 15. Andra Mariaren irudidunpera bide andirik ezeuken. A BeinB 88. Andra Mariari Maiatzeko loretan. Azc PB 37. Dino: ai, Andra Mari / Muruetakoa! Ib. 239. Nor da gure Andra Maria Dontzellea? Itz Azald 71. Jaungoikoagana eta bere Ama Andra Mariagana. Ib. 205. Konfesatzen natzaio Jaungoiko guztiz poderosoari, Andre Maria beti Birjinar. CatUlz 5. Da gero, larri dabiltzanean, Andre Mariaren laguntasuna gura. Ag Kr 84. Aranzazuko Andre Maria! Ag G 154. Gain orietatik Andre Mariak [...] maiterik eta oparo bidali zizkigun Leaburuko elizalde onetan bear genituen argia ta sua. A Ardi 144. Andra Maria Jaungoikoaren Ama dala ondo diñogu. KIkV 27. Nazareten, Andre Maria Birjiña ta san Joseren etxean, ixil, beartsu ta lanean bizi izan zan Jesukristo. KIkG 18. Gabriel Goiaingeruak eta Isabel doneak Andre Mariari esandako itzak. Inza Azalp 154. Aviñon ondoan Doms-ko Andre Mari agurtzeko. Or Mi 33. Zeugana gatoz / Mesede billa, / Zeruko Andra Marija! Enb 78. Zorionekoa da Andre Maria, Yainkoaren Ama izan dalako. Ir YKBiz 169n. Baita Oro-ko Andra Mariren aldameneko landan. JMB ELG 66. Noiz ikusiko, noiz, Andre-Mari!, / zure betarte emea? SMitx Aranz 19. Arantzazuko Andre Mari onek maitasun ta pakera deitzen digu. NEtx Antz 60. Andra Mari Antiguokoaren egun sentian. Erkiag Arran 190 (170 Andre Maria ). Ama ederrik Jaunak ein badau, / Zu zara, Andra Maria. BEnb NereA 197. Zeanuriko Andra Mari eleixara. Akes Ipiñ 13. San Migel eta Andre Maria / Nola geurekin daukagun. And AUzta 155. Sartzen Karmengo Amaren lagundian eta Joan Santo Matia izenaz artzen ere Andra Mariaren jazkia. Gazt MusIx 143. Andra Maiye bakarrik ez, Portaleko Fameli Santu guztiye be agertu yate. Alzola Atalak 55. Iru-lau emakume / Andra Mariakin. Ayesta 62. Bera higanota izan arren, etzion Andre Mariari arako itsuskeria ezarriko. (In MEIG I 209 ).
v. tbn. Noe 91. ArgiDL 18. Lek SClar 112. Arti Tobera 269. MAtx Gazt 99. Andra Mari: Gand Elorri 130. Osk Kurl 191.
Imagen de la Virgen María.
Aldare nagusi barrian beste Andra Mariaren bat egin ebenean. Erkiag Arran 195. Arriz egindako / Andra Mari zaarra. Gand Elorri 122.
(AN, S; Andra-Mari(a) V; Andramai V-gip) Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg (andramai); Gte Erd 100s .
(Pl.). Fiestas en honor de la Virgen, especialmente las de agosto. " Andra Mariak (V), Andre Mariak (AN, S), las fiestas de Nuestra Señora. Andra Marietan (V), Andre Marietan (B), [...] durante las fiestas de Nuestra Señora" A. " Andra-Marixetan, agertu bat ein biarko dogu Ondarruara " Etxba Eib. " Andramaixetan Elgetara juaten giñan " Elexp Berg. " Andra Maritan etorten da (V-arr-gip)" Gte Erd 100s.
Etorri gero San Juanetan, edo San Pedroetan, edo Andre Marietan gurera, bazkari on bat emongo deutsuguta. Ag Kr 45. Andre Marietako egunak eta ezereztan garizumakoak eztira emen bardiñak izaten. Ib. 157. Andramaidxetan dirue naikue atarako lekidxe itsuen-soñuen. Ort Oroig 43. Andre Maritan pesta artu zuten / Ezkurran eta Lezetan. Or Eus 325s. Andra-Maritan urterik-urte / pralletako jatetxean / kofradikoak bazkaltzen zuten / erriaren izenean. SMitx Aranz 99. Andramarietako, ots, erriko pestetarako. Lek SClar 103. Andra Marijetatik urtearen azkenera arte ez zan musika bandarik egon. Etxabu Kontu 27.
(Sing.). v. ANDRE MARIA EGUN.
Andre Mariz meza nagusi-ondoan Izagirre jaunaren itzaldi txukuna [...] entzunta gero. A Ardi 139. Andra Mari biamon batian. SM Zirik 15. Andra Mari arratsaldean. Etxabu Kontu 26.
" Asmua dogu, Andra-Mari abostukuan Ondarrura agertzia " Etxba Eib. "Adinekoek Andramaixa Agostuko ere deitzen diote [...], berezi nahi dutenean, batik bat" Elexp Berg.
A ze urrezko txapela erabilli zuan arrek Dagonilleko Andre Mariaren egunean! Ag G 114 (cf. infra ANDRE MARIA EGUN). [Hermann-en meza] Andre Mari agorrekoz entzunarazi genduen emen. A Ardi 137. Dagonil edo Abuztuko Andra Mari aurregunak. KIkV 78.
" Andra Márixaa Mártiko, Andra Mari de Marzo. Andra Márixa Mártiko, ártian uría tátiko, ándi áurrera bétiko " Iz ArOñ . " Andramaixa Martiko, el día de la Anunciación de la Virgen, 25 de marzo" Elexp Berg.
--Nos konzebidu edo sortuzan Jesu-Kristo? --Martiaen ogeta bost garrenean, zeñi esaten deutsagun Andra Maria Martiko edo Ama Birjineaen Anunziaziñoeko eguna. Oe 27. Kukuak pozik, kuku ta kuku, / Emen Marti-Andra Mariz / Asi zaneko, gexotu yatan / Eztarri au negargarriz. Enb 130. Ziñaldari onena orra or kukua, / Epail-guena zaintzen onenetaikua, / Abesten asten dana Marti-Andramariz / Ta Deun Kepa egunan isten dauna egiz. Ib. 178s. Andre Maria Martxoko, beiak larrean aseko. (B). A EY III 30. Andra Maria Martiko, arrain barriak tatiko. (V-m). Ib. 29. Andra Mari Martiko egunean. And AUzta 81.
Garoileko Andre Mariz onera igo zaiteztela. A Ardi 133.
Esaten zuten kukuak Andra Mari Kandelerakuen jotzen duela Erromako zubian. (G-nav). CEEN 1969, 77.
ANDRE-MARIA-BELAR. "Axedrea, hierba, [...] (V) andramaria bedarra" Añ. "Andra Mari-bedarra (V), hierba de Nuestra Señora" A.
ANDRE MARIA EGUN. Día de la Virgen (referido generalmente al de la Asunción, el 15 de agosto). "Egunari berari, Andramai eguna" Elexp Berg.
Andre Mari egunez. Or Mi V.
ANDRE-MARIA-GAZTAINA. "Andra Mari-gaztaiña (V), castaña la más temprana" A.
ANDRE-MARIA-SAGAR (Andra Mari-sagar V-gip ap. AEF 1927, 107). Nombre de una variedad de manzana.
ANDRE-MOTA. "Hombre afeminado, giza-marixa, andremota" Lar in Aq 1394 ( A).
Kontrara gertatzen da / gaurko egunean, / akerrak auntz nai dute / izan geienean; / gizonak, andre moten / manerak arturik, / ikusten dirade maiz / tximu biurturik. It Fab 74.
ANDRE NAGUSI.
a) Señora principal. v. ANDRE GEHIEN, ANDRE GOIKO.
--Zer erran nahi du edo sinifikatzen du hari eman zioten izenak Maria? --Erran nahi da Andrea edo Andre nausia. CatLav 435 (V 206). Eta Mariak esan nai du Señora edo Andre nagusia, beste guzien gorena edo altuena. Gco I 459. Onenaren andre nagusi baño naiago det Joserekiñ eskale. Ag G 372. Etxebarniako andre-nagusi onberai eskerrak, Piarresek apari on bat eta lotarako sapaia izan zun gau artan. Etxde JJ 160s.
b) Madre superior de un convento.
Andre nagusi: nik eztet orretarako kemenik. Eskutitz ori berorrek egin ta bidaltzea dirudi egokiena. A Ardi 77. Ementxe ere gure Andre nagusia beti euskaldunen kontra ari zian buru gogor giñala. Or QA 86.
ANDRE-NESKATO. "Abra, anderáuena, andre-neskatóa, andre-sehía" Urt I 37.
ANDRE-ORDE. "Dame en secondes noces" SP.
ANDRE ORDOTS. "Marimacho, aker urruza (V-m), andre ordotsa (AN), mari mutil (c.), [...] andra ordots (V-ger)" A EY III 373.
ANDRE SANTA. Santa (usado como título). v. Andredena.
Andra Santa Ana. VJ 16. Andre Santa Maria martxokoan. Bp I 32.
ANDRE-SEHI. "Abra, anderáuena, andre-neskatóa, andre-sehía" Urt I 37.
ANDRE-SILLAKA. "Antzera-lumaka eraman (BN-mix), andresillaka eroan (V-ger-m...), llevar a un niño en silla de manos; es decir, sobre cuatro manos cruzadas" A EY III 336s.
ANDRE-TALDE. Grupo de mujeres. "Tropa, [...] gizon, andre, jende taldea" Lar in Aq 1462.
Orra non agertzen dan andre-talde bat. AA II 227. Ingurumaiko andre-talde bat / bazkaltzera dira biltzen. And AUzta 120.
ANDRA TA MANDRA. "Qué [mujer] y ocho cuartos, [...] [ze] andra ta mandra" Alt Eusk 1925 (IV), 85.
ANDRETAN (andratan V). Ref.: A; Elexp Berg (neskata). "Buscando la fornicación" A. "Ligatzen, edo hartan saiatzen, bederen [...]. Gizon nagusiagoen artean eta emakume nagusiagoez aritzerakoan [erabiltzen da], batik bat" Elexp Berg (s.v. neskata). Cf. NESKATAN.
Katuak marrauka zerkaetan, gizonak andratan bazterren batean. (V-m). EZBB II 35.
ANDRETARA. En busca de mujeres, de sexo (un hombre).
Andretara zan beresimortun / aren oitura zatarra, / bere ondoren gero deitzeko / an jaioari muskarra. Ayesta 15.
ANDRE-ZAINTZAILE. "Guardamujer, criada de la reina, [...] andrazaia, zaitzallea" Lar.
ANDRE-ZALDUN (Pl.). Damas y caballeros.
Beste erabatekoak nai zituzkean arrek bere aitonak, jauregitarrak, andre-zaldunak, bere arrotasunean ames eginda zeukan bezela. Ag G 223.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper