oin.
Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. La forma más usual es oin; los autores suletinos, López y CatLan emplean las formas hoin y huin . Salvo errata, hay un ej. de auñ en CatUt . En DFrec hay 111 ejs. de oin y 8 de oñ (de los 18 oin septentrionales algunos pueden corresponder a hoin 'tan').
1.
(
gral.; Lcc, SP, Deen I 130, Ht VocGr 402, Aq 1173 (AN), VocBN , Arch VocGr, Dv, H; oiñ- Lcc, Volt 106, Mic 8v, Lar, Añ, VocB ; oñ- Lcc, IC 441v, Lar, VP 46v, Añ, H),
hoin (
Dv (S)),
huin (
BN, S; VocBN
;
huiñ Dv (S),
H (BN, S),
huñ Gèze,
H (S)),
uin (
Lh (+ uiñ)),
auñ
Ref.:
Bon-Ond 141;
VocPir
301;
A (oin, huin);
Lrq (huñ);
Etxba Eib (oña)
.
Pie (en algunos casos se ref. a toda la pierna).
"Pisar con pies, oñakin sakatu
"
Lcc.
"Corva de pierna, oiñan korbea
"
Ib.
"Patear, oñaz, oñakin jo
"
Lar.
"Gafedad de pies y manos, oñetako ta eskuetako elbarria
"
Ib.
"Eco, dunbada, oinaren dunbada (AN)"
Aq 1173.
"
Oineko harria, la pierre fondamentale"
Dv.
"
Oin bat, oin bi (L-côte), pour exprimer la démarche éxagérément lente du farniente, ou d'un convalescent"
Lander Eusk 1928 (I), 59.
Tr. De uso general.
Oin arrok zi[tu]an luma / Ozaetako jaun gazteak.
Mondr 38s (J. Arriolabengoa prefiere la interpretación oin arrotzian lurra
).
Ezar zezan bere oin eskuina itsas gainean.
Lç Apoc 10, 1.
Eure eskuak edo eure oinak trebuka eraziten bahau, [...].
Lç Mt 18, 8 (He oiñ-, HeH, SalabBN, Leon oin-, Ur, Ur (V), Samper oñ-; TB, Echn zango, Ip, Hual zank(h)o).
Guztiai oñak garbitu eusten.
Lazarraga A29, 1203v.
Ditxoso begiak, ditxoso oñak.
Ib. B20, 1193v.
Oñak leor aoa eze sendari dokek.
RS 87.
Begiak buruan sabioak, eta eroak oñetan.
RIs 16.
Eskuetan eta oñetan egin zizkioten zaurietarik.
Ber Trat 9r.
Beha egotu natzaie / neure oñ basatuei.
EZ
Eliç
223.
Feliperi egiteko guztiok oñean mun.
EgiaK 87.
Maingu da, oiñak ditu eri.
Ax 48 (V 31).
Oina alda, gogoa muta ari da.
O Pr 360.
Bere Apostolier hoñak ükhüzi zeritzen.
Bp II 47.
[Ungenta] isur ledin zure oin sakratuetara.
SP Imit III 52, 4 (Ch, Ol, Pi, Leon oin, Mst huñ, Ip huin).
Jesusen esku da oin sagradubak / josirik.
Urqz 83.
Auñ eta eskues palpatzea.
CatUt 13.
Aoa, musuak, oñak, eskuak.
Cb Eg II 121.
Hoiñen miñez ibil ezpadaite ere.
Egiat 225.
Oñak billosik nago.
DurPl 61.
(v. tbn. JE Ber 21 oinak biluz; Erkiag Arran 187 oiñak billoizik)
Oñak bustiko jatzuzan, ta aldatu egizuz.
Mg PAb 94.
Ezta oñéz mogitzen arima, baizik aféktoes.
LE Doc 128.
Oñakin goaz sorora; esku ta oñakin laiatzen da.
VMg 59.
Oñak loka, buruba arin.
Astar II 126.
Zeñek obeto / darabillen oña.
Echag 81 (se ref. al baile).
Oiñ bat oiñ bi nekhez zebillan gaizoa.
Gy 5.
Oñetako autsak astindu.
Lard 508.
Oin eta zangoen amarratzerat.
Hb Egia 33.
Oin bat hutsik.
Laph 34.
Oñetatik bururaño txuriz jantzi.
Arr GB 121.
Oinak ortozean.
Balad 203.
Zango edo oñen mugimentu.
ZugSerm
294.
Jaurti eutsan makulua, / nekez oiñ bakar gaiñean / gelditurik.
AB AmaE 201.
Oinetik buru enaz eta ekaz untatuak ziren.
Prop 1902, 104.
Oñeko miñak iraun.
Ag Kr 78.
Oñetarañoko kapa.
Ag G 70.
Abestuaz eta oin baten gañian jira emanaz.
Alz Txib 91.
Alimaleko zapata itzedunak oinetan.
Barb Sup 9.
Igesi dijoanak oiñak arin.
Or SCruz 71.
Oin kolokak zûr, begiak yoran.
'Cauto el inseguro pie'
.
Ldi BB 162 (v. tbn. Zait Sof 94 oin kolokaz).
Ezin oiña-altxaz / aitona damuz geldia.
Or Eus 259.
Beeko solairuan oñak irristaka labainduz.
TAg Uzt 59.
Ekaitz-moxalak baiño ariñago, oiñak erabilliz, iges egiteko garaia du.
Zait Sof 70.
Oin urratuak odolez.
SMitx Aranz 23.
Artzen dio anka oñaren azpian ollarrari.
Anab Poli 114.
Eragin zion ostera oñari, ta laisterrari emanez, [...].
Anab Aprika 81.
Oiñak egostu yakaz.
Erkiag BatB 115.
Espartin xahar batzu oinetan.
Etchebarne 59.
Ara-onakoa oiñez / zati bat ortutsik, / oiñak zauritu arren / oraindikan pozik.
Ayesta 46.
Azal gogorrak geienetan oiñetan arkitzen dira.
Ostolaiz 97.
Xinaurriek oin zapaltzailearen berri ez dakitelarik.
MIH 51.
Azpian hartu du oinak zomorro argala.
MEIG I 165.
v. tbn. (Sólo para ejs. septentrionales): Harb 51. ES 180. CatLav 392 (V 189). Lg I 201. Brtc 218. Dv LEd 76. Hb Egia 12. ChantP 104. Jnn SBi 45. Lap 115 (V 54). JE Bur 67. Ox 183. Etcham 72. Mde Po 92. Ardoy SFran 348. Oiñ: Mat 203. Gç 127. Arg DevB 178. Hoin: Saug 19. UskLi 34 (en ese mismo contexto se encuentra huiñ- en la ed. 1804, pág. 43 ap. DRA). Ip Hil 188. Hoiñ: Tt Arima 27 (Onsa 32 oiñ-). UskLiB 85 (40 huñ-). Huin: AR 158. Huiñ: CatLan 43. Huñ: Lrq Larraja RIEV 1935, 139.
(Como primer miembro de comp.).
Elurretan oin-zulorik utzi gabe.
Or SCruz 59.
Oin odolez busti du norbaitek zelaia.
Or Eus 251.
Oiñ-antzeko zulo bat / arkaitzen batean / [...] Amaren oñatza da!
SMitx Aranz 205.
(Como segundo miembro de comp.).
Leoe aundi baten muturra du; sei giza-oin ditu, laisterrago ibiltzeko.
Or Mi 136 (v. tbn. giza-oin en Mde Pr 110).
Erine burni-oiñezkoa.
Zait Sof 24.
Zelai-erdian asetu da / gazte-oiñen dantza-miña.
Ker Bitargi 84.
Irabaziak oñak arin.
RIs 53.
Lot eta ios nazazu gurutzean, non ene desirapenen oiñak eztaitean behaztopa.
Harb 303.
Nehork deus uste eztuen lekhuan, herabe du, oiña pisu du, baiña irabaziak oiñak arin.
Ax 492 (V 318).
Miserikordiaren zubirik ezten lekhuan esperantzaren oiñak ibenirik, iustiziaren hosinean eror ahal zindezke.
Ib. 144 (V 94).
[Afekzioak] zeinak baitira arimaren oinak.
SP Phil 346 (He 348 arimaren oiñak eta hurrats egilleak
).
Arinkeri galduan dabilzan aldian biziaren oñak joan ta sulezeko errekan gelditzen diranak.
Mb IArg I 312.
Maitasun-oiñaz aintzin zoan beinere utsegin gabe.
"
Pede caritatis"
.
Or Aitork 286.
[Denborak] ez du oinik higitzen, baina oinatza uzten du ondotik.
MEIG IX 93.
Paso, andar.
Ots! / Ots!/ bizion oñok...
'Resuenan los pasos de los vivos'
.
Ldi BB 84 (tbn. en Txill Let 146).
Zezen antzo, bakarti, madarikatua oin madarikatuz aron dabil.
'De desgraciado andar'
.
Zait Sof 70.
Erri dana izurri biurriak atxiki dun ezkero, atoz oin osagarriz.
'Ven con paso expiatorio'
.
Ib. 193.
Lozorro dago gizadi, / bitartean zeruak, / oiñ-ixil inguruka, / ebasten diola bizitzaldi.
"Con paso callado"
.
Gazt MusIx 107.
(En contextos que expresan la situación o movimiento de alguien: "poner, mover... el/los pie(s) en, a...", etc.).
"
Eztakit oina non phausa, je ne sais où poser le pied, je suis dans l'embarras"
H.
"Apetito. [...] Gose-bedarraren ganean oinak ipini (V-ger); litm., poner los pies sobre hierba de hambre"
A EY III 246s.
Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, en autores del s. XVII y en Monho. Al Sur se encuentra ya desde Lazarraga y
RS .
Horrá, hire senharra ohortze dutenén oinak borthán, eta eramanen aute hi.
Lç Act 5, 9 (Ol, Ker o(i)ñak; TB zangoak, Dv urhatsak; tbn. en Lard 486 oñak).
Gure oinen bakezko bidera xuxenzeagatik.
Lç Lc 1, 79 (Ol oñak, IBk oinok; He gu, TB, Dv urhatsak, Ker oinkadak, BiblE pausuak).
Orain dator fraile malmaz arro bat, / atxakiz arturika bisitea, / oñagaz dakarrela agintea.
Lazarraga B15, 1182v (parece que con el sdo. de 'nada más poner el pie empieza a dar órdenes').
Atzerrian lurra garratz, oña ibini egik baratz.
RS 9.
Eztezala oiherreko bidera oina mugi.
EZ Man I 16 (v. tbn. 137 noiz sar dezaken oña).
Gibela ezazu zeure oiña adiskidearen etxetik.
Ax 43 (V 27).
Bere gogoa zadukala / zeruko ontasunetan, / oiñak zituen erabilli / lurreko arantzeetan.
Gç 196.
Sekulako biziagatik nekhez behin altxatzen dute oina lurretik.
SP Imit III 3, 2 (Ch urhats bat ere doidoia, Pi oña be nekez eragi).
Zure hitz saindua [eman derautazu] ene oinei argitzeko.
SP Imit IV 11, 4 (Ol oñentzako zuzitzat, Pi oñen argitzat; Mst, Ip ürrhatsen gidatzeko).
Eztau oraindio / Bilbaon oñik ifini.
BBizk 16.
Zeruko bidetik oñik ez ateratzea.
Mb IArg I 163.
Nere anima tristea: begira, kontu oña non ifintzen dezun.
Cb Eg II 51.
Eldu ziran Belengo Errira, eta etzuen arkitu, non oñak sartu.
Ub 62.
Ez balitu prudentziak / gure oinak gidatzen, / maiz gintezke eroriak.
Monho 96.
Ondo konfesau gura dabenak, ez dau oñik imini biar alango etxe ta ibil-modubetan.
Mg CO 129.
Zuzendu daizuzala nire oñak, oker-bideetara joan ezditezeen.
Añ
EL1
92.
Iraun zalian, inos oinik atzera biurtu ez ebana.
fB Ic II 285.
Bein itz-eman ezkero, ezin oñik atzeratu zezakeala.
Lard 34.
Baña Israel-tarrak izu-ikaraturik, etzuten zeuden lekutik oñik aldatzeko biotzik izan.
Ib. 77 (v. tbn. oñik ez aldatu Mb IArg I 116).
Zelako triskantzia / moruen artian, / iminten bogu oñik / guk ango lurrian.
Ur (
in
Afrika 75
).
Egun-sentian zuzendu zuan oña erriruntz.
Bv AsL 33.
Bi etsaiak arpegi emanak bazeuden ere, etzuten aren oña gelditu.
Ib. 215.
Oñak jarriko ditugula bai / Euskal-Erriko soruan.
AB AmaE 56.
Nik eneuela ordurarte eskolan oinik imini.
A BGuzur 123.
(s. XX)
[Arrantzaleak] lurrean oñak ipiñita laster ondo erakustebien gizontasuna.
Ag Kr 17.
Soluan ostera, oñik ipiñi bez, bertan-bera itxi.
Kk Ab II 144.
Biar dan lez saristu gura zattut-eta. Eztot gura oindik aurrera oñik be igittu dagixun.
Otx 54.
Noizpait aberastuko banintz, ezetz sasi-arte latz auetan oñik sartu!
Ldi IL 78.
Gure oñak pake-bidean zuzentzeko.
Ir YKBiz 15.
Igobide oni egotzi diozkae oñak.
TAg Uzt 37s.
Rodanoren aindiko ertzean oiña tinkatu bear diat Yainkoa lagun.
Or Mi 103.
Eder orietan oiña sartzen dut, baiña Zuk ateratzen duzu, Iauna.
Or Aitork 287.
Ezpaitzun erri ontan oñak jartzeko asmorik.
Etxde AlosT 70.
Gure itsastar mutil zintzoak Eskolapean oiña ezarri ebanekoxe, ba ekian erri osoak, [...].
Erkiag Arran 187.
Gazte sasoiko batek badauka / nora aldatua oiña.
Basarri Auspoa
112, 97.
Orfeuk galbide guztiak garaitu ondoren oiñak atzeratu zituen.
Ibiñ
Virgil
117.
Eta zenbat egun-barru derizkio berorrek, gure oiñak mugitu aal izango ditugula?
Berron Kijote 165.
"Bat, bi!", oñak markau ondo, fusil edo erabili biar ziran gauzak ondo ezagutu eta abar.
Gerrika 46.
Nik ere igaro ditut ateak eta oinak lur sakratuan [ipini]
.
MEIG
IV 115.
v. tbn. Hm 128. Oñ-: VMg 55. Apaol 58. Goñi 102. Altuna 68. Zait Sof 110.
Gogoak eman zion [...], mutillari burua zanpatu ta lertzea. Ordea, Malentxori kalterik ez erakartzearren, lurrean josi zitun oñak ordukoz.
TAg Uzt 102.
"Gramatikatasunean" landaturik baina "gramatikatasun" soilean oinak itsasten ez zaizkigularik.
MIH 114.
(
H;
oñ Lar,
VP
73v,
Añ).
Pie (de animales); pata.
Anzareak oina xabal, buztaina laburko.
CoplEch
63.
Bestiák Leoparta iduri zuen, eta haren oinak ziraden hartzarenak bezalako.
Lç Apoc 13, 2 (He oiñak; TB, Echn zangoak, BiblE hankak).
Bi oñetan dabilza bordiña ferrak.
Volt 160.
Antxo limosnari, urde ebatsiaren oinak dematza beharrari.
"Les pieds du porceau"
.
O Pr 28.
Xori hark hanbat ditu bere zangoak eta hoinak itxusi eta diforme.
Tt Onsa 94.
Pherekatzia idiaren hoina.
Mong 593.
Erbijak aurreko eskutxu edo oin bijak laburraguak ditu atzekuak baño.
Mg PAb 177.
[Txakurtxoak] Etxeko Jaunaren bularrean aurreko oñak ipinirik.
VMg 20.
[Leoiak] oiñ arantzatua eskeñirik.
Ib. 40.
Aizeriak oñak arinka zijoala [...].
Ib. 17.
Abereak oñetan ferratu oi diran bezala.
AA III 558.
Atzeko oin bien ganean / zutunik yarri.
Zav Fab,
RIEV 1907, 533.
Zezenak bear ditu izan bizkarra zabala, [...] oñak alderagiñak.
It Dial 92s (Ur oñak; Dv ixtapea, Ip istartia
).
An dijoa lasterka / lau oñen puntetan.
It Fab 18.
Herbi sinple hori, / koxkoa izan arren oiñak bezain ariñ.
Gy 154.
Zezenak tximista arrapatu? Oñ ariñak biar ditu.
Urruz Zer 141.
Baldin dadukan falta / ezpalu oñian, / asto oberik ezin / izan Españian.
Noe 67.
Loi artan utzi dute beorrek / oiñaren atz zaguna.
Or Eus 328.
[Idiskoari] tiro arteza bota eutsan aurreko oiñetara.
Erkiag BatB 55.
v. tbn.
DurPl 83. Ox 88. Oiñ: Arch Fab 125 (89 hoiñ-). Ibiñ Virgil 95.
Emakumezkoa da bera, eta [...] abereen soiñ-atalak dituala (auntz-oñak, sai-erpiak, eta abar).
JMB ELG 51.
2.
(
V-gip, Ae; H,
VocB
)
Ref.:
EI 128n; Etxba Eib (oñ); Elexp Berg (oiñ).
.
Pie (medida de longitud); paso. "Berrogei t'amar oñeko gerrixa neurtu zetsen tantai ari" Etxba Eib. "Garai artan, neurriak izaten zituzten kana, oiña, ontzia ta liñera. [...] Oiñak dauzka amabi ontza ta ogei ta zortzi zentimetro bi milimetro gutxiago" BasoM 40. "Pie, la largura de un pie, usada como medida de longitud por los baserritarras" Elexp Berg. "Txandorraren egur-kopurua kalkulatzeko erabiltzen den luzera-neurria" TxKE 92. v. oinbete.
Tr. Documentado en Leiçarraga y Duhalde, y en autores meridionales desde el s. XIX.
Espazio hura zen luze seiogei eta borz urrhets, baitirade 625 oin.
Lç
Decl
ã 6v.
Bospasei oin lur.
Dh 118.
Amirugarren Estaziotik onaraño daude ogai eta amar pausu eta oiñ bat.
(Ibero, c 1800).
FLV
1988, 152.
Bost oñeko hueko bat.
ErleG 92.
Berrogei ta sei oñeko bidea garbilekutik jaio-tokira.
Izt C 88.
Mugape guztian ez da arkituko oña bete leku, alper dagoanik.
Ib. 26.
Bederatzi oñetan gora igotzeko dauzka amabost malla arrizko.
Ib. 57.
Zaspi oiñ luze.
(Hernani, 1847).
ETZ
237.
Harrokaren gainetik erori zen berrehun pia edo oin behera zen erreka harrizu batera.
EskLAlm 1852, 19.
Gurutze onek dauzkala berrogei ta bi oin t'erdi.
Zab Gabon 107.
Pareta egon arren / amar oñ altuan.
Xe 205.
Arriya eraman dute / bost oiñ da erdiyan.
Ud 123.
Bota zuan airian oñ askuan.
Bv AsL 169.
Emon izan jakon lurra baño oiñ bat geiago artu ebala.
Itz Azald 106.
Altueran 19.500 ingeles oin eidaukaz.
A Ezale
1899, 6b.
Sei oin igo ebazan urak.
Echta Jos 280.
Ogei oñeko baratzatxoak.
Ag G 323.
Kanerdi edo oiñ bi inguru zabal dan paper gorri baten.
Akordagoitia EEs
1913, 263.
Bat, bi, iru, lau, / lau oñen buruan, / ementxe, emen da poltsa.
Lek EunD 32.
Lau oñeko ondoa bear eta ura billatzen lanak.
JAIraz Bizia 48.
Zazpi-zortzi bat oin luzeko txara itxua jaikiko da bertan.
NEtx Antz 135.
Azkeneko bi zuloak, oin erdikoak egitea nai bazuten, libre.
BasoM 41.
Zortzi milla oin alture marketan eban.
Gerrika 216.
v. tbn.
EusJok 98. TAg Uzt 35. Bilbao IpuiB 268. Oiñ: PE 121. Or Eus 422. Ibiñ Virgil 73. Etxabu Kontu 115.
Etziezon heretajerik eman hartan, ez are oinaren bethea ere.
Lç Act 7, 5 (He pausu bat, TB urrhats bat, Ol oin bateko unerik ere, Ol (ed. 1958) oin-atz bateko zatitxorik ere, Arriand ezta oin-erbatzik bez, BiblE oinbete bat
).
Euzkerak oiñ bat galtzen dauneko / amar oiñ badaiz Uzkurtzak.
Enb 46.
--Bakalduna beste gixonak baño amar edo amabi oin garaiago edo-dala uste ixatiak erakarri nau. [...] --Aginpidez eta aberastasunez, amar oin barik, batta eun eta anei beso be ba-dot nik urteten bestien ganetik.
Ox 14s.
3.
(
Lar,
Añ,
H) .
(En casos locales de decl.).
A los pies, delante, debajo (de); sometido, humillado; bajo la protección (de).
"(A los) pies de v.m., bere oñetan, si es estar; bere oñetara, si es echarse"
Lar (v. tbn. Añ s.v. (planta del) pie).
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Es más frec. su uso en plural (en sing. sólo lo hallamos, alternando con pl., en Etcheberri de Ziburu, Haraneder, Echagaray, Duvoisin y
Balad).
[Ni naiz] hazia hiri hunetan berean Gamalielen oinetan.
Lç Act 22, 3 (He, Ker oiñetan, TB, Dv, IBk oinetan, Ol oñetan; BiblE ikasle bezala).
Bere zerbitzari-kideak haren oinetara bere burua egotzirik othoitz egiten zeraukan.
Lç Mt 18, 29 (He oiñetarat, TB, Leon oinetan, SalabBN, BiblE oinetara, Echn oiñetan, Samper onetra [sic]; Ur (V, G) auzpezturik, Hual zankuetra).
Lau urtebete, euren gabakin, / zeure oñetan naukazu.
Lazarraga A, 1144r.
Dama batzuen oñetara / oi belauriko etzinik.
Ib. A1, 1159v.
Goazen laster Aphezaren oiñera.
EZ Man I 21 (Man II 73 aphezaren oñetara).
Nihork / ezbaititu guardatzen, / aitzitik mezprezatutik / oñetan erabilltzen.
EZ
Eliç
239.
Oinetan zapatu itut zure ongi-eginak.
SP Phil 41 (He 41 ostikatu).
Zure bihotza salbatzaillearen oinetan apaldurik.
Ib. 505 (He 512 oiñetan).
Heldu naiz zure oiñetara / amudioz kargatua.
Gç 122.
Ematen dituztela bere khoroak Jainkoaren oiñetan.
Ch III 58, 8 (SP, Mst, Ip, Ol aitzinean).
Huna non gauden belhauriko lurrean jarriak zure oinetan.
CatLav 9.
(V 13)
Ifinten da zeure oin sagraduetan zeure esklaborik txikarrena.
Urqz 4.
Etsaia bere oiñera eroria.
He Gudu 55.
Bere oñetan du [...] eskale humill on bat.
Mb IArg I 186.
Zeren pekatari galdu ori bere oñetan añ grazia onean artu zuen.
Cb Eg II 160 (v. tbn. III 347 -(r)en oñetan edo aurrean).
Konfesoreaen oñetarik jagi ezkero, zer egin bear da?
Oe 135.
[Jinkoak] idurikitzen du esperantzak haren oñetarat eraman zaitzan.
Mih 71.
Guazan guztiyok Jaun dibino onen oñetara.
Zuzaeta 53.
Zure huñetara jauna / errendatzen gütüzü.
Xarlem 191.
Norako zaa Kristoren oñetati? [...] Luziferren oñetara.
Mg CO 209.
Ezarri egizuz bera oñetara zure almen ta zenzun guztiak; erregutu egiozu, euki zaizala beti bere oñetan.
Añ
LoraS
44.
Kofesoraren oinetarik ilkhi.
Dh 64.
Eman zaite Birjina Sainduaren oinetan.
MarIl 130.
Amorioz nindaguelarik xarmangarriren huñetan.
Etch 234.
Tzarrek dute fedea oinetan ematen.
Hb Esk 202 (v. tbn. Egia 68).
Gizon banak Apaizen oñetatik arri gogor bana artu.
Lard 109.
Jainko ona, erortzen naiz ahuspez zure oinera.
Dv LEd 50 (279 zure oinetan).
Egingo dizut gogotik negar / jarririk zure oñean.
Balad 241.
(123 Jesukristoren oinean)
Hogoigarren urthera hari naiz urbiltzen / eta nere oinetan thonba dut ikusten.
Elzb Po 179.
[Adamek] lur huntako izaite guziak, bere oinetan aphalduak ikusten zituen.
Lap 119 (V 56).
Autortuten zan, euskaldun abade on baten oñetan.
Ag Kr 116.
Halako eremuak gure oinetan ikusiz eta guhau hain ttipi, hain ezdeus.
JE Bur 161 (v. tbn. 102).
Yaunaren oñetara eseri ta aren itza aditzen zegon.
Ir YKBiz 268.
Haren oinetara jarri zen haurra, aulki apal batean.
Mde HaurB 27 (v. tbn. Pr 165).
Zeure oiñotan gura dot, Ama.
Gand Elorri 108.
Uste gabeko laztan aretan, / izarrak nastu zitzaizkigunan / oiñetan.
NEtx LBB 207.
Andereiño baten oiñetan errenditua.
Berron Kijote 196.
Jakina da Herkules goruetan agertu ohi dela Omphale erreginaren oinetan.
MEIG V 78.
v. tbn.
Oñean: Echag 267 (99 oñeta-). Oineta-: Lg I 287. Brtc 82. Monho 108. fB Ic III 298. JesBih 448. CatLuz 34. Laph 215. Hual Mt 15, 30. Prop 1876-77, 105. Elsb Fram 181. Zby RIEV 1908, 294. Jnn SBi 12. HU Zez 211. Arb Igand 176 (-nh-). Barb Sup 51. Arti MaldanB 211. Ardoy SFran 329. Xa Odol 215. Oñeta-: RomBasc 21. Arz 55. El 94. Lar SermAzc 46. GavS 4. CrIc 65. AA III 302. Astar II 226. EvAN Mt 15, 30. It Fab 236. Ur MarIl 14. Izt C 464. Bil 98. Arr GB 118. Brunet Lc 8, 35. Aran SIgn 26. Ud 107. Bv AsL 154. AB AmaE 361. Moc Damu 33. Itz Azald 90. Urruz Zer 16. ArgiDL 161. Inza Azalp 49. Altuna 109. Alz Ram 93. Or Mi 25. Enb 32. FIr 164. Lab EEguna 80. Otx 52. Laux AB 108. Eguzk GizAuz 14. SMitx Aranz 129. Basarri 9. MAtx Gazt 47. Oiñeta-: VJ 10. JJMg BasEsc 225. Oteiza Lc 8, 35. Gy 256. Etxde JJ 95. Erkiag Arran 195. Onaind STeresa 54. Hoinetan: Ip Hil 267. Huinetara: UskLiB 50. Huiñetan: MaiMarIl 5.
Abisaik oñ-oñetan il zion, lanza sartzera zijoakion Erraldoi andi bat.
Lard 204.
Arrokeriak ere bere mallak oiditu: gorengoan jarri ezin dana, sarri egoten da goikoaren oñetan arro.
Ag G 97.
4.
(c. sg. A; Dv, H; oñ- Lar (s.v. retoñar)).
Base, parte de abajo.
"Au fig., base d'une colonne"
Dv.
"
Mendiaren oineraino zabal da ibarra, le vallon est large jusqu'au pied de la montagne. Kurutzearen oñetan zegoen Mariarekin Joanes Apostolua, Jean, l'Apôtre était aux pieds de la croix avec Marie"
H.
"Pie del monte"
A.
v. MENDI-OIN.
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.
Oihan-zaiñak egotztean lurrera zuhaitz gora, / altzairuzko hurbilldurik oñetara aizkora.
EZ Man I 46 (Noel 102 zuhaitz baten oiñean).
Berak agertu behar du tronuaren oñera.
Ib. 84.
Giz-ainzurak zuen urrezko burua, [...] ta lurrezko oña.
Mb IArg I 97.
Gurutzearen oñean bere Biotzeko Seme Jesus maitearen ondoan.
Cb Eg III 355 (v. tbn. gurutzearen oñean en Ur MarIl 67, Lard 460, Arr GB 120, Zab Gabon 107, Xe 365, Bv AsL 41 y ArgiDL 53; g. oinean en Dv LEd 144 y Zerb IxtS 90; g. oñeta- en Mih 87, Añ LoraS 165 y Zab Gabon 110; g. oiñetan en Gç 86, JJMg BasEsc 241 y Ag AL 66; g. oinetan en SP Phil 126, Lg II 281, Dh 267, MarIl 28, Jaur 135, Dv LEd 15, Laph 228, Jnn SBi 46, Arb Igand 132 y Xa Odol 174; g. hoinetan en Ip Hil 177, y g. huiñetara en AR 203).
Mendi idorren oinetan ontzen ditugun lurrak.
Monho 58.
Irasagarraren ondo edo oñak galtzen duelako bere izate edo naturaleza.
Mg CC 218.
Altarearen oñeetan dagoana doeak eskiñiten.
Añ
LoraS
54 (v. tbn. Lard 208 oñean, Bv AsL 93 oñetara, Gç 132, Vill Jaink 132 oiñeta-, Brtc 16, Dh 226, MarIl 99, Jaur 388, Laph 119, Arb Igand 191, JE Bur 73 y Barb Leg 124 oineta-).
Frinkátus gurutzearén oña lúrrean.
LE Doc 165.
Kokorika jarririk aitzaren oñean.
It Fab 147.
Jazkibelko mendiaren oñari dautsola.
Izt C 102 (v. tbn. Lard 406 (oñ-), Dv Ex 19, 17, Leon GH 1923, 529 mendiaren oinean, Bv AsL 146 mendiaren oñera).
Eskallera bat, ondoa edo oña lurrean, eta goia edo errematea zeruan zituena.
Lard 35.
Pillare oiek zillarrez estaliak eta bronzezko oñen gañean ipiñiak zeuden.
Ib. 83.
Lorioko habe guziak izanen dira zilhar-xaflaz inguratuak, buru zilharrezkoekin eta kobrezko oinekin.
Dv Ex 27, 17 (Bibl, BiblE oin; Ur ondo, Ker ondope).
Murruen oñetan illotzik geratu ziran.
Zab Gabon 94.
Aritz-ondo baten oñetik asi zan predikatzen.
Bv AsL 143.
Zuaitzaren oñean eseri.
Arr GB 41s.
Barri bi jarri zugatz zarren bat / bere oñetik kentzean.
AB AmaE 468 (141 aritz zarraren oñean).
Yauregiaren oinetan den herri ttiki eta pullitak.
Elzb PAd 58.
Ai ze fortuna bagiak / urkamendiko oñian dago / hango laugarren semia.
Balad 61.
(s. XX)
Erri koskor bat da gure Arranondo. Uretan daukaz oñak.
Ag Kr 18.
Hirur mendi moko ederki badaude zeruan goiti eta bere oinetan dute herria.
Prop 1899, 167.
Sosegu handienean dago Limburg [hiria], ixil ixila bere eliza nausi ederraren oinetan.
StPierre 39.
Aizkorriren oñetan.
Jaukol Biozk 57.
Anbotok bere oñetan daukoz / Abadiño ta Mañari.
Enb 144.
Antzokiaren oinean, an zebilen neska sail batek, [...] lelo bat kantatzen zun.
'Sur le podium du théâtre'
.
Or Mi 132.
Zeruetako Amaren itxuraren oinetan ahospez.
JE Ber 59.
[Aritzak] luze-luze egiñik, / artean oñak illunik.
Ldi BB 108.
Ustez, ur orlegiak / nituan oñean.
Ib. 60.
Adarrez edo ezurrez egindako azagai-mutur askok oña ozpikotua zuten.
JMB ELG 35.
An biltzen dira San Martin-arri / dalakoaren oiñean.
Or Eus 208s.
Izkilluaren oina sorbaldan tinkatu zuanean, "Ekin, Lau" oiugun zion Balendinek.
TAg Uzt 83.
Murtutsen bultuaren oinetan mahain bat ezarri.
Lf Murtuts 4.
Bere luzean eroria baizetzan aulkiaren oinetan.
Mde Pr 157.
Oiñak uretan eta burua zerurantzago dituan Lumentxa mendixka.
Erkiag Arran 183.
Oiartzun oso paketsu dago / Urkabe-mendin oiñetan.
Uzt Sas 168.
Mendi onixek oñian dauka / eleiza eder bat baketsu.
BEnb NereA 40.
Sastraka zabal baten oñean geldi zaite.
NEtx Antz 135.
Itxasoari munka / Andutzek dun oña.
NEtx LBB 363.
Gurutzearen oiñak / odol gorritan dijoaz. / [...] Gurutzearen oiña / damu malkoz / ezotzen ari naiz.
Ib. 275.
Arkaitzen baten edo arte-arbolen baten oiñean exerita.
"Al pie de"
.
Berron Kijote 139.
Erri aundi bat eta itxas portu aundia dagoz mendiaren oiñian.
Gerrika 255.
Ez ginuena hor Sokorriko gainaren pean eta oinetan bezala, Urruñako karrikaren etxe multzoa!
Larre ArtzainE 241s.
v. tbn.
Oñetan: Itz Azald 203. ABar Goi 74. SMitx Aranz 225. Oñean: Echag 29. Goñi 21. Oineta-: Ox 31.
Othoizten / eta aldare oñetan froguen atheratzen.
EZ Man I 112 (v. tbn. ArgiDL 62 aldare oñean, NEtx Antz 153 aldare-oñean
).
Ezpata oñian edo onduan iminten dabee lino astozapinduba.
Mg PAb 138.
Aralar onen Gurutz-oiñean / garbi Jaunaren Bildotsa.
Or Eus 252.
Leio-oñari besoak egotziz egon zan gauerdirarte.
TAg Uzt 68.
Elorri-oñean zintzilik kanpaitxo bat.
NEtx Antz 50.
Musak bizitoki zuten Helikon oiñean jaioa.
Ibiñ
Virgil
50n.
(Pl.).
Parte de la cama o de la tumba, donde se ponen los pies.
"
Ohearen oinetan zegoen erizain bat, bestea burukitan
"
H.
v. oinalde.
Bi aingeru xuriz beztituak, iarririk zeudela, bata burura eta berzea oinetara, Iesusen gorputza etzan izan zen lekhuan.
Lç Io 20, 12 (He, LE (oñ-) oinetako aldean, BiblE oinetan).
Jesus buruko aldetik ta Maria Birjiña zure oiaren oñetatik zinduela.
Cb Eg III 297.
Iruditu, ta uste izan, oearen oñetan dakusdala: Jesu-Kristo.
Añ
EL1
29.
Bata obiaren buru aldetik eta bestea oñetan eserita.
Lard 468.
Illak arpegia La Mekara begira lurperatzen dituzte. Gizonek arri bat zutik izaten dute buruan eta beste bat oñetan.
Anab Aprika 55.
Pie de página; parte inferior de un escrito.
Adituak izan ditezen itzen batzuek, ipiñiko da bersoen oñean beren azalketa edo esan naia.
VMg 91.
Leku agirian onela idatzitako irarki bat ezarri bedi [...]. Zaingo ikurra oñean.
EAEg 24-10-1936, 124.
Bidali bezaiote oñean ezartzen diranen tajura idatzitako adierazpena.
Ib. 7-11-1936, 241.
Agindu onek oñean daraman egunean.
Ib. 15-1-1937, 812.
Aren bizitzako histori bakoitzaren oñean ipintzeko titulo-itzak.
Lek SClar 130.
Azken orrialdea, 64garrena, oineraino betea dagoela.
MEIG VII 59.
"Pied d'un meuble. Alkhi, mahain, ohe baten oinak, les pieds d'une embase, d'une table, d'un lit"
H.
Ardandegi kanpoan, aldatzak agintzen eban erako oin desbardiñeko aulki luze bat egoan.
Etxabu Kontu 181.
Gaztezaroaren oiñean, osasunez, gorpuz ta arimaz eder, [...] agur egin zion uriari.
Or Mi III.
Aldia ere, gau-egunen joana begiratu gabe, geldirik dezu gizaldien oñean.
NEtx Antz 151.
5.
(En casos locales de decl., en sing., precedido de bere, lehengo...
).
Posición; estatus; esencia.
v. ONERA ETORRI, ONETIK ATERA.
Mundu hau bada bere oinean badago, mantenatzen bada, [...].
ES 383.
Dabit emana da leheneko oinean, eta Sebak galtzen du bizia.
Lg I 318.
Geitu da guztiz asko baneria; mantendu gura da bere oñean andikeria.
Añ
LoraS
161.
Jarraituten dira bere oñean, gerorik gero andiagotuten ezpadira.
Ib. 32.
Alegin asko egin zuan jai egunetako ofrendak anziñako oñean ipintzeko.
AA I 507.
Gorde bear dala usanz eder au, eta utzi bada, alegiña egin bear dala bere oñera biurtu dedin.
AA II 17.
Ifini zitzala Gobernuko Sekretari guztiak lengo oñean.
Izt C 507.
Arkitzen det desberdintza, bañan, nola ez dan aiñ andia, lagatzen det bere oñean.
Ib. 175.
Ez bat bakarra ere, garaipendurik lenagoko bere oñ ta garbitasunean gelditu izan ezdanik.
Ib. 36s.
Zu iru egunen barruan lengo zure egitekora itzuliko zera. [...] Lengo oñean jartzen zeranean, [...].
Lard 52s.
Gauza guziak, sartuta bereala, ondatu zituzten. Eguzkiaren sartaldeko murru eta iru dorre bakarrak beren oñean gelditu ziran.
Ib. 546.
Jesusek eskubide au osotoro kendu zuen, eta ezkontza bere lenengo oñera itzuli zuen.
Ib. 381.
Zugatz sendoak iraunagaitik / euren lenengo oiñean.
AB AmaE 465.
Arturenok, mallaka eta gauzak bere oñera biurtzean erabakiko dan kitatuak izango dira.
"Una vez conquistada la normalidad"
.
EAEg
13-6-1937, 1806.
Orni-gai guziak bere oñetik atera-erazi dizkigu gudak.
"Las alteraciones de la normalidad"
.
Ib. 6-2-1937, 996.
[Jainkoak] berriz biurtu zuan erlijioa bere oiñera.
Vill Jaink 21.
v. tbn. Gco II 48 (bere oñean).
6.
Pie (en la versificación).
Nai dozula Frai Jose / zortziko barria? / Beste oin bat iminita / or daukazu erdia: / bost oin daukadaz laster / onegaz dira sei.
Azc PB 185.
Zer dan zortzikoa; / da zortzi oinen ganean / dagoan bertsoa.
Ib. 66.
Neurtitz luzeak oinbeste oiñeko baitira, oin luzeak, oinbeste elezati artzen baitute.
Or Aitork 330s.
Bertso berean ere, oin bera ez toki berean.
Ib. 65.
Bertso bakoitzak iru oin ditu; iru konpas. [...] Oin bakoitzak konpas bakoitzak bi edo iru silaba ditu.
Lek SClar 123.
Oin katalektikoa, pie comprimido, oin trinkotua. Oin katalektikoak, silaba bakarra dualarik, silaba orrek bi balio ditu.
Ib. 123s.
Piko edo oin horiek neurtzeko erregela xehe xamarrak.
MEIG III 107.
"Amphibrachus, bialdelaburbertsua, bioinlaburbertsua
"
Urt II 56.
"Amphimacer, bioinluzebertsua, [...] erdilabur bioinluzebertsua
"
Ib.
7.
"(B), ocasión"
A.
v. OINA EMAN, O. IPINI.
Oñ oker eta pauso gaistoetan ibillli zeratenak!
Cb Eg II 36.
8.
(En casos locales de decl. sing.).
Medida, condición, grado.
"
Seme zuhurrak eduki bear du aitzinekoetatik duen ondasuna, bere aitak zeukan oñ berean, [...] sur le même pied, au même état de prospérité que le tenait son père. À raison de. Oñ ortan erosi det, oñ ortan saldu nai det, j'ai acheté sur ce pied, je veux vendre sur ce pied"
H.
v. hein.
Oin huntan behatzen ohi diote mundutiarrek arima Jainkotiar eta munduko plazer zoragarritarik ihes dabiltzanei.
Lg I 285.
Ene umea zare; eta oin hortan bihurtzen darozkidatzu errespetuak.
Mih 264.
Eman nazazu zure bihotzean lehen ninzen oin berean.
Ib. 117 (cf. supra (6)).
Bertze guzietan barraiatuak diren dohainak, graziak eta edertasunak Jesu-Kristo baithan bilduak dire, bainan [...] oin handiago ta osoago bathean.
Dh 239.
Bathaiatzean hautatu hintuian nere umetzat: oin hartan behatu dautak bada.
Ib. 148.
Karro zaina, zohazi zalukiago; oin huntan ez gare sekulan helduko.
"
À ce train"
.
Darthayet Manuel 306.
9.
(
V-m, Gc ap. A; H, A Apend
).
Capital.
"Capital para emprender un negocio"
A.
"Tronco de un negocio, base de una fortuna, negocio. Oineko txalupeari (a la chalupa, base de nuestro negocio), San Juan izena beti guk
"
A Apend.
Buztarridi edo oña nekezale artu ditubanaren aldera.
CrIc 85 (84 "oña sendo" edo seguru ifini
).
Oñaren eta oñak [bei] umeetan emango dituan irabaziak erdi bana. [...] Baldin oñak irabazi bearrean galtzen badu, edo iltzen bada, edo ostutzen badue, orduan beien jabeak nai du oña edo balioa osatzea.
AA II 191.
Don Manuel Aszensio Okariz gogoangarriak bere jaioterriko beartsuak sokorritzeko utzi zeban urtean sei milla ezkutu errenta ematen daben oña edo kapitala.
Izt C 501.
Ogeita biña errealeko balioaren oñean bakotxa.
Ib. 172.
"(V-ger), coste. Oiñ andiko beiak, vacas de mucho coste"
A.
10.
Generación.
"Lardizabal emploie encore oin dans le sens de génération"
Dv.
Ez jakola kastigu gogorra faltako bere ondoringo laugarren oñekuetan.
CrIc 70.
Adan berreun eta berrogeita bi urtean Matusalen seigarren oñeko illobarekin bizi izan zan.
Lard 8.
Grado de parentesco.
Senidetasun au eltzen dala laugarren grado edo oñeraño.
CrIc 171.
Pekatu obrazkotati datorren aidetasuna edo koñatezea elduten da bigarren oñera eta alan gizon batek euki badau zer egina (obrazkoa) andra edo neskatilla bategaz, ezin ezkondu leite neskatilla edo andra onen amagaz, ez aizteagaz, ez alabeagaz, ez lengusineagaz ez izekoagaz, eta ez lobeagaz bere, eta ezkonzen bada lelengo edo bigarren oñekogaz eztau ezkonzeak balio.
Oe 150s.
11.
Fundamento, base.
v. oinarri.
Kristauen talde ta gorputzak oñetik asita bururaño.
AA III 285.
Egiten dan ezkontziak oin txaarra, asiera txaarra, ta Jaungoikuaren gorrotua beragaz daroiana.
fB Ic III 361.
Estaduko uts-egitia ez da edozein uts-egite. Ez bada da zimentuban edo oinian uts egitia.
Ib. 318.
Izan dadiela giristinotasuna, oinetarik buru eta hastapenetik akhabantzarat, [...].
Hb Egia 142.
Ete doian mundua oñetatik galdurik, / aurkitzen dan lekutik alde egitera.
AB AmaE 432.
Zein da gure fedearen oiñ sendo eta azpiratua ezin izan leitekeana?
Itz Azald 14 (57 itxaropenaren oin sendoa).
Jesukristok bere Eleizearen oiñ sendotzat imini eban [...] Aita Santuaren jartokia.
Ib. 18.
Seme, egin bear dituken gauz guzietan asi adi beti azpitik, beti oin ona emanaz.
EgutTo.
(ap. DRA)
Bere agintzaldia iraunkorra izateko, ointzat, [...] maitasuna bear da.
JBDei 1919, 168.
Bai, baikortzat nauke. Ona emen nire baikortasun onen oin bat: [...].
A LEItz
130.
Arloa ark erakarri-oñetik ez ateratzearren, eltzen niela aren erizkerari ta ari-muturrei.
Ldi IL 113.
Oin makalak ditu, beraz, ustekizun horrek.
Mde Pr 327.
Bere moralkeria buztinezko oinak dituena zutik gordetzearren.
Mde HaurB 47.
Nork bere barruan bar-bar irakiten dauzkan ioera xume ta biurrienak aintzat eta ointzat arturik, sasi-iakitun oiek asten dira irakasten.
Zait Plat 125.
Gizadiaren aitorra argumentu bat ez baiña asiera edo oin bat bezala artzen dugu guk gure azterpen auetan.
Vill Jaink 28.
Gizatalde batean, oinak landaturik dituen zer bizi eta sendo bat [da hizkuntza]
.
MIH
392.
Oina finkatzeko RS-etako pasarte hori baizik ez badugu ere.
MEIG VII 103.
(Con complemento en ines.).
Dalako errazoiaren kontrakoa eta deabruzkoa, bada dauko bere oiña, Jaungoikoa eta bere Eleizea gitxitan euki eta aintzakotzat bere ez artutean.
Itz Azald 209.
Leon amairugarrenaren enziklika Libertas deritxonean bere oiña ondo iminirik daukana.
Ib. 56.
12.
(oiñ V-gip ap. Iz ArOñ; H).
Calzado.
"
Geuk eingo xau oiña ta soiña, el calzado y el vestido"
Iz
ArOñ
(s.v. soiña).
Nai dala semiak ondo aziteko, nai dala eurenzat jan, edan, oña eta soña irabasteko.
Astar I 219.
13.
(
R ap. A
).
Piso, planta.
"
Lein oina, primer piso. Bigarren oina, segundo piso"
A.
Diputaziño-etxiaren iru oin edo pisuetan.
ForuAB 81.
Uriko 36'garren kalian, l679'garren etxian, 18'garren oñian, bixi da.
Kk
Ab II 30.
Irugarren oñean, zegon Malentxoren bizitokia.
TAg Uzt 54s.
Denda zeukan Matxinek etxearen beko oñean.
Ib. 43.
Zaingo onetako idazkola orokarrean utzi bearko dira (etxearen beeko oñean).
EAEg 23-2-1937, 1134.
Lehenbiziko oinera heldu zenean ez zen bere gelaren aurrean gelditu.
Mde HaurB 15.
Etxe orretako bizileku bat, lenengo oiñekoa edo beekoa.
Erkiag Arran 123.
Etxearen lurreko oiñean, ate bakarra dago kanporako.
Erkiag BatB 133.
Billa dezagun orain Donostiako erdi-samarrean, kale-oñean, toki on bat, gure Idazkaritza bertan ezartzeko.
Ldi IL 116s.
Etxe zaar bateko bee-oñean, esku-langille bat ikusiko dugu.
Garm EskL I 16.
Etxe apalak edonun, oinbizitza bakarrekoak geienbat.
Erkiag BatB 168.
14.
"(V-m), estampa de un animal"
A.
15.
"(R-vid), planta de árbol. Ein lerroin (R), cien plantas de pino"
A.
BI OINETAKO,
BI OINEKO.
v. OIN BITAKO.
GABI-OIN.
"Gabi-oñe, el tronco que en su extremo lleva el martillón (G-to)" Garm Olag 122.
GUDA-OIN.
Frente de combate.
Edozein muetako Agintari batek guda-oñari buruz jakin bear dituan oñarriak.
EAEg 22-12-1936, 612.
Guda-oñetan, gudaletxetan edo billera-lekuetan.
"Frentes de lucha"
.
Ib. 19-5-1937, 1675.
LEHEN OIN.
Primera línea (de combate).
Aberri-aldeko gogo-gudari-sailletan olerkaria beti da leen-oñean.
Ldi IL 37.
OINA HARTU.
Tomar pie.
Norbaitek emendik erausirako, ta juizio okerrak egiteko oña artzen badu, izango da au bere kulpaz ta gaiztakeriaz.
AA III 551.
Jainkoak emendik artu nai izan zuen, bere asmo andiak egiteko oña.
Lard 160.
Gauzarik onenetatik ere artzen zuten Jesusgatik gaizki itzegiteko oña.
Ib. 402.
Asi ziran beren anaia Moisesen kontra gaizki itzegiten, Moisesen emazteagandik oña arturik.
Ib. 88.
Eskrupulo edo artukitzak, konpesiotik oña arturik, erakarri zioten gerra.
Aran SIgn 26.
OIN-HABE.
Dantzari-laguna du oin-abe zutia.
"Su compañero de danza es un pilar de la casa"
.
Or Eus 138.
OINA EMAN,
OIN EMAN.
Dar pie. v. OINA IPINI.
Ematen zaiola bekaturako bidea, oña edo laguntza.
AA II 122.
Etsaiaren kontra gaizki itzegiteko oña ematen.
Ib. 229.
Iges deungaroko oña emon leikezuen lagun, yoko, etse edo beste edozein galbideti.
Añ
EL2
59s.
Kalterik egin badozu, edo egiten agindu, lagundu, edo orretarako burubiderik, edo oñik emon badozu.
Ib. 151.
Beste batzuei bere, emon deutseet galduteko oña.
Ur MarIl 64.
Jesusek bere ordekotzat aututzen ditu, mundu guzia bere legera ekartzeko; bere Elizari oña emateko.
Lard 393.
Loretxo edo arrik txikiena ikusteak ere oñ da bide ematen ziola goitutzeko.
Aran SIgn 45.
Aserrekuntzai, burrukai eta pekaturako bideari oña emoten deutsenean.
Itz Azald 100 (101 pekatu eragiteko oña emoten).
Alakoxea zan garai artako exegesi-modua, letrari josiegia. Iseka auei oin emateko aproposa.
Vill Jaink 42.
OINA IPINI
(oña ifini Izt 95v). Dar pie. v. OINA EMAN.
Onelako okasiñoetan pekatu egiten dozu, zeuk oña, bidea ta motibua onetarako ifinten dozulako.
Añ
MisE
152.
OINA JAURTI.
Echar el pie (al andar).
Naiz bide berdiña / oker jaurti oiña.
MendaroTx 38.
OINAK AITZINEAN
(Llevar, etc.) muerto. "Iainkoak begira zaitzala oinak aitzinean etxetik atheratzetik, Dieu vous garde de sortir de la maison les pieds en avant, de mourir, d'être porté au cimetière" H. Cf. HANKAZ AURRERA.
OINAK JASO.
Echar a andar, ponerse en marcha.
Sendian norbait gaixotu edo zauri larri samarra norbaitek izan badu, oiñak jaso egin bear, gure zaarrak esan oi zuten bezela.
AZink 14.
Mendira bialduta genduzkan ardi antzuak arriskuan ikusten genituan, eta etxeko lanak alde bat laga eta oiñak jaso genituan.
Ib. 22.
OINAK KENDU.
"Impedir el progreso, quitar el adelantamiento, oñak kendu (metáfora), egoak ebaki" Izt 61v.
OINAK LABUR IBILI.
Andar con tiento. v. OIN LABURREZ.
Ikaskizun ori ere yasoa degu, ta oñak labur ibiltze'aalditugu aurrerakoan.
Ldi IL 60.
OINAK HOZTU.
Morir. Cf. Cb Eg II 90: Begiak ondaturik, ezer ezdakusdala: ya oñak oztu, ta anima falta zaie (Dv LEd 165 oinaz hoztuak).
Nola zetorren gizon bat galanta, fusillik gabe, esku-bonbak eta ezpata aundi bat bere eskuetan zituala. [...] An gelditu zan ura ere oñak oztuta.
Salav 94s.
OINAREN AZPI,
OINEN AZPI
(En casos locales de decl., en sing.). "Oinen azpian ezartzen ditut zure erantzukiak, je mets sous les pieds vos reproches, je m'en moque, je les méprise" H. v. oinazpi, OINENPE.
Ezen behar du hark regnatu, etsai guziak bere oinén azpian ezarri ditukeeno.
Lç 1 Cor 15, 25 (He bere oiñen azpian ezarri, Dv oinen azpira eman; Ol, Ker aren oiñazpian ipiñi, IBk, BiblE haren oinazpian ipini; TB zangoen azpian
).
Haren oiñaren azpian / emak heure khoroa.
EZ Noel 72 (30 oiñen azpian erabilli
).
Han urguillua, handi nahia, desohorezki oiñen azpian erabiliko eta ostikatuko da.
Ax 591 (V 380).
Zeruko zuhurtzia hemen behereko gauza guziak oinen azpian aurizkitzen eta ostikatzen dituena.
SP Imit III 32, 2 (Ch oiñen azpian; Mst huñ petan
).
Ikhazazu humiltzen, lurra eta istilla, eta guzien oinen azpian makhurtzea.
Ib. 13, 2.
Izar hauk berak ene oinen azpian izanen dira, har nazazunean zure leku sainduetara.
SP Phil 133 (He 136s oiñen azpian
).
Emaste bat iguzkiaz inguratua, ilhargia bere oiñen azpian zuena.
He Apoc 12, 1 (
TB, Dv, Ur (V) oinen azpian; v. tbn. He Gudu 138).
Naiz beztu ta itxuzkitu dezatela, naiz darabiltela oñen azpian [Euskera]
.
Lar DT CCIV.
Presuna oinen azpian ezarriak, laidoz eta kalumniaz beltztuak direnak.
Lg I 100.
Jenden oinen azpian emana / sakramendu guzien gainekoa.
Iraultza 18.
Nik masti eskergabe oni kenduko diot esia, [...]. Botako ditut egiñ niozkan pareteak, eta erabilliko due oñen azpian.
AA III 434.
Ohoreak eta atseginak oinen azpian ezarririk.
Dh 169.
Deabrua zure oinen azpian ezarria.
MarIl 87.
v. tbn. Ur Ex 24, 12 (oñen azpian).
OINAREN AZPIKO,
OINEN APZIKO.
Subordinado, sometido (a).
Gauza guziak suiet egin ukhan ditu haren oinén azpiko.
Lç 1 Cor 15, 27 (BiblE haren menpean
).
Haren oñaren azpiko / egin tutzu ardiak, / idiak eta larreko / berze abre guztiak.
EZ
Eliç
371.
Nik eman artean hire / etsai bihotz uherrak, / hire oñaren azpiko / nola eskabel beherak.
Ib. 252s.
[Guztiak baitira] zure zerbitzuko ordenatuak eta zure oiñen azpiko eginak.
Ax 567 (V 363).
Zure etsaiak ezarri ditudan artean zure oinen azpikotzat.
TB Lc 20, 43 (v. tbn. en contexto similar He Mt 22, 44 zure oiñen azpiko eskabeltzat
).
OIN-ARIN.
Ágil, ligero de piernas.
Plazan / oñariñ eta krixkitin / guziok irradabizi / sugar aundi batean jiran.
EA OlBe 19.
Orein illetsu oin-ariñen zirikatzallea.
'De rápidos pies'
.
Zait Sof 137.
Yainkoen zigor oin-ariñek, bide-lasterrez aurrea artuaz, gaiztoak atzitu oi ditu.
Ib. 192.
(Ref. a los versos).
Olerki oin-arin hauetan inoren itzalik ikus badaiteke, [...].
MEIG II 124.
Anitz mill Badag armaturi ateratzen zaie bidera; ta ateratzen, azpirako dituela dakienaren oin arinarekin.
Mb IArg II 300.
Kontakizun xotil eta paketsua (ez luze, ez labur, bai bien erdiko) hariltzen digu Izetak Baztango hizkera txukunean. Luzaroan dabilela opa diogu oin arinez abiatu den bidean.
MEIG III 85.
OIN-ARRAIN.
"Centipes, oñ arraña" Urt IV 402.
OIN-ARRASTO
(AN; oiñarrastu G; oiñerresto B; oiñerrestu G-to). Ref.: A (oinarrasto, oiñerresto). "Huella, rastro, pista" A. "Huella del pie" Ib. AxN explica oin hatza (481), por oiñarrasto. v. oinatz.
Jesus egon zan tokian geratu ziran beraren oñarrastoak.
AA III 21.
Ez bide, ez bidexka nihora ez dutenik, / ezta giza oiñ arrastorik.
Gy 183.
Jesukristo gure Jaunak bere oñ arrastuekin santutu zuan lurrera.
Bv AsL 221.
San Franziskoren azken oñ-arrastua Españan arkitzen da.
Ib. 133.
Aur misteriosoaren oiñarrasto odolezkoen billan.
Ant Ezale
1897, 389a.
San Antonioren ermintta ondoan dagon arri batek oñarrasto garbia ageri du.
JMB LEItz
93.
Ama Birjinaren oiñarrasto bat .
(G).
A EY II 234.
OIN-HAS
(H; oñ-as H). "Pied nu" H. v. oinuts.
OIN-HASTU.
"Se mettre pieds nus" H. "Oin has adi, mets-toi pieds nus" Ib. (s.v. hastea). v. oinustu.
OIN-ASTUN.
De pies pesados. Cf. OIN-ARIN, OIN-BELTZ.
Beko Yainkoen asarre-bizi, apentzalle, oin-astun, eta apara-beharrak, zure zantzuan dauzkatzu, gaitz oientantxe atzemateko.
Zait Sof 191.
Zar ta gazte, atso naiz agure, lirain zein lodi, ankarin ala oiñastun.
Erkiag Arran 33.
OIN-AZKAR.
Ágil, ligero de pies. v. OIN-ARIN.
Iges egiñaz, zaldi oin-azkarretan edo laisterketa-gurdi ariñetan.
Zait Sof 136.
OIN-AZPI.
v. oinazpi.
OIN-AZTALUTSEAN
(Lar H (G)). "Descalzo de pie y pierna, oñaztalutsean" Lar. Cf. OINUTSEAN (s.v. oinuts).
OIN-AZTARNA.
Huella de pie. v. oinatz.
Elurra bazan, esanik dago, aien atzetik izango zirala liberalak, oiñ-aztarna artuta.
Or SCruz 71.
OIN-BAKAR.
Cojo.
Obe dezu oin bakarra zeruan sartu, suzko putzu, bere galdak iñoiz itzaliko ez zaizkion artara eroria izan baño.
Inza Azalp 117.
OIN-BARRU.
"(V, G), salto cuya longitud se cuenta desde la punta de los pies, al arrancar, hasta los talones, en el punto de llegada" A.
OIN BAT AIREAN.
"Bethi oin bat airean du, il a toujours un pied en l'air, il est inconstant" H.
OIN-BEHARTZE.
Aspearse el pie.
Andik (zarreriatik) datoz gero tropezuak, ezin ibilia, oin-beartzea ta gañarako miseriak, eriotzearen alzindariak .
(103).
LE-Ir (que interpreta, s.v. oin-beartu, "aspearse el pie").
OIN-BELTZ.
a)
Pesado, fuerte.
v. OIN-ASTUN.
Noizpait zure ama ta zure aitaren Arao oin-beltzak biak batera lurralde ontatik oilduko zaitue.
'
La maldición'
.
Zait Sof 68.
b)
Colono o antiguo colono de Argelia, pied-noir
.
Ez al duzu armada hortan norbaitengandik, "oin-beltz" batengandik esaterako, kif-ik eskuratzeko posibilitaterik idoro?
Mde Pr 191.
OIN-BERDIN
(L; oinbardin V). Ref.: A (oinbardin); Lh; Gte Erd 148. "(Saltar) con los pies alineados" "Saltaba con los pies juntos, [...] oinbardin sailtu in dau (V-arr)" Gte Erd 148.
Karpapean gogartean asi omen zan, eta buruan gogai bera iraulirik, oin berdin egotez egon, zutik gelditu omen zan. [...] Gau osoan oin-berdinean zutik.
Zait Plat 84.
"
Oinbardinka (V-ger), al galope. Se dice de los jabalíes y otros animales salvajes; de los caballos se dice galapan
"
A.
OIN-BEROGARRI.
"Chauffe-pied" SP.
OIN-BEROTZEKO.
"Chaufferette" Dv.
OIN-BETE.
v. oinbete.
OIN BIKO.
a)
"(De) dos pies, de dos varas, oin bikoa, kana bikoa
"
Lar, y Añ.
(Uso sust.).
Tronco de dos pies de longitud.
"
Oinbiko, 166, 9 cm.-ko gerri-buelta eta 53,1 cm.-ko diametroa duen enborrari esaten zaio. Aizkolari-probetan erabiltzen den enbor-tamainetako bat"
ZestErret
.
Bost kana erdiko, bost irurogei ontzako, eta beste bost oin biko.
Insausti 171.
Aierbek iru kanako eta oin biko bat moztu bear zituan.
Albeniz 213.
b)
OIN BITAKO,
BI OINEKO,
BI OINETAKO.
De dos pies (ref. frecuentemente al ser humano).
"Oñ bikoa, id. bitakoa, id. bi oinetakoa, bipède, qui a deux pieds" H.
Badire anitz animále bi oñetákoak.
LE Prog 106.
Oiñbitakotan komun da gaizokeria hori.
Gy 127.
Oi! zenbat mundu huntan oiñ bitako axeri, / bele gaizoen gostuz ohi diren bizi!
Ib. 2.
Bioñeko kirkir gizon anzeko askok ergelkerian eren egunak igarotzen dituzte.
DicM 73.
Zentzugabeko izugarrikeriak egiten dituzten giza-itxurako bi-oinetakoak.
MIH 363.
En DFrec hay 9 ejs. de oinbiko.
OIN-BIZKAR ( (S ap. A)).
"Empeine del pie" A. "(Foix), ou-de-pied" Lh (pero en Foix solo hallamos -bülhar con este sdo.).
OIN-BULAR
(V, G, L-ain, BN-arb; Deen I 127, Aq 1180 (G), Dv; huin-bulhar BN-ciz, S; Foix). Ref.: A (oin-bizkar, huinbulhar); Lrq (huin-bulhar); SMuj EEs 1921, 124; Iz ArOñ. Empeine del pie. "Partie supérieure du pied" Dv. "Cou-de-pied" Foix y Lrq.
OIN-BURDINA.
a)
Dv A, Bera; oinburni Lar, Bera app.).
a)
"Brete" Lar. "Ceps de pieds" Dv. "Grillos" A. v. oinbilur.
Oin burdinez idukia zelarik.
Dv Lc 8, 29 (Lç zepoez
).
Kateak autsi ta oin-burniak porrokatu zituen.
(Mc 5, 4).
Ir YKBiz 189 (Dv, Leon oin-burdinak; He zepoak, TB burdinak, Ol oinbillurrak, Or, BiblE girgiluak
).
b)
(oinburni Bera app.). Estribo.
Beizaiaren beor zuriak, [...] sabelpean zilintzaka zeduzkan oinburdin aundiak utsik.
Or Mi 60.
Oñak atera zituen oinburdinetatik.
"
Sacó los pies de los estribos"
.
(Quijote IX)
AIr RIEV
1928, 606.
Zutitu berriro oinburnien gañean.
(Quijote IX).
Ldi RIEV
1929, 210 (Or ib. 9 oin-burdin, Anab RIEV 1928, 611 oin-burni; AIr ib. 606 oinetako irozkai
).
Gorpuzkera lerden ta gartsu, oin-burdinetan tinko, estu lantza.
Berron Kijote 63.
OIN-BURU.
a)
"(L-ain), talón" A.
b)
(Pl.). "Oinburuak (BN-baig, Sal, R), las patas y cabeza de cerdo. Se usa inseparablemente" A.
OIN-BUSTIALDI.
"(L), bain de pieds" Lh.
OIN-DARDARA
(Lar H). "Pataleo, pataleta, oindardara" Lar.
OIN-DARDARATU
(Lar H). "Patalear, mover con violencia las piernas, oindardaratu" Lar.
OINEAN.
a)
(Dv, H). "Cet auteur [Larreguy] et le guipuscoan Lardizabal emploient oinean, sur le pied de, dans le sens de comme" Dv. "Oñean, sur le pied de, en telle estime, considération" H (que cita los dos ej. de Mih). Cf. supra
(9).
[Agarek] etzion gehiago behatzen [Sarari] buruzagi baten oinean.
Lg I 47.
Nausi baten oñean manatu behar izatu darot obeditua izateko.
Mih 112.
Jinkoa, Jinko baten oñean itxikitzea othe da bada, oso osoa haren zerbitzatzeko [...].
Ib. 13.
Handik harat andre dena Mariak eta Jaundone Joanik elkhar ama-semen oinean ekharri zuten.
Dh 267.
b)
(Con verbos como eduki, eutsi, ipini
).
(Poner(se), mantener(se)...) en pie.
Konfesatu dira, baña gaizki, zerren leengo bizi modua beti zeukaten oñean.
Mg CC 171.
Bekatuak oñen gañean daude okasio ezagunak oñean badaude.
Ib. 170.
[Konfesoriak] absolbiduko dituz; geratuko dira oñian ekandu txaarrak, etxeko okasinua, ta osatu biarrian arimia, geratuko da len baño gatx senduagaz.
Mg CO 126s.
Egiten dabe pekatu, etxe, solo, mendi, eta beste haziendak daukezanak, artuten ezpadabe ardurarik eurak oñian euki eta eurak emoten daben errentia eta laboria batzeko.
Astar I 267.
Eureen olgeeta nasaijak oinian eukiteko.
fB Olg 155.
Itxasuai, mendijai, ta kanpuai itandu ginaijue: Nundi izan dozue zeuben izatia? Ta nok zaukaz oinian ainbeste urtian?
fB Ic III 291.
Agaiti ain erraz biurtuten dira lengo okasiño eta pekatuetara. Oñean ordikeria, ostuak biurtu nai eza, ta ainbeste pekatu.
CatBus 50.
Lanak banatzeko, lanak dakarrena saltzeko, lantegiak oñean eukiteko [...] ardurea bere gain artuko baleu estaduak.
Eguzk GizAuz 109.
Alkate jaunagana zuzendu ziran, laguntza eske, alkargoai oñean eusteko asmuz.
Ib. 19.
Eleizearen irakaspenak ontzat artu ta oñean ipiñi nai ditu.
Ib. 194.
Abiaren izena emoten jakeen oñian dagozan arbolai.
Mg PAb 187.
[Aizeak] ausi zuen gerri gerritik gure Pagotzarra, ta jo zuen bera, oñean gelditzen zala Kañabera jiratzallea.
VMg 80.
OIN EDERREAN.
En buen lugar, en buena posición. Cf. OIN ONEAN.
[Usanza gaizto] oetatik bat da eztaietan gastatzea, zorrak ateratzeko eta etxea oñ eder batean ipintzeko bear lizakeana.
AA I 572.
Bere bizimodu eta erakutsikizuna oñ ederrean ta txit onragarri jartzen zuena.
Aran SIgn 92.
OIN-ELBARRI
(Lar, H (oñelbarria, s.v. elbarria)). "Zopo, zompo, lisiado de pies, oiñelbarria" Lar.
Yonatak bost urteko seme oin-elbarri bat zun.
Ol 2 Sam 4, 4 (Ker seme oin-elbarri bat; Dv zangotarik hebaina, BiblE bi zangoak elbarri zituen
).
OIN-ELBARRITU.
Cojo.
Jonatanen seme bat geratzen da oraindiño, oin-elbarritua.
Ker 2 Sam 9, 3 (Dv zangoz herbala, Ol urguna
).
OIN EMAN.
v. OINA EMAN.
OINEN AZPI.
v. OINAREN AZPI.
OINEN GAINEAN.
En pie.
Egonen diratek bere oinén gainean.
Lç Apoc 11, 11 (He xutik bere oiñen gaiñean, Dv oinen gainera jaiki; Ol zutitu, BiblE zutik jarri
).
Aurrean dagozala oñaen gañean Ochoa Onsaluch burua dala, [...] onen bean eskutaririk asko.
Andram 160.
Hillak oñen gañean / altxaturen diradela munduaren fiñean.
EZ Man II 200.
Goizean billhatzen banauzu oñen gañean izanen eznaizen.
EZ
Eliç
311.
Es nas bada ni elefantea oiñen ganean loo eteko.
Mic 12r.
Oñen gañean ere doi-doia ibilli zen denbor orretan.
Mb IArg II 342.
Oñen gañean ezin egon, ta illak erorten ziran.
Cb Just 54.
[Pobre batzuek] dabiltzala oñen gañean argal, erkin ta itxuratik irtenda.
Mg CC 219.
Mundu guztijak dakusaz ordirik, [...] oñen ganian ezin egonak.
Astar II 123.
Zeña on egingo diodan bigar ordu onetarako, baldin Jaungoikoak oñen gañean banau.
Izt C 165.
Osta-osta, senda-berriya oraindik oñen gañean zebillela.
Aran SIgn 17.
Eziñ niteke geiago oñan gañean egon.
Ill Testim 23.
v. tbn. Azc PB 107. Oñen: Añ EL2 225. It Fab 221. Enb 101. Oiñen: AB AmaE 85. Ag AL 85. Or Eus 36.
Ifini-erazo omen zeban Artza altxagarriakin lau oñen gañean bera berez bizirik bazegoen bezalaxen.
Izt C 192.
En pie (uso fig.).
Pekatubak oñen gañian dagoz, okasinoe ezagunak oñian badagoz.
Mg CO 249s.
(Con reduplicación intensiva).
Basoa, ez aritzez zirudidan osatua, baizik... norbaitzuez: oin-oñeen gañean luze-luze egiñak.
Ldi IL 29.
(
oinen gain
).
Badoa, oiñen gain, erdi zanbuluka.
Erkiag BatB 197.
(
oinen gainera
).
"
Bethi oinen gainera eroriko da, il tombera toujours sur ses pieds, il s'en tirera d'avantage"
H.
OINEN GAINERATU,
OINEN GAINERA.
"Oinen gaineratzea. Sarri oinen gainerako da, il sera bientôt sur les pieds" SP.
Putz egin eutsan / ama geixuari aotik, / eta bertati gazte bat legez / oñen gañera zan zutik.
AB AmaE 12.
Oinen ganeratu zan / argal da bigunik.
Azc PB 136.
Gau-erdia baiño gerotxuago zutindu edo oiñen ganeratu zan.
A BeinB 85.
OINENPE
(En casos locales de decl., en sing.). v. oinpe, OIN(AR)EN AZPI.
Andre bát errebestiturik irúzkias; ilárgia bére óñen peán.
LE Doc 140.
Zure jendekiaren izena oinen pean dabilazula.
Laph 55.
Saindu bat da nik oinen pean ezarri dudan eskalea.
Ib. 82.
Mezprezatzen eta oinen pean emaiten dute.
Lap 409s (V 186).
OINENPEKO.
Haren oinenpeko ezarri ditutzu guziak.
Dv Ps 8, 8 (v. oinpe).
Ezda ez oraino hil Eskaldun odola, / badaki mendietan handi izan dela, / oinen peko alkhia aitekin duela.
Hb Esk 39.
Oñen peko asentutako.
Samper Mt 22, 14.
OIN-EPAIRA.
"Cortapiés, canillazo, oñepaira" Lar.
OIN-EPAKI (Lar, Hb).
"Patihendido, oiñepakia" Lar.
OIN-HEREXA
(huiñ-erexa Sc ap. A). "Huella del pie" A.
OIN-ERRASABEL.
"Planta de pie, oin errasabela" Lcc.
OIN-ESKU
(Pl.). Pies y manos. v. ESKU-OIN.
Oro zauriz bethia, / huin eskuiak itzaturik eta buluzkorria.
E 29.
Mundu guzia huna betor, aur noble onengana, / Oin eskuen apatzera, Iaun andiari bezala.
Henri
1s.
Oñ-eskuetan besatzen dot.
Lazarraga B16, 1183r.
Oñ-esku zardenok apatzen diot.
Ib. B15, 1180v.
Oiñ-eskuetan lotzen gaituena.
Ax 322 (V 213).
Au da Odol darizuna, / oiñ eskuetarikan.
Arg DevB 187.
Burua zulaturik, oñeskuak josirik.
Lar SermAzc 48.
Oin-esku ederren garbitzean eta / oin-esku ederren txukatzean.
Balad 201.
Athera zen hila hobitik, oin-eskuak xerrendez lotuak oraino.
Leon Io 11, 44 (Ol oin-eskuak; He, Dv oinak eta eskuak, LE eskuak eta oñak, Ker, BiblE esku-oinak).
Oin-eskuetako beatzak moztu.
Zait Plat 101.
Iru-lau gizaki zeuzkaten oin-eskuak atzera lotu eta lurrean.
AZink 81.
v. tbn.
Oin-esku- (pl.): O Po 64. Dv LEd 95. A Aezk 246. Oñ-esku-: EZ Eliç 195. Mb IArg I 152. Arr GB 82.
OIN-ESKUZ (
oiñ- Lar, Añ, Hb).
"Gatear, subir con pies y manos, oiñeskuz io, igo, igan
"
Lar (v.
tbn. Añ).
OIN-ESKUKA (A; oiñ- Lar, Añ).
"A gatas, a gatas andar, entrar, botikoka, oiñeskuka, [...] ibilli, sartu
"
Lar (v. tbn. Añ).
OIN ETA ESKU IZAN
[Santua] izandu zen beste guzien oin ta esku, eri bakoitzari zegokan guzia egiten ziona ta eri guziei beren behar aldietan laguntzen ziena.
Mb IArg II 342.
OINETAKO.
De debajo de los pies. Cf. oinetako. v. oinazpiko.
Oñetako lurrau jabilt ikara, / lau aragiok bere an berala, / Martin Bañes Ibarretan il dala.
Artazub 1ss (se encuentra una fórmula casi idéntica en Abendaño 3s).
Zure oñetako lurrean jarririk egin ta eragin ditudan guzien barkanza eskatzen dizudala.
Mb IArg I 142.
OINETIKO.
"Hereditario, oinetiko (V-m), odoletiko (V-m). [...] Bienes hereditarios, oinetiko ondasunak" A DBols.
OINETIK OINERA,
OINIK OINERA.
a)
De generación en generación.
Emen alantxe orain arte da / oiñetik oiñera edan, / euskera utsik.
AB AmaE 427.
Iraun dezala oñetik-oñera zure asaben abizenak.
EgutTo 5-4-1920 (ap. DRA
).
Asabakandik oiñik-oiñera / fedia beti da egon.
BEnb NereA 132.
b)
Paso a paso.
Durangon, Zorrontzan, Gernikan, etc., da oiñerik-oiñera doiala gure mintzai ederra galduten?
A Ezale
1898, 278a.
OINEZ.
v. oinez.
OIN-EZBERDIN.
"Oin-ezbardin (V), (saltar) con los pies no alineados" A. Cf. OIN-BERDIN.
OINEZ GORA,
OINAZ GORA.
Patas arriba.
Haur kürütxian itzatü zien; bena bere hil erazliak othoitü zütian, hoñez gora ezar lezen.
Bp II 122.
Oñaz gora, buruaz bera, / josi gurutze batian.
Auspoa 82, 110.
(v. tbn. en contexto similar Auspoa 66, 106 oñaz-gora)
OINEZ OIN.
a)
(Lar H). "Antípodas, oñezoñak" Lar.
b)
(H; oiñ R ap. A). "Pied à pied, immédiatement. Oinez oin iarraiki nintzaikon, je le suivi pied à pied" H. "Andar uno en pos de otro" A.
Eskuz-esku, oñez-oñ, biotzez-biotz, Franziskoz Jesusek gurutzetu bigarren eginik, zauri sagraduz apaindu zuan.
Bv AsL 117.
Makurtzen eta zutitzen dire, oñez oin, soñez soin.
Or Mi 58s.
Beste norbaitek oñez-oin jo, ta estapurutzean lurrera jaurti zun zerraldo.
TAg Uzt 64.
c)
"Pied contre ou avec pied. Ezpalak oinez oin ezartzea, mettre les gerbes pied contre pied. Oinez oin iotzea, se toucher pied contre pied" H.
OIN FERMUZ.
"(A) pie firme, oinfermuz" Lar.
OIN GARBIAN.
"(V), medir los saltos hasta el talón del pie; litm., a pie limpio" A.
OIN GELDI.
a)
(V, G ap. A; Lar). "(A) pie quedo, oiñ geldiaz" Lar. "Oin-geldi, (saltar) a pie quieto" A. "Oin geldiko bizikera ederra, hermosa vida sedentaria; litm., de pie quieto (V-gip). Oin geldian bizi da, vive sedentariamente (V-gip)" A EY III 335.
b)
OIN-GELDI.
Quieto, inmóvil.
Urteen txirrintola ez egoan oin-geldi.
Onaind STeresa 21.
OIN-GIRO.
a)
(V-gip, G, AN). Ref.: Bon; A. "Está mal piso, oiñ giro txarra dago" Bon. "Estado del piso del camino" A. v. oinaro.
b)
"(V-m), tiempo propicio para andar" A.
Bakarrik eta oiñ-giro onean aurrera jarraituri.
Aran SIgn 86.
Birtutezko bidean zuzen oiñ-giro onarekin aurreratzeko.
Ib. 108.
c)
"Perneador, oingiroa, bernegiroa" Lar. "(L, BN, S), en bonne forme pour faire une marche à pied" Lh.
OIN-GIROTSU.
"Andariego" Lar.
OIN GORRI
(Pl.). Pies descalzos.
Lur au lur santua da, eta errespetuaren aundiz oñ gorriak eskatzen ditu.
Bv AsL 183.
Oñ gorrien gañian bidegiten zuten arrotzak.
Ib. 120.
Nire oin gorrietan min egiten dausten kirikiño latzen antza.
Larrak EG
1959 (3-6), 205.
Gizon aiek itxuraz arlote, oñ gorrietan, ezer ere gabe, munduaz despreziatuak.
Bv AsL 164 (178 oñ gorrietan ibiltzen zan
).
Oin gorrietan igoko dira / ejenplu ona emanik!
SMitx Aranz 76.
"
Ortotsik ez ari ibilli emen, ero oingorri utsetan ez ari ibilli ero
"
Elexp Berg.
.
(Adv.).
Descalzo.
Oin-beso-gorri / sartu zala dolarean.
'Desnudo de pies y manos'
.
Or Eus 383.
OIN-IBILTARI.
v. OIN-ARIN.
Gizon eiztarijak / oin ibiltarijak (ágiles de piernas) / badodaz ikusten / ez naz estututen.
Ur CancB
III 88.
OIN IDORREZ
(H; oñ- Lar, H). "(A) pie enjuto, oñidorrez" Lar. "À pied sec" H. v. OIN-LEHOR(RIK).
Israeldar guziek iragan zuten itsasoa (oin idorrez) oinik busti gabe.
Lg (sg. H; en Lg I 131 sólo hay iragan zuten itsasoa oinik buzti gabe).
OIN-HITZ.
Epígrafe.
Santaren beraren Aldare bateko historien "oin-itzak" dirala esango luke edozeñek; oin-itzak, tituloak, epigrafeak; aren bizitzako histori bakoitzaren oñean ipintzeko titulo-itzak.
Lek SClar 130.
OIN-JARRAI.
"Buscapiés, cohete sin vara, oinjarraia" Lar.
OIN-JIRA
(Lar, Hb <-gira>). "Campanela, en la danza, oinjira" Lar.
OIN-JUNTA (oñxunta Sal ap. ZarHizt
).
Tobillo.
OIN-KOSKOR.
"(L; Hb), cor aux pieds" Lh (pero en Hb solo aparece oinkoskordun).
OIN KOSKORDUN (Lar, Hb).
"Ajuanetado, pie con juanetes, oin koskorduna" Lar.
OIN-KUKUTS
(L, BN, S ap. Lh; Lar). "Nigua, especie de pulga de Indias" Lar. "Sorte de pou qui s'insinue entre les orteils" Lh.
OIN LABURREZ.
Con tiento. v. OINAK LABUR IBILI.
Sartu gaitean, / oin laburrez, aren / aitaren olan.
Ldi UO 49.
OIN-LEGE.
Cf. OINARRI-LEGE.
Uri aren oin-legeak (konstituzioa) ezartea bere gain zuen Protagorak.
Zait Plat 119.
OIN-LEKU.
Escabel. v. oinaulki.
Iñola ere juramenturik egingo ez dezute, ez zeruagatik, zeren Jainkoaren eserlekua dan; ez lurragatik, zeren bere oñ-lekua dan.
Lard 381.
OIN-LEHOR,
OIN-LEHORRIK.
A pie seco. v. OIN IDORREZ.
Erreka zabal doia. Gura badozu, badakit nondik igaro busti barik, [...] oin-legor igaroko gara.
Or Tormes 33.
Itxasoan barna oin-legorrik igaro dira.
Ol Ex 15, 19 (Urt idor, Dv oinak idorrik, BiblE oinik busti gabe).
OIN-LEPO.
(V-arrig ap. A; T-L; urin-lepho Dv). "Urin-lepho (BN-bard), cou-de-pied" Dv. "Empeine del pie" A. "Tarse" T-L.
Oinetan, oihalezko zapatak, oin-lepoan goiti estekatzen diren hetarik.
JE Bur 141n (v. tbn. 95).
Eskalapoinari oin lepoa gelditzen zitzaion larruz beztitzeko eta hesteko.
Larre ArtzainE 97.
OIN-LODI.
"(msLond), peonia (bot.)" A.
Bere inguruak pipilaz (enredadera), papanzaz (pensamiento), oinlodiz (peonia), arraiaz (mirto), eta beste lili apaingarrienaz.
J.M. Tolosa EEs
1913, 114.
OIN-LUZE.
Ortziko egurats barna sorturiko lege oinluzeak.
'Cuyas leyes son sublimes'
.
Zait Sof 81.
OIN-MARKO.
"Marco de zapatero, para tomar la medida, oinmarkoa" Lar.
OIN-MIN
(L, BN, S ap. Lh; H). "Mal au pied pour avoir trop marché, ou, chez les bêtes de somme, pour s'être déferré" H.
OIN-MINDU
(V ap. A; Lar H (+ oñ-)). "Despearse, orbeatu, oinmindu, oñak minberatu" Lar. "(msOch), aspearse" A.
OIN-MUTUR.
Punta del pie. v. OIN-PUNTA.
Belarri-zulotik oin-muturreraño sartzen zaie dar-dar burrundara.
Anab Usauri 30.
Oin-muturrak zuzenduaz soñaren luzaran.
Anab EEs
1919, 186.
Oin-muturra lurrean, / orpoa, berriz, airean.
Or Eus 161.
Zelako anka-joko, oin-muturretako ta beatz-puntakoak egin, gero!
Erkiag Arran 37.
Oin-muturrak zituen / pedal-lazoz lotzen.
Zendoia 99.
(
Oin muturretan
).
De puntillas.
Oin-muturretan jartzen da.
Goñi 34.
Zakurra zoraturik dabil, oin-muturretan dantzan.
Or Poem 532.
OIN-HOBEN.
"Estevado de piernas, oinogena" Lcc.
OIN-OIHAL
(H; oin-oial V (msOch) ap. A; oñoial Lar, Añ, H). "Alcatifa, especie de alfombra, oñoiala, oñazpikoa" Lar y Añ.
[Gure bizitokiak] alperrikako tresna, oiñ-oial eta dilinda gabeak izan bear dira.
Arratibel EEs
1925, 102.
Zikin ederrik egingo dutela nere gaixo oin-oihaletan.
Mde Pr 98.
OIN-OINAZKAI.
"Oin-oñazkai, oin-oñazkarriak, gizona oñetatik estuta eukiteko oñazkaiok etzirian besterik ol lodi bi baño, ertzik ertz alkarreri eutsienak. [...] Oin-oñazkaitan yarriko gizonak nai-ta-nai-ez egon bear aratinik, alan yarriezkero" Larrak EG 1958 (3-4), 301. v. oinazkai.
Ekarri oin-oñazkaiak! Nire bizi ta entzute ona-arren, an egongo da eguerdirarte.
Larrak EG
1958 (3-4), 301.
Zek eroan dau nire gizona oin-oñazkaietara?
Ib. 309.
OIN-OINAZKAIRATU.
Cf. 1 oinazkai.
Aren geznaria oin-oñazkairatu badagizu nire ugazabaganako lotsa gitxi ta gaiztakeri agiriegia erakutsiko dozuz.
Larrak EG
1958 (3-4), 301.
OIN-OINAZKARRI.
v. OIN-OINAZKAI. Cf. oinazegarri.
Ekarri oin-oñazkarriak! Zital zar setati ori, [...] guk irakatsiko dauagu...
Larrak EG
1958 (3-4), 301.
Nok imini dau nire gizona oin-oñazkarrietan?
Ib. 309.
OIN-OINEAN.
"Oiñ oiñean ibilli dira (V-m-gip), han andado muy competidos" A.
OIN-OINKA.
"De canto (arri andi bat ertzetara eroatea) (V-m)" A Apend.
OIN ONEAN.
Con buen pie; en buen estado. "Acomodar, poner a uno a su gusto y consecuencia, [...] era onean
,
oñ onean ifini, zuzenbidetu" Añ. Cf. OIN EDERREAN.
Elizaren asieran, Fedea oñ onean ipiñi artean.
Lard 477.
Oñ onean irauteko gauza guziak.
Ib. 516.
Oin onean dirauten lantegietako langilleak.
JBDei 1919, 228.
OIN ONEKO.
Bien fundamentado.
Sermoe guztiz orraztu baten zatijak, ta zatijeen zatijak ez badaukaz bere; izate oin onekua, iturako sailaren zuzentasuna, errazoiaren indarra ta erakutsi elduba ez ditu palta.
fB Ic I VII.
OIN-ORPO
(Pl.).
Zutittu egin leban; eta bertatik oin-orpuaik eta oin-bitturraik sendotu yakazan.
Arriand Act 3, 7.
OIN-ORRAZI.
v. oinorrazi.
OIN-ORTOZIK.
Descalzo. v. ortozik.
Bein joan zirean oñ-ortotzik Gaztelugatxera.
Echta Jos 14 (217 oñortotzik).
OIN ORTUTS.
Pie descalzo.
Bere oin ortutsak lokatzaz zikindurik zeuden.
Arti Ipuin 28.
Descalzo.
Soka bat lepotik, ta oin-urtuxian.
(23).
LE-Ir.
OIN-HOTS (
oiñ-ots V, G ap. A; oin ots Lcc),
OÑOTZ.
"Estruendo de pies" Lcc. "Ruido de pasos" A.
Enzuten dot zure senarra enterretati datozanen oin otsa.
Mg CO 173.
Aditu zuan atzetik lasterka zetorrenen baten oñotsa.
AA II 450.
Beren oñ-otsa aditzen nuala.
Bv AsL 65.
Etzan sartzen oiñ otsik sentidu.
AB AmaE 310.
Ontziak igaro / arren uretatik / ez dute oñotsik / uzten bidean.
Ib. 116.
Oiñ-ots durunditsua entzun eban Txiliren etxeko mailletan.
A BeinB 86.
[Eriotza] oñotsik atera gabe ixil-ixilik datorkigu.
EEs 1924, 83.
Gizon oin otsa entzuten da.
Alz Ram 115.
Orbelak ozenagotzen oin-otsa.
Ldi BB 128.
Zaldi-oñotsak etziran entzuten.
Laux AB 43.
Oinotsak esnatu zuen bere amesalditik.
TAg Uzt 271.
Oiñotsak nabaitu zitun albo-xamar.
Etxde JJ 152 (v. tbn. en la misma pág. oin ots y 44 oin-ots).
Astoaren oin-otsa.
NEtx LBB 183 (Antz 47 oiñ-ots).
Oin-otsa gero ta gertuago elurretan.
TxGarm BordaB 93.
v. tbn.
Oin-ots: Anab Usauri 121. Or Eus 360. Larrak EG 1959 (3-6), 230. AZink 69.
OIN-HOSKA.
Zagoze basaurian, / gure etxondoan ez ekin oin-oska!
Onaind (
in
Gazt MusIx 206
).
OIN-PLANTA.
Planta del pie. "Oinzabal (AN-egüés), oinplanta (AN-ilzarb), planta (AN-olza)" Bon-Ond 141.
OIN-PUNTA.
Punta del pie. v. OIN-MUTUR.
S. Francisco Xabierren oin-puntak ukitu.
Mb IArg I 194.
"(De) puntillas, oin puntietan [sic], josorpoka
"
Lar.
Jaikirik oetikan, zijoala oiñ puntetan.
Apaol 79.
Gizona oin-puntetan atera zen gelatik.
Mde HaurB 44.
Oin puntetan [irtetzen dira]
.
Lab SuEm 174.
OIN-SABAI (V-ple, G-goi, L).
Ref.: A; Lh. "Planta del pie" A.
OIN-SABEL.
"(V), hueco de la planta del pie" A. v. OIN-SAGU.
OIN-SAGU.
"Huin-sagi (S), el hueco de la planta del pie" A. Sagi en Azkue es sin duda una deducción errónea a partir de sagia det. Cf. OIN-SAGUPE.
OIN-SAGUPE
(huin-sagüpe S ap. Lrq). "Creux de la plante du pied" Lrq. Cf. OIN-SAGU.
OIN-SARI.
v. oinsari.
OIN-SARIZAIN.
v. oinsarizain.
OIN-SEINALE.
"Pisada de pie, oin senalea" Lcc. "Oñ-señalea, pisada" VP 73v. "Oñ-señallea, huella, vestigio" Ib. 74v. v. oinatz.
OIN-TOPOKA.
Arrastrando los pies.
Errenga ta ointopoka ibilli bear.
TAg GaGo 15.
Agure gizagajoa ointopoka urreratuz zijoakien.
TAg Uzt 241.
OIN TXARREKO.
Badozak zoritxarreko etxeak eta oin txarrekoak; euretan bizi diranai zoritxarra itsasten deutsenak.
"De mal pie"
.
Or Tormes 79.
OIN-TXINDURTI
(Lar, Hb <-nch->). "Hormiguillo de caballos y mulas, oiñatzalea, ointxindurtia" Lar.
OIN-TXOKO.
"Alifafe, mal de caballos y mulas, y son unas hinchazones en los corbejones, abereen ointxokoetako miña" Lar.
Rodelaz txit babesturik, lantza bere oin-txokoan tinko.
"En el ristre"
.
Berron Kijote 94.
OIN-UHAL
(Hb, H; oiñugal V ap. A; Lar <oingu->, H). "Tirapie de zapateros" Lar. "Correas del calzado" A. Hiribarren y Harriet toman de Larramendi la forma, seguramente errónea, oinguala.
Emen dakusuzanak, oinugalak. Onako au, txirringia. Areek, mazurkak.
Mg PAb 140.
Gizonari etxako / oin-ugela aiztuko.
Azc PB 235 (in Ur PoBasc 183 zurrau baga).
Oin-ugalaz gogor lotuta eukola belaun-ganian zapata bat.
Kk Ab II 14.
Dagokizun guzitik ez dut litsik ere, ez oñugalik artuko.
Ol Gen 14, 23 (Urt, Dv, Ur, Bibl, BiblE lok(h)arri, Ker ugal).
OIN-URRATS.
Paso. v. oinatz.
Ene oñ urratsez idukazu ardura.
EZ Man II 115.
Bere arzaiñaren oiñ urrats ederreak.
Arbill (dedic.).
Gure behatze, solas, oin-urhats guziak badakuski.
Dh 132.
Ator nire oin-urratsetatik, dio sorgiñak.
Or Mi 72.
Bide extuak oin-urratsa ere extua eskatzen du.
Or QA 149.
Aren oiñ-urratsik ez dute sumatuko.
Ib. 179.
OIN-HUSDUN.
Pie cavo. "Oinazpia ez balinbada aski ukurtua, erraiten diote oin-zapala; ukurtuegia balinbada, erraiten diote oin-husduna" GAlm 1962, 61 (ap. DRA).
OIN-ZABAL.
Planta del pie. "Oinzabal (AN-egüés), oinplanta (AN-ilzarb), planta (AN-olza)" Bon-Ond 141.
OIN-ZAMU (BeraLzM, L ap. Lh).
"Alfombra" BeraLzM. "Tapis" Lh.
OIN-ZANTZU.
Huella de pie. v. oinatz.
Billabonako zubira jo oin-zantzurik utzi gabe.
Or SCruz 59.
OIN-ZAPAL.
Pie plano. v. OIN-HUSDUN.
OIN-ZIRRITU.
"Quarto, enfermedad de caballos y mulas, oinzirritua" Lar.
OIN-ZOLA
(G-bet-nav, AN-5vill, L; Deen I 129 <ondsola>, Lar, Dv, H (s.v. zola); ointzola H; oin-sola SP; huin-zola S; huñzola Gèze; huintzola H, s.v. huiña). Ref.: A (oin-zola, huin-zola,
zola); Lrq (huin-zola). Planta del pie. "Erthutsik ebiltez, huinzolak gogortürik ditit (S), tengo endurecidas las plantas de los pies, de haber andado descalzo" A (s.v. zola).
Bertan erskont zitezen haren oin zolák eta aztalak.
Lç Act 3, 7 (TB zango zolak, Ol oñazpi, BiblE oinak).
Ikhatz bizien gaiñean orthusik, oin-zolak erre gabe ibil ditekeiela.
Ax 397 (V 259).
Burutik oinzolala, / berregin den bezala.
O Po 33.
Eztoela latsara, gatzez duena oinzolara.
O Pr 166.
Eman behar zaiela Enada-belharra oin solaren azpian.
SP Phil 346 (He 348 oiñ-zolen azpian).
Arauiala belhariko jarrerazirik, 40 edo 50 makhilakhaldi, hoiñ zoletan dereitzo eman-eraziten.
Egiat 225.
Haren huinzoletarik burthinirakokuan haren gorpitz dibinuan eztela lekhurik zaurthia eztenik.
AR 158.
Harri zorrotzak daude hortik, minduko zaitzu oin-zola.
Arti MaldanB 193.
Gizon osoak zirelako, batez ere, burutik oin-zolarainoko gizonak.
MEIG VIII 53.
"Alpargata, alpargate, espartina, kalamuzko edo esparzuzko oinzola
"
Lar.
"Alpargatero, espartingillea, kalamuzko oinzolgillea
"
Lar.
OIN-ZORRO.
Calzado.
Narru bigunezko oiñ-zorro edo zapatak.
Ag Kr 189.
Olezko zapata, oñzorro edo trauskoak oñazpian.
Ib. 87.
Iltzedun oiñzorro lodiak zeuzkan oñetan.
Ag G 110.
OIN-ZUBI (V-m, L, BN, S).
Ref.: A; Lh. "Pasarela, puente rústico y muy estrecho de madera" A. "Passarelle" Lh.
OIN-ZURI.
Aitzin baitoa lurpekoen urgazle oin-xuria etxean barrena, [...] aizkora odoltsu zorroztu-berria eskuetan eramanki.
'Con paso furtivo'
.
Zait Sof 48.
OIN ZUZENEZ IBILI.
Andar con buen pie, por el buen camino.
Etzabiltzala oin xuxenez, Ebanjelioko egiaren araura.
Lç Gal 2, 14 (He ez zebiltzala xuxen, Ol, BiblE zuzen ez zebiltzala).