Azpisarrerak (sarrerak) (129)
aker.
Etim. La comparación con el elemento inicial de aquit. Aher(belste), dat., nombre de un dios (CIL 174), parece aceptable.
Onom.: In partibus Iberiae, iuxta aqua currentis, soto uno, que dicitur a rrusticis Aker çaltua, nos posumus dicere saltus ircorum [glosado entre lineas soto de ueko] (1074). TAV 2.2.7.
1. (V, G, AN, L, BN, S; Mic 5v, SP, Lar, VP 1v, Añ, H, ZMoso 66; -kh- Urt IV 119, Ht VocGr 270, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H), akar (V). Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 416; A (aker, akar); Lrq (akher); Iz ArOñ , Als , Ulz , R 283 y 301; Etxba Eib ; ZMoso 66; Holmer ApuntV ; Satr VocP ; Elexp Berg .
Macho cabrío. "Bouc; chivato, chivo, cabrón" SP. "Cabrón" Lar y Añ. "Macho cabrío" A.
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La única variante atestiguada es aker (con aspiración en algunos septentrionales). En DFrec hay 16 ejs. de aker.
Eta ez akher edo aretze odolez, baina bere odol propriaz. He 9, 12. Ezen inposible zen zezenén eta akherrén odolaz bekhatuén khentzea. Ib. 10, 4. Akerra goiti, Akerra beiti. Lancre 400 (supuesta fórmula ritual de brujería). Akerra gora, akerra bera. (1611). Ido BrujNa 394. Aker buru, txakur buru. (1670). Ib. 160n. Aunzaiak jaisten diren lekura akerrak akudituko din. (Guesálaz, 1626). ReinEuk2 162. Ez aiz beldur gertha adin ezkerrekoetarik / Eta akherrak bezala apartatuetarik? EZ Man I 90. Adinak bitinatik egiten du Akher urrinduna. ES 182. Sei hurratsetarik sei hurratsetarat, imolatzen zuten idi bat eta akher bat. Lg I 301. Ezarriko ditu bildotsak (onak) bere eskuineko aldean, eta akherrak (gaixtoak) ezkerreko aldean. Lg II 248. Sanduak nai izan bazue, (lapurraren) okultazaleei ere inaraziko ziote marraka akerrei bekala. (206). LE-Ir (s.v. marraka ). Berex bitez akerrak / Ardi amultsu hetarik. Monho 54. Aztuten jatan aitatutia bizartsuba, edo bere izenian aker bat. Mg PAb 109. Auntzak itxi baleijo, akerrak itxi leijo. Ib. 121. Ermitaño bat aker batek baño bizar andiagoa zuana. AA III 485. Auntzak auntz beau izan / akerrak akerra, / gizonak indartsua, / andreak ederra. It Fab 74. Carlos kintoren baratzan / Akerrak ezpata dantzan. Izt C 500. Brun brun bakotxak bere aldijan akerrari iperdijan mun. Bon. Haxeria bidian zoen / Bere adixkide akherrareki. Arch Fab 127. Aker adarretan halto zen baten konpañian. Gy 41. Fiña izango zala / eman ziran itza, / akerraren adarrak / bezela gabiltza. Xe 250. Iauna emoidazu zeure eskumati / lekua ardien tartean, / ta ez ezkerreti, ez arren Jauna, / aker deungen bitartean. Azc PB 30. Akher zahar bat eta / axeria behin, / Elgar lagun harturik / bidaiaz zoazin. Zby RIEV 1908, 760.
(s. XX) Ardi, auntz, aritto ta akerrak, iruna ogerleko. Echta Jos 336. Badira norbaitzuk akerraren adarra baño okerragoak. Ag G 96. Akerra duk, akerra dun, / Oi, aker adar makurra! / Bizkarra dik, bizkarra din / Burdina bezen gogorra. Ox 89. Sorgina puies, akherra khen! / Ez duk akherrik Landibarren! Ib. 114. Akerraren adarrak bezain makurreko boza du Kanttarik. Barb Sup 107. Eta ark berriz aker zarraren / usaia aditzen badiyo. Tx B I 233. Akerra lez abiada artuta. Or Tormes 35. Ez bedi biztu sorgin-aker, naiz / katamotz Prantzi mugako. " Chivo brujeril" . Or Eus 256. Zer duk ik neskarekin, aker-buru-jale? / maiztar alderdi-gutxi, etxean eltze-mê? Ib. 38. Akerrak kanta, / idiak dantza, / astoak danboliña jo. (Canc. pop.). Ib. 164. Dantza-sokaren erdian aker ipurbeltza. / Aker ipurbeltz itxuran deabru traketsa. SMitx Aranz 215. Oreiñak zirikatu ta aker-taldeak ziguin orlegietara akulatzeko! Ibiñ Virgil 35. Akerraren buztarpean aterpe gutxi. (AN-larr). Inza NaEsZarr 307. Orduantxe komeni / zerbait asmatzea: / akerra aariakin / burrukan jartzea. Zendoia 33. Akerrak barreiaturik zebiltzan ardien artean. MEIG VII 71.

v. tbn. Astar II 216. Otag EE 1882c, 448. AB AmaE 235. A BeinB 64. Mdg 149. Lh Yol 24. Ir YKBiz 421. FIr 166. Lek SClar 137. Bilbao IpuiB 233. And AUzta 89. Arti Tobera 284. Gand Elorri 97. Erkiag BatB 195. NEtx LBB 175. Berron Kijote 48. Ataño TxanKan 102. Gerrika 175. Akher: SP Phil 262. He Phil 264. Mde Po 17.
Aldapa gora zalu badabiltz azti-sorginen aztalak: / Zorigaitz! Orai Akerrak dauzka eskualdun mendi zabalak. Ox 30. Zuen bitartez hunki ailitza / zorioneko egoitzak / Ortzi-Thor edo Akher Beltzari / nik dagiodan othoitzak. Mde Po 102.
(Empleado en trabalenguas). "Akerrak adarrak okerrak ditu, adarrak okerrak akerrak ditu, okerrak adarrak akerrak ditu" A. "Akerrak adarrak okerrak ditu" Etxba Eib.
Akerra da esatea, adar-okerra: argatik esan oi da itzaren arintasun ta garbitasuna agertzeko, akerrak adarrak okerrak ditu. --Ederto dino giputzak. Guk bere esan daruagu, nok miña garbijagua daben igarteko, matxin akerra makerrakoren aker adar okerra baño, akerrik okerrik ez dot ikusi nik. Au zuzen esaten dabena, miiñak larrapastadarik egin baga, min garbikua da, ez motela. Mg PAb 176.
(Ref. a personas, empleado como insulto). Bruto, majadero.
K... iri, k... ire aita ordi akerrari, k... ire ama ustel zikiñari. Ag G 274. Akerrandi madarikatu ori! dirautsa aetariko batek. Zetan arraio ekarri zaitue ona? Lorik egiten ez izteko? Ala, zeure bularren estul orregaz geu bere, kutsuturik jarteko? Aker txarri ori! Erkiag BatB 190.
"Apodo en Eibar, sin significación peyorativa. Akerranian txarri iltzia izan da gaur" Etxba Eib.
2. (Nombre de diversas piezas). "Palo que en el remate detiene el cabrio" Lar (s.v. cabrio). "Pièce de bois sur lequel s'appuie un des bouts des chevrons. Golde-akherrak, akhertxoak, les deux pièces de bois aux deux côtés du soc pour ouvrir le sillon" H.
(V-arr-m ap. A Aq). "Una piececita que se interpone entre los limones y eje [en el carro], en las roscas, para que no se gasten los limones, akerra" Aq 626. "El carro se caracterizaba también porque tenía las trechorías o zarratones (orraziak) y el verdugo (akerra) de madera" CEEN 1969, 225 (v. ilustración pág. 254). "Cada uno de los dos tarugos que, atravesando los varales por el angiloi (q.v.) sujetan el eje abrazándolo" Ond Bac (v. ilustración pág. 411).
"(L-ain, BN-baig), tentemozo, es un palo aislado que se introduce por un agujero y tiene a su vez un ojo por el cual se mete una cuñita que le impide desprenderse de la lanza" A.
"La pieza --un trozo de madera-- de molino que así se llama" Iz ArOñ. . " Akerra puskau, pieza con dos cuernos que se meten en una anilla para atar la cadena al ganado" Ib. " Akerrak, txakurrak, las maderas laterales que aprietan y sujetan el madero para aserrarlo" Ib.
"(V), pernio" A.
"Arandela" A Apend. .
3. "(Hb), mari qui autorise l'inconduite de sa femme" Lh (pero no lo encontramos en Hb).
AKER-AIHEN. Madreselva.
Eta baziren akher-aihen eta bertze zain luze mehe lurretik goiti zuhamutzeeri gora iganik, goragoko lotpiderik gabez, buruz behera lurrerat abiatuak. Prop 1910, 143. (ap. DRA)
AKER-BELAR. "Akher-belhar, herbe du bouc, l'agérate corysoïde" Hb.
AKER-BIDE.
Eta larratuta, eradan itzatzu, Titir, eta kontu ardiak aker-bidetik eraman, adarka egiten bait du (akerrak). Ibiñ Virgil 59.
AKER-BIZAR. "Perilla (V-arrig)" A Apend. v. AHUNTZ-BIZAR.
Asi ziren ogiazalari ozkaka ta aker-bizarraren erroa atsegiñez yaten. 'Barbes-de-bouc' . Or Mi 89.
AKER-ESPALDA. "Akher-espalda, échelle" H (s.v. akherra).
AKER-GIZON. Sátiro.
Errege ain guzizko bat, onen aldean Hiperion aker-gizon baten aldean zana. "Satyr" . Amez Hamlet 27.
AKER-LARRU. "Cuero de macho cabrío" ZMoso 65.
Gizonek ermaten zien errekaltzak eta euriandako aker larru bat erraitan, diaitzen baitzen espalderoa. ZMoso 35.
(Con -zko, adnom.). (Hecho) de piel de macho cabrío.
Atera zun sakeletik aker-larruzko toxa ta andik pipa beltza. Or Mi 57.
AKER-MEZA. "Messe noire, akher-meza" T-L.
AKER-UNE. "Akher-üne (S), pacage de boucs" Lh.
AKER URRUZA (B-m ap. A Apend). Marimacho.
AKER-USAIN.
a) "Sorbaldazpiko, galtzarbeko akher usáña" Urt I 467. b) "Se dice de quien no ha dejado los hábitos montaraces. Aker usaiña ez jako juan ondiokan" Etxba Eib.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper