Harremana

    Hiztegia letraka
    Ikus halaber
    buru.
    Onom.: Quemdam montem qui dicebatur rustico vocabulo Ataburu (1007). Arzam 136. Arzpuru (1193). Lac Irach 215, 232. Garcia Arzpuru (1193). Ib. 216s, 233. Dota Lopeiz Aizburu (1200) Arzam 187. En Ytorguoyen Bidaburua (1200) Ib. 187. Item otra pieça en Mendiburua (1200) Ib. 187. Miquele burua (1366). Ib. 188 (cf. Virum Sanz Cabeza (1881) GLarr SJ 57).
    I . (Sust.).
    1. (gral.; Lcc, IC 441, 446, Mic, SP, Lcc, Deen I 131, Ht VocGr 431, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN , Dv, H, VocB ; bürü Gèze) Ref.: A; Bon-Ond 139; VocPir 342; Lrq (/büü/); Iz Als ( buruba ); Iz ArOñ ( búru ); Iz R 287, 298; Iz To ( burube ); Etxba Eib; Satr VocP; EAEL 1; Elexp Berg; Izeta BHizt2 ; ZestErret .
     Cabeza. "Cabecear, mover, burua erabili " Lcc. "Degollar, burua ebagi " Ib. "Peinar la cabeza, burua orraztu " Ib. "Cabecear, mover la cabeza, burua erabilli " Añ. Tr. De uso gral.
    Bestia zazpi burutakoaren eta hamar adarretakoaren misterioa. Lç Apoc 17, 7. Mutil onak buruan zauri, gaxtoak bernazakian. RS 42. Hor Ondarrabian egondu zen ingles bati, eta besteri ere askori Erregiak buruak edekierazi dituela. CartEsp 464. Soldaduek aranzezko khoroa zure buruaren gañean ezarririk. Mat 200. Amitoa zeñes estalzen baitu burua. Ber Trat 10v. Baldin bathaiatzen bahaiz iadanik gurendua / Erromako Elizetan busti zakek burua. EZ Man I 19. Buruan ere kolpe bat emaiten deratzutenean. Ax 612 (V 394). Pañu bat leelengo Sazerdoteak bururean lepora ifinten dabena. Cap 137s. Bertzeren buruko zorria dakusa, eta ez bere lepoko xerria. O Pr 96 (otra var. en Inza Azalp 18). Hekin zangoak, besoak eta burua ageriak dira. SP Phil 10. Ioan aitziñan Turkoaren / buru kruela genzera! Aleson 27s. Zerutik su bat erori da mendian zure ardietan eta artzaiñen burietan behera. Tt Onsa 51s. Aker buru txakur buru. (Proceso de Burlada, 1670). ConTAV 5.2.4, 109 (se trata de palabras rituales). Bagadek oraiño burua / ebaki balerotate. Gç 195. Kain nolan kendutera / dator guri burua. BBizk 9. --Nora isuri behar da batheiüko hura? --Haurraren büriala, edo bortxan haren beste eretze gehien agertian. Bp I 61. Ez aditu iduri gorrarena eginez, burua bertze alderat dakite itzultzen. ES 13. Burutik eroriak eta naspill-loitu egiñak zeuden leneko aren ille ederrak eta larrurik bage ta soildurik aren kalaber ta buru guzia. Mb IArg I 222. Saindu haren burua ekharria izan da geroztik Frantziarat: maiteki begiratua da Beauvais deitzen den hiriko eliza-nausian. Lg II 84. Denbora, gure bürien gaiñian dabilalarik bethi bederakatzen dütü gure ürrhats güziak. Egiat 195. Aranzazko koroa gogor bat ifini zioen bere buruan. Ub 88.
    Txapela buruti kenduta. Mg PAb 44. Arkitu zuen idoloa kutxaren aurrean, burua, eta eskuak autsiak zeduzkala. AA I 428. Sekulan eztire histuko buruan dauzkatziten khoro diztiantak. Dh 179. Buruba urdinduta euki arren, gaztiak baisen berdiak. fB Olg 54. Bere etxian sartuten zanian, [Lamiak] begijak artu buruti ta kutxaan sartuten zitubala. fB Ic II 235. Beste blasfemija modu batzuk: Kristoren buruba, Birjiniaren sabela, San Pedroren kalbia. Astar II 35s. Hamar urthez deitazü eman bürian min. 'Vous m'avez accablé de soucis' . Etch 80 (cf. BURUKO MIN). Asto bat zebillen bein / bazkatzen larrean, / bururaño estaltzen / zuen belarrean. It Fab 62. Balio andiko arriarekin egindako giza-buru bat. Izt C 51. Jesus ta Marijaren irudijak buruan eukeezan lorazko aro edo koroiai begira. Ur MarIl 116. Bitartean Magdalena buru makurtuarekin zegoan barkazio-eske. Lard 397. Buruaz zeruraino heltzen den digante batekin. Dv LEd 71. Kadera batean jartzen da, ukhondoak mahain baten gainean, eskuak buruari lothuak, buruan mila gogoeta. Laph 6. Esan zuan buruari eragiñaz. Urruz Urz 62. Burutik minez dagola. HU Zez 185. Emaztiak lehertüren zeiola büria [sügiari] . Ip Hil 8. Portunek aizkorakada batean dukeari burua erdibitu eutsan. Ag AL 164.
    Eroan eutsan aizeak bidean zear buruko kapelea. Echta Jos 69. Burdin ziri batzuen artetik buru zenbeit geldi geldia dagozilarik, begiak bakarrik alde orotarat alhan. JE Bur 29. Andre Paula joan da kofria istera eta burua etzaio bada gelditu barrenen? Iraola 48. Eta mihiseaz kukutu buruaren gainean emaiten du paper hazkar batekilan eginikako mustro-buru bat. Barb Sup 116. Kapitainak büria bi eskien artian hartürik erran zian: Haritchabalet! Const 33. Buruko odol kolpe edo "perlesiakin" zagon gaxo bat. FIr 189. Sugeari egiñaz burua zatitu. Enb 80. Bazterretxearen surpeko Charlotiarra ere, ta aren buru xoil ta begi beltx biziak, giza-ardatz muturrean or dakustzit. Ldi IL 23. Burua besatartean sartu, begiak itxi itxi egin eta alaxe egon oi zan. Etxde AlosT 28. Buruaz ezetz egin zuen. Mde HaurB 20. Txiki be an dago, burua tente-tente ta karrera irabazteko prest. Bilbao IpuiB 21. Eskuak sakelan, paltoko kola altxatua, burua aphal, hotzari buru egiteko bezala. JEtchep 99. Amak, goizero orraztuko eutsan burua arrezkero. Erkiag BatB 27. Gure Potxo gixarajoa jo zuan buruaren erdian, eta ebaki luze bat egin zion. Salav 12. Eskuak burura eraman zituan. NEtx LBB 125. Zenbait gizasemeren buru-kopetak zinetan eta benetan apaintzen dituzten edergarri horiek [adarrak] . MEIG I 212.
    (Referido a la inteligencia, la memoria, etc.). "Seso, juicio, burua, zenzuna; bururik eztu, no tiene seso" Lar. "(No tiene) cholla, senik eztu, bururik eztu " Ib. "Memoria, potencia para estudiar, burua " Añ (s.v. acuerdo ). "(Hombre de buen) juicio, zenzun onekoa, juiziozkoa, buru onekoa " Ib. "(Hombre de poco) juicio, txoriburua, [...] buru txarrekoa " Ib. "Rudo, buru txarrekoa " Ib. "Tête se dit souvent pour mémoire [...]. Buru ona izatea, avoir bonne mémoire, avoir bonne tête pour les affaires. Buru txarra, mauvaise mémoire, mauvaise tête" Dv. " Buru ariñe, la cabeza ligera" Iz Ulz. " Burua biar da makiña orri eskua ipintzeko, hace falta talento" Etxba Eib. " Burua euki, tener cabeza (inteligencia). Ez dozu bururik euki au eitterakuan " Ib. "Adimena, oroimena, zentzuna" ZestErret . En AxN se explica gogonduri on (516) por buru ona. Cf. infra BURUAN EDUKI, BURUAN ERABILI, BURUA BEROTU, BURUA GALDU, etc.
    Zein dodan buruan bena liberala / edozein kantaeta trobatzeko. Lazarraga (B), 1193rb. Sentitzen dut flakatuaz doatala burua / eta lehen ezagutza hagitz lilluratua. EZ Man II 93. Mintzatze molde haur, gure etsai gaixtoaren buruan pensatua da, eta handik iltkia. Ax 135 (V 88). Halako gauzen orhoitzapenez eta imajinez burua betherik. Ch III 48, 6. Bururik duen baten lana ta ibillera da hau? Mb IArg I 174. Ainbeste erreglarekin gazteen buruak tormentatu. Cb EBO 33. Ni baño buru obiagua zan ola ta biargintza au asmau ebana. Mg PAb 128. Buru iratzarri edo onak lasterrago ekarriko ditu gogora, buru astun ta txaarra dabenak baño. Mg CO 18. Aita, nik eztaukat atarako gogorik, ez bururik. Añ LoraS 87. Asko dezake eskuak, baña geiago buruak. VMg 85. Nola gure eskuak eta zangoak ibili ta gobernatu behar baitire gure buruak nahi duen bezala. Dh 256. Bertatik datorkigu buru edo memorijara zelako nekiak, zelako lanak iragoko zituzan. Astar II 47. Nik baño buru, gatz, asti ta gogo obea daukanen batek. Zav Fab, RIEV 1907, 91. Basusarrin da Ader, gizon maitagarri, / zorrik ez dukeiena burutan nihori. Hb Esk 140. Buru onez dabilka duen lan handia. Ib. 112. Egile gabetarik badela orena, / ez da ene buruak sinhets dezakena. Hb Egia 3. Uste baino hobeki khausitzen dute, burua oso, izpiritua xuxen eta erne. Laph 250. Amodio hanitx ükhen dit / bena orai kitatzen zitit, / büriala jitekoz zentzürik / arauz ordü orai ahal dit. ChantP 302. Ezer ez eta banidadia / sobra dezu buruan. Xe 192. Irabaziya guardatzeko / andriak buru ariña. Ib. 268. Heien erranak indarrik aski, buru ahul zenbeitetan sartzeko. HU Zez 130. Buru baino bihotz gehiago zuen. HU Aurp 174. Buru gogorrekoa. Ib. 36. Gizonaren buruari darabilzkon asmu eta gogoeta guziak. Arb Igand 14. Ez eban bere buruan zuk beste argitasun da besoetan zuk beste indar. Ag AL 104. Luzifer ori adoratu ta / despreziatu zeruba, / zentzutik joana egon bear du / seguru gure buruba. Auspoa 97, 81.
    Bere buruak zirautsan txarra zala gogokoa etzan emakume bategaz ezkondutea. Ag Kr 111. Agian mende berri hunek emeki emeki eta geroago barnago gogoeta hoitan sarthuko ditu Eskualdunen buruak! JE Bur 203. Oiek dira, oiek bertsuak ezkribatu dituzunak! Ori buru puska, gizona! Iraola 43. Apainduria bai, baña pitxi utsezkoa; aizia buruan eta ibilli munduan. Urruz Zer 136 (cf. tbn. Sor Bar 82 y Anab Aprika 105). Ni buru andikoa naiz, antutsa!, ikasiz eldu nai nuen jakitera nor den Jainkoa. FIr 164. Talentu asko ditu / zenbaiten buruak, / oietatikan datoz / gauza seguruak. Tx B III 134. Bizpairu aldiz irakurtzen dut, baiño ezin argirik atera, edo biziki nekez. Burua gogorra baitut naski. Zub 104. Ez eman buruari alperrikako lanik. Alz Ram 32. Aita, zer asmo du zure buru zurrak? Or Mi 47. Orhoitzapen horiek trumilka dabilzkitalarik buruan. JE Ber 57. Eneukian siñistuko andrak orren buru gitxikuak diranik. Otx 29. Beti dauko buruba bere senian. Ib. 111. Bazekiat --ez esan-- buruan zer ari dekan. Erode dek gogoan. Ldi IL 19. Gizonaren buruan sortzen diran ames guztiak. TAg Uzt 214. Burua ongi othe duzu? Ni errege? Zerb IxtS 52. Lantegi aundi bat jarri nai nuan, eta bitartean ez nun burua beste toki batean euki nai. JAIraz Bizia 24. Aldi luze hortan bildu dituen ohart'ikasi guztiak galde bakar baterat elkartzen zaizkio buruan. Mde Pr 104. Iainkoak nola irazaten dun ulertu nai ez dutenek nere itzik uka ez lezaten, aien buruen gaiñetik dagolako. Or Aitork 369. Zu bezelako bat bear du arek burua zentzatzeko. NEtx Antz 34. Gaitz egiten da liburuetara burua lotzea. Osk Kurl 203. Burua ere, jakiña, erderara jartzen dela. Vill Jaink 8. A zer burue! Erlojua atzendu zait. Izeta DirG 28. Buruan zer pentsau aundirik ez eben izango. Erkiag BatB 104. Bihotz euskalduna eta buru erdaldunaren arteko borroka amaigabea. MIH 35s. Saia gaitezen [...] oraingo gauzak oraingo begiz ikusten, oraingo hauziak oraingo buruz xuritzen. Ib. 231. U. jaunaren adorea, kemena, buru jantzia eta bihotz gartsua. Ib. 201. Honela goraipatu zuen Emeterio Arresek, buruak huts egiten ez badit: Hernio mendi, Hernio mendi, / Euskal mendirik zarrena! MEIG V 81.
    (Fig., con el sdo. de 'vida a la que se pone precio', etc.). " Burua jokatuko neunke (V-arr)" Gte Erd 183 (en otras zonas lepoa ).
    Bazakian khostaren zereiola egiak büria. Egiat 255. Enun uste, esan oi zun Santa Cruzek, nere buruak 10.000 mila peseta balio zitunik. Or SCruz 79. Buruba egingo naieukek ordu-bai-ordu ire lepotik guztijak barreka asi ixan baietz. Otx 128.
    (En expresiones proverbiales). " Norbaiti buruan zorriak bilhatzea, chercher des poux à la tête à quelqu'un. lui faire une méchante querelle, l'inquiéter, le mettre en colère. Ezta on holakoari buruan zorriak bilhatzea " H (s.v. zorria ). " Burua bi bearrien artean ezarri (izari) (L, BN, S, R), corregir a alguien" A. " Bururik eztuenak zango (Sal), bururik eztuenak zanko (R), quien no tiene cabeza (necesita) piernas (pues se le olvidan las cosas y las busca)" Ib. (cf. Inza NaEsZarr 367: Bururik ez dunak, ankak ibilli bear (AN-larr), y Gte Erd 70: Bururik eztunak za[n]gokin ibilli behar du (AN-5vill)). " Bururik eztagon lekian zankorik ez (R-uzt), donde no hay cabeza, no hay piernas; es decir, donde no hay autoridad no hay orden" Ib. "Ar eroak burua yan dizu (G-to), se ha vuelto usted chiflado" A EY III 272 ( ib. 277: Ar zoroak yanda daukazu burua (V-m)). " Mutilak buruan bere esteak daukez (V-m), mutilak buruan ere esteak duzkine (G-azp), los muchachos aun en la cabeza tienen intestinos. Dicen las madres a las hijas que se quejan de recibir menos ración que los hijos" Ib. 134. " Oloa dauka buruan, está sin asentarse" Ib. 249. " Txoriak buruan (V, G), escrúpulos en el alma; litm.: pájaros en la cabeza" Ib. 285. " Buru txar, ankak nozi (AN-larr), ankak nozitzen ditu buru txarrak" Inza NaEsZarr 281 (cf. Gte Erd 70: buruaren faltak ankak pagatu (G-azp)). " Buru batek milla balio, eta millek bat ez (AN-larr)" Ib. 702. " Atzo burua hankatan ibili zuen (G-azp), despistatuta " Gte Erd 232. " Haren burua baizik ez du ikusten (BN-arb)" Ib. 222 (con el sdo. aprox. de 'le sigue ciegamente'). " Pospoluak baiño buru gutxiao euki, zentzun gutxi izan" Elexp Berg.
    Argatik esaten da / buru batek milla / balio dituela, / baldin bada abilla. It Fab 102. Baña ezkonduta gero ere, lengo lepotik zeukan arrek burua. Ag G 98 (v. tbn. FIr 160, Or Eus 64, Etxde JJ 117, MIH 390). Bizkar-gañean burua dezun irakurlea, / askatu zazu zeorrek korapilloa. Jaukol Biozk 91. Bañan burua betiko lepotik, batetik, eta oituera zarreri agur egin naia, bestetik, an joan ziran. JAIraz Bizia 17. Bururik ez ta txapela nai ari omen naiz urliaren iritzian, eta bururik eztuenak txapel bearrik ez omen. Zait Plat 1 (v. tbn. en msOch (ap. A), A EY III 104 y 105, Inza NaEsZarr 365 y 366 y Uzt Auspoa 43, 116).
    2. (gral.; SP, Lar, Lar Sup, Añ, Gèze, Dv) Ref.: Bon-Ond 1696; A; A EY III 326; Etxba Eib; Elexp Berg .
     Gram. Se emplea cuando dentro de una oración dos sintagmas (o más, cf. p. ej.: Baina eztute aditzen hek bere buruak bere buruekin neurtzen dituztela. Lç 2 Cor 10, 12) son correferentes; necesariamente al menos uno de ellos es ergativo, absolutivo o, algo menos comúnmente, dativo, y, según una cierta jerarquización, sobre él recae el papel de rector de esta anáfora, que aparece en el resto de los correferentes. Así, su rector es, según los casos: 1) en oraciones transitivas, gralmte. el ergativo (p. ej.: Zeren aphürrek beitakie bere bürien osoki berhezten (Mst III 31, 1); Urlia, esaten nion nere buruari. Gerta diteke zuk betiko galdu nai izatea zere burua? AA III 533; Bainan ez dakit nor den, nahiz ungi nahi nuken ezagutaraz balezadat bere burua. Hb Egia 22); 2) algunas veces, puede ser el dativo (p. ej.: Ardiets diezadazu garbitasunean bizitzeko hain baitezpadakoa den ene buruaren beldur hura. Brtc 222s); 3) en oraciones intrans. con dativo, el mismo dativo (Billha zazu erretiramendua, lakhet bekizu bakharrik zure buruarekin egoten. Ch III 53, 1; Euren kontura lanean ziarduen askok ezin jarraitu izan eben ta euren buruak, nai ta ez, alogereko egin bearra etorri yaken. Eguzk GizAuz 21); 4) en las demás intrans., el absoluto (Anhitz jendez miraz nago, neure buruiaz lehenik, / nola gauden mundu huneki hain borthizki iosirik. E 25; Ala eztakizue ezen zuen gorputza tenple dela zuetan den spiritu sainduaren, zein baituzue Iainkoaganik, eta etzaretela zeuron buruen? Lç 1 Cor 6, 19; Beira zaite hertsiki zure buruarekin adiskidetzetik. Dh 214). La anáfora se emplea aun cuando ésta sólo dependa de alguno de varios sintagmas unidos por cópula (p. ej.: Iongoiko zeurenez zarena eta ez berzek eta ez zeronek zeure burua egiña. EZ Man II 167); igual sucede en el caso contrario: (Alegiazko kartsutasunez egiten dut ene lana, / bainan Zu eta ene burua ezin dezazket engana. Xa Odol 265; Bere burua eta Barthes aipatzen ditu. MEIG VIII 27). La relación de dependencia se extiende a las oraciones subordinadas, provocando en ocasiones incluso que buru aparezca en posición de sujeto en éstas (p. ej.: Bere buruak iñogandik lotsaririk zertan artu ez ebela-ta, arrantzale begi urdiña errira baiño leen, erabagiren bat artu bear ebala sinistarazi eutsan Zuriñek bere buruari. Erkiag Arran 177; Bere burua ereinotza, arrain mintzula, txoria ta alakoak izana zala ongi gogoratzen omen zan. Onenbestez, barazkiak soilik iaten omen zituen. Zait Plat 78), posición que en general le es extraña.
    Con todo, hay algunos ejs. en los que excepcionalmente buru no tiene correferente en ningún otro elemento de la oración principal; en un reducido grupo, ocupa la posición de sujeto: Halaz despeditu nahi nuzuia? / Hebetik ioan gabe ene buruia / egin behar duzu ene nahia. 'Avant que je parte d'ici'. E 207. Bena jaun andere hoiek / ezinago eder dira, / uste beitie arauz / printze zunbait direla. // Bena ene buria / bada hoeik bezanbat / ezpeiniz ahalkez / egonen hanbat. AstLas 28. Ta neure buruai esan neutson: [...]. --Eta zeure buruek erantzutzun... --Ez izateko astua. Kk Ab II 59. Nere buruak ere ematen dit franko lan. --Zer bada, gaxo al zabiltza? Lab EEguna 92. Karrabasueneko andra gaztea, Durdukiñeko Maribizar bat eta neure burua, irurok gengozan Artaloraneko etxaurretik ez urrun. Erkiag Arran 142. Más frecuentemente aparece en otras funciones, gralmte. como objeto de verbos trans.: Zeruak asko balio deue / eta ango aingeruak: / aen gañean efeñi ditu / Jaunak gure buruak MPortal 41ss. Ene bekhatuek iragan eta erdiratu dute ene burua, eta karga sortha pisu batek bezala, aurizki eta zapatu naute naizen guztia. 'Me han atravesado y desgarrado'. Ax 499 (V 322). Bere burua ezagutea da iakitea. O Pr 684 (v. tbn. O PrASJU 321 y RS 554 (TAV 3.3.2)). Orhit düka, Hunolt, / Mauntauban zer ihan egin, / Aigaluni ene büria / saldü ükhen behin? 'Lorsque tu me vendis à Aygalon'. Xarlem 1350. Zure agurraldi orrek poztutzen du zerua, garbitzen du zure burua utsegin txikietatik. Inza Azalp 104. Bere burua errekara botako zuela deitu zion eta ala egin zuela andre gaixoak sinistu zezan, arri aundi bat artu, eta bere buruaren ordez arri ura joan zan ibaira. Etxeg in Muj PAm 22. Yainkoren batek, ordea, aserre-zama au nere buruari egotzi zion. Zait Sof 197. Nor nire burua baño zorigaiztoago? Ib. 79s. Geure burua aipatu dut, eta ez dakit zuzen mintzatu naizen, nik behintzat ez baitut Hipokratesekin zer ikusirik. MEIG I 149.
    En algunos de estos casos, la anáfora está en lugar del pronombre; así, p. ej.: Zer da lege naturala? Bat bederaren konzientzia, zeinetan barrena baitago bere buruzko ezagutza bat, iakiteko zein den zuzen eta zein makhur. 'Conocimiento inmanente'. Ax 420 (V 272); Gure deliberazione on guziak [...] eziñ izan daitezke fermuak eta iraupenezkoak, non ez diren funtski pausatuak gure buruazko mezfidantziaren eta Jaiñkoa baitango fidantziaren gaiñean. He Gudu 166s; Botatzen dute beren buruen inguruan. "Tout autour de leur propre corps". Dv Dial 6 (It beren buruen jiran, Ur euren inguruban, Ip bere bürien üngürian); Zure buruentzako lain ezin sortu dezu, ta emaztia biar dezula? Alz Burr 12; Ezkontza garaia iritxi bitartean [...] ez zaiozu lagundu iñori, zure buruaren emazte ta zure umeen ama izan diteken neskaren garbitasuna lausotu bai zenezake. MAtx Gazt 75; Begi zorrotzak izan ditut hutsak ikusteko (batez ere, huts horiek geure buruarenak, neronenak barne, direnean). MEIG VII 37.
    En contraste con la tendencia relativamente moderna a emplear como intrans. verbos trans. que de suyo exigirían el uso de la construcción con buru (cf. p. ej. Cb Eg II 96: Ta onetan ikusi bear naz?), hay que señalar que muy frecuentemente, al menos en la lengua escrita, la anáfora aparece con verbos que no la exigen, es decir, verbos que pueden funcionar tanto con aux. trans. como intrans. (p. ej.: Lotsatu egizu zeure burua, gogora ekarrita zuk [...] biotzean asmau eta etxaramon egin deutsezun Yaunaren dei, argi eta biotzketaak. Añ EL2 66). Cf. las dos construcciones contrastadas en algunos ejs.: Baina etzaiku guri eman bere burua heriotara eman ukhan duenean, gu herioaren kondemnazionetik delibraturik bere Aitari rekonzilia gienzonzat? Lç Ins F 4r; Orduan zedutzaten bere buruak dohatsuenik eta ziren alegerenik noiz eta Iainkoagatik desohore eta laido gehiago errezibitzen baitzuten. Ax 487s (V 315); Emaiten diote bere burua, ematen zaiote amodioz, eta hori heiekin bat egitea gatik molderik samurrenean. Jaur 153. En todos los casos citados, parece observarse una especie de empleo de buru como enfatizador.
    Cuando el correferente de la anáfora es plural, buru puede aparecer tanto en sing. como en plural; de hecho, muchos autores tienen ejs. de ambos (Axular, Mendiburu, etc.), si bien el plural es ligeramente más frecuente (sin duda ayudado por la natural tendencia a concordar el número) y único en autores como Leiçarraga.
    En casos locales, aparece muy frecuentemente sin gan o baita- (cf., p. ej.: Anhitz bariabletasun, frajilitate eta miseria gure buruetan senditzen eta ezagutzen badugu ere. Lç Ins B 4r; Gure bihotzak difidenziatara edo gure buruetaratko edo kreaturetaratko konfidanza gaixtotara emanak diradela. Ib. C 8v; Gaixtuen següranza, aldiz, ürgüllütik eta bere bürietan dien sinhestetik jalkiten da. Mst I 20, 3 (Ip berartan); Ta hau zuek zeren buruan ekusi nai ezpadezue, ots, fite ta ber-bereala artu zeren itxerako bidea. Mb IArg II 301; Iñori kalte egiten dionak, erakarriko duela kaltea bere burura. VMg 45; Turmoiak ortik eta tximistak emendik, / zeuden jende guztiak ikaraz beterik, / pensatzen zuelarik nork bere buruan / azken juizioa ote zan orduan. It Fab 262; Nun ta gañera ikusitean bere buruan / sekula izan ez eban lako suertea, / [...]. AB AmaE 453; Erregiña, jakiñian, biotzari ezin jakona aindu maitte edo ez maitte izatia bere buruan probauta eukanetik. Etxba Ibilt 460). Con baita- sólo aparece en Leiçarraga (Eta ez lezan bere burua baithan bere gloriarik batre bilhatzera presumi. Lç Adv * 8r) y Argaignarats (Nola korruptzionea baita ene izatearen lehenbiziko hastea, bethe diezadazu haiñ borthizki egia huntaz neure imajinazionea, non ez nadiñ probetxu gabe billha neure burua baithan. Arg DevB 175). Con gan-, al Norte en Pouvreau (Gauza guziak utzirik bere buruari ukho dagiola, bera bere ganik ilkhi dadilla, bere burua ganako amudiorik iduki eztezala. SP Imit II 11, 4) y al Sur en Aguirre de Asteasu (Alde askotatik datorkio neke au bekatariari. Datorkio benik beiñ bere buruagandik. AA III 572), Arrue (Gaxoa bere buruagan eta igaroko bere biziera gaiztoan pensatzen asi, eta bere uste eta iritzi gaiztoak bat batetan trukatzen asi ziran. Arr May 167), J. I. Arana (Bakoitzak bere buruaganako amorea garaitzen eta agintari edo gidari ditugu[n]ai gere iritzi ta naitasuna menderatzen. Aran SIgn 47), Orixe (Au ukitu mistikua ez bada, ta Luisek bere buruagan sumatua, ez dakit nik zer dan ukitu ori. Or in Gazt MusIx 42) y MEIG (IX 96: Nik, aldiz, bere buruagan eta zimendutzat hartu duen lurrean hain dut aurkitzen fidatua, non inoiz edo behin beldur bainaiz ez ote dion lur horrek huts emango).
    En autores septentrionales antiguos, en RS, y en autores más recientes, sobre todo vizcaínos, aparece a veces sin posesivo: Ohart giten buruiari denbora den artian, / andre honak har gitzake gomendutan agian. 'Faisons attention à nous'. E 101. Kirisailuari nola hiri hel eztakia: / berzer argi egin eta erratzen dik buruia. 'Il se consume'. Ib. 245. Banabil burua ezin sinisturik, erasuna elikaturatzat arturik. "Ando no pudiendo creer la cabeza". RS 76. Ate sarratuari burua gardatua. "Puerta cerrada cabeza guardada". Volt 171. Zer probetxu hain aberats buruak ikhusiaz / eta khexarik ohore banoei iarraikiaz? EZ Man I 113. Fiñean sentitu eta hillzerako pontua, / prepara dezakek ungi partitzeko burua. Ib. 19. Hel dait' asturuz / bertz' anhitz buruz / norbait ons' eginagorik. 'Il peut se rencontrer beaucoup d'autres hommes mieux faits de leur personne'. O Po 14 (Cf. Lfn NotesO 143: "Buru, ici, semble désigner plutôt l'ensemble de la personne que la tête"). Pakegille sartu nai badek, ongi burua gorde bear dek. "(Quien) desparte lleva la peor parte". Lar. Burua urari eman orduko, oroitu zan Ama Birjiñaz ta belauniko jarririk asi zan esaten iru Ave Maria. Zer balioko ote zion ito balu burua? Mg CC 182. Ito bear det buruau, ta ez len bezela beldurtuta egin gabe etxera biurtu. Ib. 182. Jausten da neskatilla bat pekatu zantarrian mutil donga baten palagu eta eskintzak gaiti. Agertuten da pekatubaren frutuba. Mutillak garbitu gura dau buruba. Mg CO 59s. Zer egingo zenduke bizitzia kendu gura baleutsube? Zelango diadar, garrasi ta buruba librau guria? Ib. 157. Nai baditugu buruak gorde, iges egin bear degu bereala. VMg 71. Ez eukan nun sartu buruba, ortxe ebilen batetik bestera. Astar II 183. Gogora ekazu zeinbat gauz on lotsaz, buruari eretxiz eta gizonen ederra eukitearren egin bagarik itxi dozuzan. Añ EL2 41 (EL1 36 baneriaz). Aror bada otseintxuak, / on ekarri bearrean / buruari, kaltepean / parau dituez buruak. Zav Fab RIEV 1907, 97. Erabagi eban urari burua emon eta itotia. Ur MarIl 58. O! zer gatx txarra dan izatia arrua! / Etsi ta bota eban uretan burua. AB AmaE 98. Egin bear ei dozuz kartzelan urte bi, / Orra zer buruari deutsazun ekarri. Ib. 324. Eukiten badot beste ile bitan / oraingo bizimodua, / kanpa-tokiko soka bategaz / urkatuko dot burua. Azc PB 255. Antxiñatik zirean eriste andiegikoak, beti euki oi eben burua besteak baño geiagokotzat. Ag Kr 181. Udagoiena elduta, elai gustijak iges-egin eben. [...] Gure elaiak orduban buruba ikusi eban bakar-bakarrik. Altuna 11. Erantzi soñekoa ta an botatzen du burua uretara. TAg Uzt 40. Dama bateri galdetu neutsan / joia ok zegan zirian. / Bestientzako dirutan eta / zeuretzat buru trukian. Balad 57 (en otra versión (ib. 60) zeure gorputzen trukian). Además, está muy generalizado el uso de buru sin posesivo con ciertos tipos de verbos, así cf. BURUA AGERTU, BURUA ALTXATU, BURUA BAT EGIN, BURUA ERAKUTSI.
    Hay ejs. con artículo (o demostrativo) de primera y segunda personas: Baldin deusetan ere ene alderakotzat zordun edireiten baditutzue zeuen buruok. Ax 330 (V 219); Edo ikusi daigunean geure buruau nezesidaderen baten. Cap 23; Ene osasunaren firmeza gutiarekin diskulpatu dut neure buruau. SermAN 1r; Emen gaiabizak batzuk, medikurik mediku, geure buru au eriotzaren atzamarretatik atara eziñik. Bilbao IpuiB 267; Aspaldian larregi be jan izan jonat eta emen nabin oin nere buruoni arterik artu ezinda, purgok eta iñun diranok artzen. SM Zirik 15. En ocasiones también admite otros modificadores, sobre todo adjetivo: Dakialarik ezen erauzia dela halakoa eta huts egiten duela, bere buru beraz kondemnatua delarik. Lç Tit 3, 11; Bere buruei daroe / hek ordean kaltea, / preparatzen bere buru / gaxoei dolorea. EZ Eliç 309; Merezi zuelarik laudorio, iakiteaz bere buru gerlatiaren eta bihotzdunaren largatzen ezkontzako amudioaren begiratzeko. SP Phil 400 (He 404 kitatzen bere aire gerlatia); Zuk zuk hau obratu duzu / O Prinzesa handia, / hiltzat iduki baituzu / zeure buru bizia. Arg DevB 170; Ez dezu noizbait apaindu zere buru txar ori Jangoikoak bataioz debekatu zizkitzun erakeri zenbaitetan ibilzeko? Mb IArg I 72; Donzella garbi ezkondu gabea askatua ta libre dago bere buru osoa Jainkoari emateko. Ub 222; Emoten deutsa Jaungoikuak gaixuari [...] bere buru pekatarijaren ta arimako gauzen ezaubera geijago. fB Ic III 267; Arrikada batek konorta kendu eustan, da urrengo goizean errekondoko sasi tartean billatu neban neure buru adore bagea. Ag AL 145; Badirudi gainera, eta ez ninduke horrexek minduko, neure buru tristea ez dabilela horiengandik ["Urkixotarrengandik"] urruti. MEIG III 118.
    "Abnegarse, bere burua ukatu ", "negarse a sí mismo, bere burua ukatu, uko egin bere buruari ", "(dar) razón de sí, bere buruaz kontu eman [Añ emon]" Lar, Añ. "Apocarse, humillarse, bere burua gitxitzea " Lar. "Abstracción, recogimiento, retiro, bere buruaren ajolaz, arduraz bizitzea " Ib. "(A mi) sayo, a tu sayo, a su sayo decir esto o lo otro, nere, zure, bere buruari esan " Ib. "(El se) acarreará a sí mismo alguna enfermedad, bere buruari miñen bat eraioko dio, erakarriko dio " Ib. "Mira por tí, begirok [...] zere buruari " Ib. "Cansado de sí mismo, bere buruari alhaturik " Lar Sup. "Presumir, vanagloriarse, bere buruari asko eretxi ", "austero, bere buruaz latza, gogorra " Añ. " (Bere) büria, soi-même" Gèze. "Souvent, au lieu de dire 'soi-même', on tourne par 'sa tête' (prenant la partie pour le tout), bere büria. Cette locution est aussi employée pour les autres pronoms réfléchis, et au lieu de dire: gihaur, zihaur, nous-mêmes, vous-mêmes, on dit: gure büria, zure büria, votre tête, notre tête; ex.: il faut aimer le prochain comme nous-mêmes, gure büria bezala behar da proximoa maithatü " Ib. 59. "Le pronom se des verbes actifs français s'exprime en Basque par bere burua (sa tête). [...] Buru ne sert pas seulement pour la 3.`eme personne, mais encore pour les deux autres" Ithurry 413. " Burua se rencontre souvent dans le discours pour exprimer le sens réfléchi du verbe", "zure lanari emozu zure burua, appliquez l'esprit à votre travail", "buruarentzateko, qui est destiné à sa personne. Ene buruarentzateko amodioa (JesBih 184), mon amour de moi-meme" Dv. "La reflexión se indica con el vocablo buru precedido de un posesivo. [...] Buru, dejando sus habituales acepciones [...] asume la de persona o personalidad. Bere burua il du, se ha matado. Itandu begio bere buruari, pregúntese a sí mismo (Cap 97). Entre mis apuntes figura esta locución, que brotó de labios de una capitanesa de Mundaka (V): 'echó su cabesa al río', traducción literal de bere burua ibaira yaurtigi eban. Traducciones inversas, no tan inosentes como la citada, se oyen mucho en nuestros días, tales como arratsaldean ikusiko gara, nos veremos a la tarde, en vez del castizo arratsaldean alkar ikusiko dugu. Esto, tanto como de no conocer bien la lengua, proviene de que las dos que constantemente asaltan a la nuestra se valen de sus pronombres reflexivo-recíprocos aun con verbos que no indican ni reflexión ni reciprocidad" A Morf 645. "Pour traduire des verbes réellement réfléchis, on a recours à une tournure originale: me se traduit par 'ma tête', nere burua; te par 'ta tête', hire burua, etc." Lf Gram 213. " Burua andi egin, eder egin, presumir de grande, de hermoso (V, Alt). Andi deritxo orrek berorren buruari, a ése le parece grande su personalidad (Vc)" A EY III 326. " Burua bota (bere), suicidarse. Bere burua bota dau zubitik bera. Zer gura dozu? Burua bota deiran? " Etxba Eib. "Suicidarse, arrojándose. Bere burua trenai bota zotsan " Elexp Berg. En documentos latinos próximos al área vasca son frecuentes hoc caput, meo capo, etc. referidos al que habla. Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral.
    Hitz gutitan adi ezak, nahi baduk, egia: / hiretako eztiadukat gerthuz neure buruia. E 223. Hor balego, gaztiga iro ihaurk berze guzia; / bada orai gaztig' ezak, aldiz, eure buria. Ib. 245. Fidelék bere buruak othoitz egitera hotz eta nagi ezagutzen dituztenean. Lç Ins E 2v. Eztarradan ezen are eure burua ere niri zor drautadala. Lç Philem 1, 19. Bere burua oi bear leuke / efini korrejidurik. Lazarraga 1195r. Bere buruari itxi eutsan lurrera jausten. Ib. 1152r. Otsoak bere burua mandataririk onaena. RG B, 13. Urrikaritzen da bekataria bere buruas. Ber Doc 164r. Hanbat, bada, egin duzu huts, diotsa, Maitea, / bekhatorea egiteko hanbat buru zeurea? EZ Man I 50. Iainko eternalak altxatua eta bere buruaz lekhora zeruan eta lurrean bothererik gehiena eman deratzuna. Harb 86. Ez [da] harrik haragia hala galtzen eta gastatzen duenik, nola konzientzia gaixtoak egiten baitu bere burua. Ax 423 (V 274). Guk dugun etsairik handiena geure burua dugu. Ib. 563 (V 360). Traidore da bere buruaren, konseilluari gordatzen ari dena egiaren. O Pr 447. Oro, bere buruaz bertzeak, dezaguzke gaizki erraileak. Ib. 374. 'En sí misma' . Europak ekusi dau / bere buruan / Iupiter berri bat / aurtengo neguan. FProsp 29ss. Zuk gathabute batean, / hobirako hurbilla, / ziñadukan aitzinean / zeure burua hilla. Arg DevB 167. Eta handik bere bi semiak presoner utzirik, eta gero ranzoiña pagaturik, semiak eta bere buria handik libraturik [...]. Tt Onsa 24. Pobre batek bere buria hilzera utziten dianian gosez hilzera, ahalkez edo herabez amoina galdatzera, bere buriaren erhaile date. Tt Arima 8s.
    Ezagutza hau izan gabez dabiltza ergelkeria eta enoxentkeriaketan, eta asko orduz bere buruez goragoko gauzen ondoan. ES 170. Bere buruaren alabanzan esan ote deban. OA 149. Bere buruari edo inori ere besteri. Ib. 156. Proximoa [ametan] bere burua legez. Arz 23 (El 9 geuren burua, OA 5 geren buruak, Oe 11 geure buruak ). Aiñ berez ta bere buruz betea ta uanditua dago, non [...]. Lar DT CCIV. Eztie nai beren buruai atsekaberik eman. Lar Carta a Mb 279. Hartarik ilkhi nahi luketenek uzten dituzte bere buruak enganatzera Satanez. He Gudu 164. Ekusten dituzten guzien ta bere buruen etsaiak dira gaizki bizi diranak. Mb IArg I 139. Arraiak buztanarekin bere burua bezala, ol onekin [lemarekin] mariñel dakienak darama nai duen aldera ta tokira onzirik beteena ere. Ib. 199. Ala gorrotoz itsutu, benganzaz bete ta bestearen kontra biurtu zan edo obeto esango det Jainkoaren ta bere buruaren. Cb Eg II 165. Gure jendeen artean batzuek beren jabe dira: beren buru edo personen kontua baizen ez dutenak. Cb Eg III 357. Gizonak emaztekiak baino oraino herbalago direla, largatzen diotzatenean bere buruak bere flakeziari. Lg I 205. Zambrik bere burua erregetu zuela. Ib. 345. Ez da bere buruarekin erasiyan egoten manatu dioenaren kontra. Mih 74. Bere bürien instruitzera ahalge dira. CatLan 3. Beren büria berze beno gorago ekharri nahi dienak. Egiat 226. Gauren buruok bezala proximo lagune onetsitia. CatUt 5.
    Dama ondo jaio batek egin zuen bere buruarekin ta bakar bakarrik eskuka loi edo desonesto bat. Mg CC 137. Gere buruaren amorio itxu eragabea. Gco I 417. Errandezógun geuren buruái guk ére erranzióna Kristorén áldean guruzifikaturík zégon ladronárk bere lagunái. LE Ong 15v. Bere buruz eta iritziz puztutako oek, [...] lotsatzen dirala besteri galdetzeaz. AA III 604. Ahi! ta gizonak ekartia atara bere buruba! JJMg BasEsc 207. Bethi zerbait galthoz zirela arranda beitüzü eskaz, / mila lüseki ezpeitirozü urthin zure büria haz. Etch 496. Halaber maite dut neure proximo laguna neure burua bezala zure amorekatik. CatLuz 41. Khar ongi adituak galdegiten du abia ditzan konbertsioneak bere buruarenetik. Jaur 127. Eta lasterrez da joaiten, / bere buriaren kontra samurrik. Arch Fab 113. Ez eikijozu iñori ukuturik egin, ez ta zeuk zeure buruari, ez bestek zuri. Ur MarIl 101. Lagun zak heure burua, / lagun dakiken zerua. Gy 133. Zetorkien zigorrada gogorrari aldegiñik, beren buruak bizirik gordetzeko modua egin zuten. Lard 114. Eztare etzei juramentorik eginen xaurien buriuaz. Hual Mt 5, 36 (Samper zeauren buruarengatik, Echn zure buruaz ). Nerorrek horiei [nere hutsei] begiratzen baniote, etsi nezake nere buruaz. Dv LEd 51s. Hauzeko anderia / Urrutian khorpitzez, / hor dü bere büria, / kanpoan da bihotzez. Balad 39. Bere burua, bazenez ere, ez zuen aiphatzen. Laph 249. Bere buruaren kupida. Arr GB 126. Gore projimua giauren buriua bikala. CatR 53 (CatSal 53 guauren buruak, CatAe 52 gauren buruak ). Zer da Proximuaren maithatzia gure büriaren bezala? CatS 44. Nork bere burua iltzen duenak. Legaz 28. Honyo batek bere burua iratzeondo baten pean kausitzen duen bezala. Elzb PAd 17. Han zagon bere buruarekin gogoetan. HU Zez 55. Bakia gihauren büriarekin. Ip Hil 236.
    Aldendu adi, Martin, Karlosengandik, egunen baten nai ezpok txarto ikusi eure burua. Echta Jos 47. Bizi guzian errumes batena bezain xume iduki du bere burua. JE Bur 65. Abarketadunak ostera ariñtxoagoak [dira], txoro ta txakillagoak, beren buruen irizte andikoak eta bestientzat destaña erreza daukatenak. Ag G 95. Ez siñistu, nere burua botako detanik ez siñistu! Ez nere bururik: besteren batena, zurea izatekotan. Ib. 267. Bere buruaren onik gabe. Ayerb EEs 1915, 277. Bere buruari parre egiten zion. A Ardi 71. Egin-pekatuaren ezagunarazteko ta beren buruen lotsagarri, lerro beltz eta berdeak zittun zapi bat eramanazten zien buruan. Etxde AlosT 41. Oraintxe ari nintzan, bada, nere buruarekin, noiz etorriko zenkidan, eta zer galde egin bear nizun. Or QA 142. Nori siñetsi? Nere buruari. Yakiña. Ib. 41. Ermitau bat, eiki [...]. Edo bederen bere burua ermitautzat har-arazi nahiko zuen norbeit. Zerb Azk 45. Pentsatzen jarrita ordea, oker ari zala sinistaerazi nai izan zion bere buruari. Etxde JJ 240. Beren buruak seguru uste zituzten, Piarres mendian baitzan. Ib. 138. Beure buruarekin asarre. Or Aitork 196. Bere burua kanporat uxatzera utzi nahi ez duen euli etxekoi baten inguru-minguruak. Mde Pr 83. Hala ere, bere buruari aitortu behar zion emakume polita zela. Mde HaurB 32. Oso nekatua eritxan Jontxuk bere buruari. Erkiag Arran 65. Ba al dituzu zeure buruazko agiri ta paperak? Erkiag BatB 169. Ezta norbere burua bezalakorik. Zait Plat 118. Oraingo kritikak agirian jarri dunez, Frai Luis Leon ez omen zan maiz bere burua aiñako izan oi. Gazt MusIx 59. Hola bizitzea baino obe da bere burua garbitzea ere. Larz Senper 36. Bere onera etorri zanean, bakarrik aurkitu zuan bere burua. NEtx LBB 188. Berak errango luke noski, bere buruarekin irriz dagoena xoroa dela. Xa Odol 20. Horrek berehala hartzen du bere buruaren defentsa. Etchebarne 55. Nik nere burua arrotz egiten nuan da arrunt lotsatuta nengoan. JAzpiroz 163. Neure buruari iñoz parkatu be eziñeko utsegitia egin nebala. Gerrika 167. Hizketan, besteri zerbait esaten diogunean (eta beste hori geure burua ere izan daiteke, besteren itxuraz estalia), [...]. MEIG VI 148.
    "(Allá se lo) avenga, or konpon, bere burua, bere kontua " Lar.
    Ez, bada, ene burua, larririk: / yateko bear ez dok belarririk. Zav Fab, RIEV 1909, 30.
    3. (gral.; SP, Lar, Añ, Dv, Lh) Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 60 .
     Cabeza, jefe, persona más importante que otras; presidente. "Chef" SP. "Cabeza de linaje, leñu burua " Lar. "Cabeza de la Iglesia, Eleiz Ama Santaren burua " Ib. "Xefe, cabeza, superior" Lar, Añ. "Amo" Añ. "Mayoral, el primero de alguna comunidad" Ib. "Prelado" Ib. "Presidir, (c.) buru, aurrena, (AN) aitzindari izan " Ib. "Capataz, buruzagia, etxe burua " Ib. "Cargo habiente" Ib. "Centurión, euntaria, eunen burua " Ib. " Atzo gabeko batzarrian buru, zure semia, hizo de presidente" Etxba Eib. " Buru jarri, erigirse en cabeza, ponerse a la cabeza. Jausi eraiñ eban odol guztia, bera buru jartzeko " Ib. " Ezer-ez-dakuen buru jarri zan " Ib. " Hori da buru (BN-arb)" Gte Erd 60 (junto a jefe de otras zonas). v. buruzagi; cf. BURU-LEHEN, BURU BIGARREN. Tr. De uso gral. al Sur; al Norte, aunque se documenta ya en Leiçarraga, es mucho menos frecuente.
    Gizon pestilenzioso haur sedizione altxatzen drauela Iudu guziei mundu orotan, eta Nazarenoén sektaren buru dela. Lç Act 24, 5 (Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe buru; He autor, TB buruzagi ). Buru bakhoitz baten azpiko diradelarík, zein baita Iesus Krist Iauna. Lç Ins G, 6v. [Iesus Iauna] Aingeruen eta fidelén Buru denzat. Ib. italic, 4r. Non izango baita beti bezela buru / nobleza guztiaren aniz estimatua. CantBret 21s. Lekuan dagoz batuta, burua izanik Onsalu Onsalutx. Andram 159. Zeren guziek baitute buru bat solamente, baita Iesu Kristo. Ber Doc 114r. Santue dalako guztien burue. VJ 8. Nola nahi zira Iesu-Kristok, baita paubren buria eta xefa, halakoak maita ditzan? Tt Arima 107. Zeren Iesüs Krist haren [elizaren] Bürü gehiena ezinago saintü baita. Bp I 38. Elizako Bürü ageri zaizün aita saintiaren pian. Ib. 37. Ezpeñeko Señorio eta erregiai señen buruba dan. ZBulda 3. Buru bisiblea edo mundu onetan begiakin ekusten dan burua. OA 42. Gobiernoan edirotzen diraden buruai. Ib. 154. Zeinen burua zeruan da Jesu Kristo. Arz 37 (v. tbn. Iraz 20). Errege-konseju nagusiaren buruak agin dezan. Lar Fueros 225. Galdu nai ezpazuen [...] Jerusalengo erria joan zedilla erria inguruturik zedukan ejerzituko Buru-Jeneralei onez hitz egitera. Mb IArg I 164. Ta artu zituen preso Saxoniko Duke ta herejeen buru D. Juan Federiko ta Franziko Errege Franzisko lenbizikoa. Ib. 195. Bere senarrari, Jainkoak emandako buruari bezala, errespeto guziaz begiratzen zion. Cb Eg III 373. Ama Birjiñaren Kongregazioko estudiante nobleen prefekto edo buru Estanislao zan. Cb Just 99. Gure bideko gida, lagun, ta kapitan edo burua. Cb EBO 35. --Nor izan zan lelengo Kredoa asi ebana? --San Pedro Apostolua guztien burua legez . Oe 48. . Oe . Zismatikoak dira Erromako Aita Santua eleizaren burua dala ukatzen duenak. Ub 143. Buru baten azpian sinistmen ta lege bat zuenak. Ib. 43.
    Ijelia [da] guztien jaola, irakasla ta buruba. Mg PAb 126. Leoi batek [...] erakarten zituen bera ekustera beste abere ta lauoñekoak, zalako guzien buru edo erregea. VMg 76. Adiñik onenean iltzen dirala, utzirik umeak buru gabe eta bizimodurik ikasi gabe. AA III 469. Abade edo konbentuko buruak galdetu zion noiz irten zan. Ib. 585. Moises giari eta buru ematen ziela, atera zituan katiberio gogor artatik. Ib. 297. Probintziako buru / orain berok dira. FrantzesB I 43. Luzifer arrua buru ebeela. JJMg BasEsc 32. Erriko Buru edo Juez baten egin biar guztiak. fB Ic II 164. Bizkaiko buru izan biar dabenen autueria. "Los que han de formar el Gobierno de Vizcaya" . BBatzarN 163. Euren burubaren desleijaltasun eta eskertxarra gaitik. "Su jefe" . Ib. 189. Batzar edo kofradijako buru ta zuzentzalla Sazerdotia. Ur MarIl 55. Apaiz-buru edo Sazerdoteen Prinzipeak. Lard 448. Dabidek oraingoan etzuen iñor buru bialdu, ezpada bera joan zan agintzera. Ib. 190. [Eliza] da kristiaĩ fiel guziuen kongregazionia, zoinen buriua baida Aita Santiua. CatR 31 (CatAe 30, CatSal 31 burua ). Zeña [Lagundia]Jesus duela buru. Aran SIgn 212. Ustez Españiyako / buru zan frantzesa. PE 80. Etsaiaren buru zan Adrian Hanspater. AB AmaE 96. Alperrik eutsun, lotu zinduzan / Piketearen buruak / Esan guzurraz estalduteko / Berako zure kontuak. Ib. 188. Franziskok egin zuan Klara, [...] etxe santu artako buru, abadesa. Bv AsL 97. Pamilian buru bat biar da beti. Ib. 113.
    Da kristau fiel guzien unionia, zeñen burue den Aite Sandue Erromakua. CatUlz 21. Eurak dira emakume agirakari guztien buru ta nagusi. Ag Kr 67. Atzeneko lau urtietan Capitán edo ontzi-buru ibilli zana. Echta Jos 206. Ontziko burua. Ib. 144. Adinak bethe-ta apez sartzeko xedea luketenak baloatzi ere eskolategi hetarat, eta hek bakarrik, ez ginintzazke apezak onets han buru. JE Bur 54. Ogetamar gizonen burutzat nago. Ag G 120. Eun milloi gizonen buru dan Mac-Kinley. A Ardi 59. Campion, Arturo. [...] "Eusko-Ikaskuntza"ren Buru ordeko [...] "Euskalzaleen Biltzarra"ren Buru-oi. Eusk 1919-1920, (I) 21. Lacombe, Georges. [...] "Euskaltzaleen Biltzarra"ren Buru deduzkoa. Ib. 26. Erromako Aita Santua buru duala. KIkG 23. Gerla behar omen dugu: / Othoi, zaude gure buru! Ox 57. Elgebarne bürü, bestiak haren peko. Const 39. Eskualdunaren bürü zen jaun apezak, Hiriart-Urruty zenak. Ib. 13. Lekobide ta Osobal ziran / Kantabriako buruak. Tx B I 129. Andia ta Asebal eta Erauntzeta, / Ulezia eta Peña; / Errenteriar au buru dutela / a zer kuadrilla bikaña! MendaroTx 320. Meatzeko burua salatua izan zela. FIr 148. Injiñeruak Arrietako mutilla ipiñi eban burdiña-landuak torrian yosten ebiltzan langille aldra baten buru. Kk Ab II 187. Gaurtandik Urretatar Mikel yaun yatorra ezagutu bear dezute zuen burutzat. Ldi IL 143. Feniandarren buru batek baño geiagok bizia eman bear izan zun. Ib. 170. Sinagoga-burua zan ori. Ir YKBiz 95. Zergari-burua. Ib. 95. Amar urtez aizkoran Larraun zaio buru; / baiña oraingoz, austeko itxaropena du. Or Eus 147. Sozialisten buruak diñoe beintzat. Eguzk GizAuz 144. Sendi baten buru izateko. TAg Uzt 195. Orain Aldundiko Basozaintzaren Buru dan Elorrieta Artaza'tar Joseba. "Titular de la Jefatura" . EAEg 17-10-1936, 70. Bazkun batean Burukide edo Buru izatea. "Consejero de Administración y [...] gerente" . Ib. 27-11-1936, 400. Buru banakari danak. "Jefe administrativo" . Ib. 19-12-1936, 587. Etxe-bizitza beretutzen dutelarik bizi diran sendietako S, T, U ta V izkiz abizen asieradun buruei. "Cabezas de familia" . Ib. 22-10-1936, 110. Hura hautatu zuen Jainkoak populu baten burutzat. Zerb IxtS 17. Bazkun horren buru izan dira, alkarren ondoan. Mde Pr 318. Apaiz-buruak bildur ziran Txominen bokaziñoa azalekoa ote zen. Etxde JJ 18. Bergara zonako erresistentzi bost buruak. Ugalde Iltz 46. Zu aitzindari izanagatik, nor da gaurko lan onen buru eta nork dakizki, nik bezein ongi, etxe orren zokoak? Izeta DirG 22. Anton Okaran, argiña eta bonberuen buru zana. Erkiag BatB 80. Abilako Oñetakodun karmeldar mojategi-buru izanik. Gazt MusIx 143. 1922 urtean Eskual-Herrian, Mgr. Gieure handia eta Aita Lhande maitea buru, Xaberrin eta Jatsun gaindi egin zuen itzuli loriagarrian. "Sous la direction du" . Ardoy SFran 269. Moris Ertzain-burua. NEtx LBB 113. Koru-buruak. --(Turuta jotzen du gero esanez:) Gauden ernai! Lab SuEm 166. La Esperanza beribillen jaubeetakoa ta burua. Etxabu Kontu 36. Erren egiten duan ori dute buru. Baiña alperrik ibilliko dira. Arrapatuko ditugu. JAzpiroz 32. Taldeko buruak [...], jentiari ixilik egoteko eskatuz, berba egin eban. Gerrika 254.
    v. tbn. (para textos septentrionales) FPrS 17. Etcham 126. JEtchep 90. Lf in Zait Plat XVI. Larz Senper 18. Larre ArtzainE 90.
    (Referido a organismos, instituciones, etc.).
    Agiri eta idazkiak buru duten Zaingoaren bitartez jaso bear dituzte. "Consejería a que se hallen adscritos" . EAEg 25-11-1936, 382.
    4. (gral.; Lar, Añ, Lecl, Gèze, Lcq 33, Dv, Lh) Ref.: A; Elexp Berg .
     Espiga. "Espigar, coger espigas, buruak, buruskak bildu, batu " Añ. "Épi de froment" Lecl. " Artho burua, ogi burua, épi de maïs, épi de froment" Dv. " Arta burue, artoen frutue dona" Ibarra Dima. v. 1 buruka, buruxka; cf. artaburu, galburu, etc.
    Ezen bere buruz lurrak fruktu ekharten du, behin belhar, gero buru, gero ogi bihi bethea buruan. Lç Mc 4, 28 (TB ogi buru, Dv buru, Ker, Arriand, IBe galburu ). Ereiten bihi bakhotxak eta biltzen buru betheak, botean hirur laurak zituztenak. Ax 232 (V 156). Zeinek mundu guziko uztaillean bihi buru seinalatuago batzu biltzen baitzituzten. SP Phil ẽ, 3r. Bertzeren elgian ogi burien trenkhatzen hasi baitziren. Tt Arima 97. Zazpi ogiburu bihitsu eta eder. Urt Gen 41, 5. Bere baitharik ezen ekhartzen du lurrak lehenik belharra, gero burua, gero ogi bihi bethea buruan. He Mc 4, 28 (HeH burua ). Zazpi gari-ondo, buru andi aledun ederrak zituztenak. Mb IArg I 392. Boozek oraino manatu zituen bihi biltzailleak utzteaz, berariaz, erortzerat zenbait ogi buru, Ruthek altxa zetzantzat. Lg I 245s. Soka bateki edaturik kentzen elurra gari-buruetaik. (72). LE-Ir (s.v. burutu ). Soroko arto buru batere ukitzeko lizenzirik ez duala oraindik. CartAnd 378. Sartu izandu nitzan / gari-zelaiean; / baña, jauna, egiaz / zan uste gabean, / eta ezin gogora / zait etorri neri / jan nituen edo ez / buru bat edo bi. It Fab 51s. Eskatu zidan igitariai erortzen zitzaiezten buruak biltzen, arren, uzteko. Lard 160. Aren neskatxakin batean garagar-buruak bildu zitzala. Ib. 160. Ogi bihi bat eraiten bazindu baratze-lur gizen batean, ekhar dezake berrogoi eta hamar, hiru-hogoi buruetaraino, eta bihiak ehunka. Dv Lab 37. Hasi ziren ogi-bürü muzten eta jaten. Ip Mt 12, 1. Beragandik zirean erne eun landara, / eta aiñ ondo zelan zirean burutu, / eun buruak egin dauz abuztuan batu. AB AmaE 317. Gaina, hainbertzetaraino joana non arto-buruak soailutik dilindan baitzagoden. JE Bur 187. Pozik zekusaten galmotzen buruak aizeak eraginda biguinkiro klunkatzen. Or Mi 87. Lurrak berez dakar, ba, lenbizi belarra, urrena burua, gero buruan ale betea. Ol Mc 4, 28 (Leon, Or, IBk, Ir YKBiz 177 burua ). Artoari burua moztu baño len, emakume-aldrak biltzen ditue otartxoetara baba-leka igartuak. TAg Uzt 290. Ogi buru mehek zazpi buru gizen eta beteak iretsi zituzten. Bibl Gen 41, 7. Garia: txikia banintzen, aundia banintzen, maiatzian buru nintzen. (AN-araq). Inza NaEsZarr 42 (adivinanza). Gariak ere orduantxe burututa zeuden. Burua irtenda esan nai nuke. Insausti 65.
    (V, G, B, L, BN, S; SP, Lar, H, VocB ) Ref.: A ( arbiburu ); Lh ( tipula ); Etxba Eib ( kipula ); Elexp Berg ( buru, kipula, arbiburu ) .
     Bulbo, cabeza, repollo, etc. de vegetales. " Aza burua " SP (sin trad.). "Cabeza de ajos, baratzuri burua, barakatz burua " Lar. " Baratxuri burua, tête d'ail" H. " Buru, cabeza en seres vivientes y plantas que tienen, [...] arbiburu, cabeza de nabo" VocB . " Kipula burua, el bulbo de la cebolla. Ikubilla baño kipula buru aundixaguak eitten ziran gure ortuan " Eib . " Kipula buru ederrak dare " Elxp Berg . "Konposatuen bigarren gisa gehienbat. Bakarrik ere bai: aurten letxugak eztabe buruik eiñ " Ib.
    Harezazu ahur bat khedarra, ahur erdi bat sofre, eta laur baratxuri buru. Mong 592. Sagar gordin edo azaburu bat bati arzea. Mb IArg 213. Zuek geienean Gabon egiteko azaburu bat, edo bakallao buztan batekin askidatu ta kunplitu dezue nerekin. GavS 5. --Atera egizuz kontubak, ta nik paperian sumauko ditut. --[...] Zortzi arbi buruk, amabi zuriko, edo iru lauko. Mg PAb 73. Lau edo bost urraza-buru galantak ere txanpon batean. Izt C 155. Harzazu aza buru xuri bat edo biga eta erakitaraz puxka bat. ECocin 21. To, aza buru pare bat, / Debru zango luz ergela, / Hi baino ere naizela! Ox 87. Khuia buruak haitzen gainean, / ezkur mokorrak sasi barnean. Ib. 116. Anhartean, harbi hostoak han ziren eta hostoen ondotik harbi-buruak, Oihanaldeko aziendek goserik hiltzeko beldur guti baitzuten. Barb Piar I 53. Arbi-buru ederrak / Artzeko soluan. Enb 169. Deabrûk ere ez luke jakiñen / zertaz egin dun basia. / Gatz, piper, ozpin, ardangazi ta / tipula-buruz josia. Or Eus 334. Teexak errira eraman bear zitun esne, arrautz eta azaburuk. JAIraz Joañixio 11. Joxek makilla bategaz, Anastasik burduntziagaz, eta umeak nabo (arbi) buruakaz, antxe erabilli eben aidean azeria. Bilbao IpuiB 205s. Bada zure umeon begiak legez, / azitzen doan, zeure / umeon barruko argia legez, / zuria edo zitori-buruzkoa. 'Como de capullos de azucena' . Gand Elorri 51. Batek buru bat kendu, eta beste batek beste bat edo bi, eta akabo gure baratxuriak. Salav 51. Tipola-buruun orrie oliotan igurtzi eta, arekin loturea eiñez, arantzea etaatzen da. (G-goi). Arin AEF 1980, 64.
    5. Cabecera. "(gral.), cabecera, lugar principal. Mai-buru, maipuru, presidencia de la mesa. Ondra-buru (Vc), cabecera del duelo" A. Cf. BURUAN (c).
    Cabecera (de la cama). v. oheburu.
    Eta ikus zitzan bi aingeru xuriz beztituak, iarririk zeudela, bata burura eta berzea oinetara, Iesusen gorputza etzan izan zen lekhuan. Lç Io 20, 12 (Leon buruan; He, LE, Ol, Or, Ker, IBe burualdean, TB, HeH, Dv buruko aldetik, IBk buru aldetik ). Zeñek, juramentu egiñik, adoratu zuen Israelek Jaungoikoa, itzulirik oearen burura. Ur Gen 47, 31 (Dv burukita, Ol oeburu, Ker ogeburu ). Mediku batek izan bear dau / gizon bi bere estaduan: / Sazerdotea ta Osagilea / gaisdunen oian buruan. Azc PB 245.
    6. Origen. "Cabeza, principio de alguna cosa" Lar. "Seminario, raíz, principio de que nacen otras cosas, iturria, burua, asierea, iturburua, etorburua " Añ. "Pecado capital, bekatuen burua " Ib. " Buru izan, ser origen o fundamento" LE-Or.
    Zeren baitirade buruak eta zañak zeñetatik atratzen baitirade aunitz bekatu. Ber Doc 167r. Zerren direan beste pekatu askoen buruak eta prinzipioak. Cap 73. Zergatik deizen dire kapitaleak edo burukoak? --Zergatik berze aniz bekaturen buruak diren. El 83. Deitu diet kapitalak zergatik diraden beste bizio aetatik jaiotzen diradenen buruak, iturriak eta sustraiak bezela. "Cabezas" . Iraz 41. Pekatuen buruak dirade zazpi. Mb IArg I 35 ( CatBurg 33 pekatu kapital edo burutarrak ). Auxe da lelengo Propositua, ta beste guztien burua: bera gorde baga, ezer balio eztabe ganeko Proposituak . Añ LoraS 149. Eta zein dira birtute moralak? --Txit asko dira; baña prinzipalenak, eta beste guzien buruak, eta iturriak bezela, dira lau. Gco II 83. Iru gurari oneek izentetan ditu San Juanek, munduko pekatu guztien burutzat. fB Ic II 268. Deitzen dira kapitalak, zeren beitira bertze bizio gaietaik jaiotzen direnen buru, iturri eta zain bezala. CatAe 60 (tbn. CatSal 61 y CatR 61) Egi au da gure siñisgai guzien buru ta lenengo. Inza Azalp 37. Berak sortutako ikasguak mila urte aunditan iraun zuen [...] eta gora-beretan aren ioerak buru izan dira aldiz-aldizka. Zait Plat 6. Ziurtasun ori ezta arrazoiketaren fruitua. Bai zera, arrazoibide guztien buruan eta jatorrian aurkitzen da. Asiera da, eta ez muga. Vill Jaink 90.
    7. (V, G, AN, L, BN, S; IC 446r, SP, Urt, VocB , Gèze, Casve) Ref.: A; Lrq .
     Exteremo, cabo. "Extremo" IC. "Bout" SP. "Ab extremo ordiri, buru batetik hastéa " Urt I 8. "Bout d'un corps quelconque" VocBN . "Bout", "pointe" Gèze. " Mahainaren buruan, au bout de la table" Dv. "Extrémité" Lrq, Casve. Cf. A Morf 695n: "Buru es a veces extremo: Hiriburu es en L cap-de-viel, zubiburu es cap-de-pont, en alemán Brückenkopf Cf. besaburu, iparburu, kaleburu.
    Gathearen buru batez oñetarik lothurik / eta zaldi sendoari berzeaz itxikirik. EZ Man I 105. Lehenik hozitu behar duen burutik hasten baitzaika [xinhaurria] bihiari. Ax 36 (V 22). Xapeletaren buruan den bihi larrian. SP Phil 548. Ienko Eternalak makhilaren bi buriak, bi bazterrak, batetan bildu eta iuntatu ditu. Tt Onsa 119. Ibaia bat ilkhitzen zen Hedenetik baratzea ihinztatzeko; eta handik errepartitzen zen laur burutara. Urt Gen 2, 10 (Ur lau zati egiten, Dv berezten dena lau burutan, Ol, Ker lau beso(e)tan banatzen, Bibl lau besotan berexten ). Bere zigorraren burua. Lg I 269. Bazoazen paseari / Phentze buru bata gaindi. "Un bout de prairie" . Gy 181. Urthe buru batetik dudanean nik hasi, / Bertze burua atzematen dudala kasik-bethi. Ib. 80. Hekin yende guzia yarri zen bi buru; / bat ilkhi zen harmetan Korseko alderat. Hb Esk 11. Behin gizendu den ardia, meharazten baduzu, behinere ez da gehiago gizenduko behar bezala. Bi buruetarik galtzea laiteke hori. Dv Lab 278. Larre buru batetik bertzera. Ib. 329. Lurraren buruak. Dv Iob 38, 13 (Ol, Ker lur-ertz ). Ilhar pherdiak. Bi buruak khendu onduan, pikatzen tuzu luzara. ECocin 24. Ez dakit nola heldu nizan [zubiaren] bertze burura. Prop 1882, 98. Lerro-lerro ezartzen eskolaren buru batetik bertzera. Elzb PAd 49. Bizpahiru muthiko plazaren buru batetik, bertze bizpahiru bertze burutik behar litezke. Zby RIEV 1908, 87. Frantziaren bertze buruan den hiri batetako artxapezpiku. HU Aurp 67. Han ediren zien etxe txipi bat; hameka metra lüze eta laur metra eta erdi largo; harri althare bat bürü batian khürütxe batekin. Ip Hil 137s. Tibre ühaitzaren zübü bürian beita gaztelü handi bat. Ib. 181. Lanbasa: Oial zar zatiakaz egindako moltsoa, egur baten buruan ultzez josita. Ag Kr 78n. Espartzua bi buruetarik eskuan azaroaren tinkatzera abian. JE Bur 162. --[Ludia] borobilla [da] , baño ez borobil osoa, bi buruak zapalduxe dauzkalako. --Zein dire bi buru oriek? --Iparburu ta Egoburua . Bera EEs 1915, 165. Sokaren bi buruetarik. Barb Sup 99. Ogi pitta bat dut mokanesaren buruan hartua. "Dans le coin" . Barb Leg 23. Karrikaren harateko burutik. JE Ber 78. Ezta errez jardutia mataza askatuten, buru bijak badagoz marapillo baten. Otx 32 (v. tbn. Zait Plat 83). Euskal-Erriatik Eskual-Herriarako zubian gera, onuzko burutik... Ldi IL 43. Zelai-buruan muiño-oil-gune / ez lêna bezin garaia. Or Eus 228. Ondartzaren andiko buruan, aitzartean. TAg Uzt 37. Larrungo mendia, / Arbaso gaitzak itsas bururat joaki ditutzu ikusi. Iratz 46. Kutxa harek bazituen buruetan erraztun urhezkoak eta hetarik sartuak bi haga. Zerb IxtS 40. Eta tokitxo orren burun, eskumusuk garbitzeko ontzi bat. JAIraz Bizia 20. Ordu pare batian eldu ahal izan ziran Malta ibarreko zelaiaren bururaño. Etxde JJ 277. Karrika horren buruan plaza handi bat ikusiko duzu. JEtchep 83. Oso trebe ziran makila bi buruetatik atxikitzen eta erabilten. Zait Plat 112. Durangoko zelaiuna ederraren buruan, erri txiki polit bat dago: Garai. Alzola Atalak 77. Egin zuen gure aita zenak [...] arditegia [...], Abilaeneko pentzearen buruan. Larre ArtzainE 39. Buru batetik bestera, dena da ongi aukeratua eta egoki euskaraz emana. MEIG II 95.
    O! han, makilaren buruan balauka orai Xaneta, bere emazte pollit hura! Barb Sup 97. Lehen aldia othe du bizpahiru gizon ikusten dituela bere makilaren buruan? Ib. 174.
    Final. " Eremu horrek bururik eztu agiri, gogorra da (L-ain), no se le ve límite, es extraordinario" A. v. AZKEN BURU (s.v. azken), urrenburu; cf. urteburu.
    Beraz segurean iokatzeko ez urthearen bururaiño bekhatuan egon. Ax 546 (V 351; v. urteburu ). Zure egin nahi guziak behar baitira behar den burura erakharri. "Tous vos desseins doivent reussir" . SP Phil 244 (He 246 burutara erakhar baitezake ). Zoaza aitzina, [...] eta edirenen duzu bide haren burian hilze hon bat. Tt Onsa 13. Bai, luzatu behar zarete / eta sekulan luzatu, / sekula bururik eztuten / guztietara hedatu. Gç 182. Bere nahikara guzien bururat heltzen badire ere, berantenaz hiltzearekin batean. Dh 200. Franzes hitzkunzan, hanitzez minzatzen denian, ezarten da izenen buruan s, nola le père, les pères . Arch Gram 7. Heldua zare zure bidearen burura. Jnn SBi 152. Ez duzu sinesten, adixkidea? Jarraik zazkit otoi bururaino eta adi zazu hauxe. HU Zez 49. Elgar lagunduz urtearen burura heltzeko. Ib. 146. Hasian hasi, bururaino joan nahi dut orai. Zerb IxtS 19. Bere itxaropen iturria ta bere gogo-oñazearen burua. Etxde AlosT 83. Zinez hitzartuak ziren [...] bururaino eremanen zituela, biderditan utzi gabe. Ardoy SFran 209. Pertsuz egin nioten nik azken agurra, / ene hango denbora baitzoan burura. Xa Odol 232. Ezagutu behar dira, eta errotik bururaino ezagutu, orduko, lehenago eta geroagoko idazlegeak. MEIG IV 79.
    Objetivo, fin.
    Bizia josteka bat ikaragarria, irabaztea eta galtzea, salbatzea eta itotzea, baitaude elgarren auzo. Eta nehorek ez jakinki zoin buru duen huts eginen, zoin burukituko. SoEg Herr 13-8-1964 (ap. DRA ).
    8. (gral.; Añ) Ref.: A; Etxba Eib .
     Cima. "Capitel, chapitel de torre, torrearen goia, burua, gallurra " Añ. "Cima" A. "Cabezo. Salbadorko burua artu genduanian jarri giñan apur baten, cuando tomamos el cabezo de Salvador, nos sentamos un rato" Etxba Eib. Cf. ateburu, bepuru, eskailburu. Cf. supra, en la onomástica, Ataburu, Bidaburua, Mendiburua, etc.
    Haitz buruaren gañera. EZ Man I 106. Besanga oietan ipintzen zitzaiozkan [kandeleroari] sei argi; eta abearen gaildur edo buruan zazpigarren, besteak baño gorago irteten zana. Lard 83. Atea bere albo, buru, morrollo eta ubalakin. Ib. 144. Edozeñ Jainkoaren serbitzuko ekiñ-aldi danik gogorrena ere pensatu, ekiñ, aurrerazi eta bere buru-erpiñ eta osotasunera eramateko. Aran SIgn 114. [Paperak] jaso ebazan aize orrek etxien buruak baño askozaz gorago. Ag Kr 12. Arri batzuek alkarren gañean tolestatu ta aien buruan aga bat. Ag G 8. Bularra ere bear da gero [mendi] orri burura igotzeko. A Ardi VI. Mendi buruan daldaran dago iratze osto luzea. Iratz 88. Elizaren burua etxeen gañetik ageri. Anab Poli 122. Jauna artu ta igo ezkero / torre luzien burura, / salto txiki bat bakarra dago / andikan gora zerura. And AUzta 134.
    9. (Lar, Añ).
    Capítulo (de libro). v. burukida, burutza (2), buruxka (6).
    Manual hunen liburuen, tratatuen eta buruen erraxki edireteko aurkhigarria. EZ Man I 138 (tbn. II 207). Egizu maiz komulgatzearen gañean irugarren Buruaren VII. erakusten dena. Mb JBDev 355. Lenengo burua. Añ GGero 11 (Ax kapitulua; en Añ burua es corrección sobre kapitulua hasta el cap. 7, inclusive). Halako asko badugu Frantsesez, ez ordean eskaraz, lekhat buru edo kapitulu bakhar batzu Filotean. Dh 110. Bigarren burua. Sigifredo kondea gerrara. Arr GB 10. 1.º burua. Jaiotza ta aurdenbora. Aran SIgn 1. Zakarias Igarliaren amaikagarren buruan. Bv AsL 21. Jaungoikuari lenik egin onduan eskari sutsubak, izkiribitu zuan Franziskok erregla ogei ta iru burutan. Ib. 70. Eclesiastes esaten zaion liburuan 48en buru ta 4en bersuan. Ag Serm 82. Apologet. 50-gn. buruan. Inza Azalp 90. Iru burutan biltzen dira esateko guztiak: a) Miña, oiñazea, b) gure barnean daramagun burruka aragiaren eta izpirituaren artean, eta azkenik, c) biziak eskeintzen digun guztia, zein motx eta ezdeusa den gure gose egarria asetzeko. Vill Jaink 119. 1. Buru honetan sar daitezke bai sintasisekiko bai estilistikarekiko hauziak. MIH 114. Hitzaurre luzexko honen hurren dator Eguiateguyren obraren hirugarren liburua [...], zenbait buru edo "berécita"n banatua. MEIG I 234.
    Gure Araudiak bere 2gn. Buruaren 2gn. ataleko b) zatiko 2gn. zatitxoan dion bezela. "Título" . EAEg 23-11-1936, 366.
    10. Capital (de un país, etc.) "Capitale" Dv. " Iruñea Euskalerriko burua egin bear degu (V-arr-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 60. v. hiriburu.
    Hierusalem eginen du Probinzien burua / eta han du urguillurik ifiñiren Tronua. EZ Man I 68. Siriako buru zan Antiokiako errirunz. Bv AsL 223. Emen eskuitara, Tolosa, Gipuzkoaren burua ezkutatzen duten mendiak. (1887). Etxeg ( in JFlor ). Irundik Españiako burura dijoan burni bidean. (1899). I. Belaustegi ( in JFlor ). Barzelona da [...] uri eder, galant, biargille bat, Kataluniaren Burutzat ezagutua. Ag Ioan 141. Gizaldi zarretan Gipuzkoak burutzat zeukan uri alai [...] zan Tolosa. A Ardi VI. Toki on asko badira baño / Donostiya da burua. Tx B II 41. Point-à-Pitre, Guadalupeko burua. JAIraz Bizia 33.
    11. (BN, S ap. A ; SP, VocBN ).
    Comienzo. "Commencement" SP, VocBN .
    Maiz, askiko da buruko textuaren aiphatzea, bertze aldi batzuez ez da irakurtuko zenbeit hitz baizen. JesBih 451 (se refiere al texto dado previamente) Igaran apirilaren bürian, / armadaren erdian. Balad 111. 1535 urtearen buruan bere ikasi-lan guztiari buruzpide ederra eman zion. 'Entrado ya el año de 35' . Aran SIgn 65. Horra zertako bere Kredoaren buruan Apostoluek eman duten: Credo in Deum . Lap 29 (V 55). Orregatik, Eleizaldek izneurtu auek yartzen ditu bere liburuaren buruan. Ldi IL 161. Zaharrek zaukaten martxo ilabethea frango xirtxila zela, erdi negu-buztan erdi uda-buru. Herr 7-3-1957 (ap. DRA ). Euren karta-buruetan, sekulako fabrika galant bat agertzen ei zan. SM Zirik 105. Hitz anitzetan, erdal etorkikoetan gehienbat [...], maiz aurkitzen da hitz buruan honelako aldaera; b-, d-, g- / p-, t-, k- . MIH 107.
    12. Cabo (geogr. ).
    Baduzu berze buru handi bat Tres Irletako burua baiño lehen eta gero ondoko punta edo burua izanen da Tres Irletan. INav 128. Iakin behar duzu suesteko parteko burua hagitz duela luzea eta haltoa. Ib. 115.
    13. (V-gip; Lar).
    Cabeza, protuberancia en el extremo de diversos objetos. "Pomo de espada, ezpataren burua " Lar. " Orratz-burua, cabeza de alfiler. Orratz-burua lako fristixa txiki bat eta, zer jakiturixa aren obretan! " Etxba Eib. "Orratz, iltze edo gisakoen alde lodia [...]. Burua falta jako ultza oni " Elexp Berg.
    Aizkora baten burua edo burnia. Gco I 137. Padera buru berri bat. HerVal 198. Aldemeneko saskira pospolo buru izekia erori zaio ta, plaust! Ag G 345. Orratz-burua bezain txikirik. Or Eus 334. Zu txiki-txikia ziñan. Orratz-burua baño askoz txikiago. MAtx Gazt 17. Iru iltze-buru nituen dote. / Beste zerbait gehiago banuen ere: / burruntzali zar zar bat / kiderrik gabe. Asp ANaf 663. Iltzeari, sartuko bada, buruan eman bear zaio. (G-goi). EZBB II 18.
    14. " Arbola-burua, copa del árbol" Lar. " Pago-burua, copa del haya. Pago-buruegaz, subilla eiten da gaur gure Patxi " Etxba Eib. v. adaburu.
    Zuhatzak buria du aphalzen; / bere indarrak dutu hegoak doblatzen, / erroz gora aldiz aurthikitzen. Arch Fab 95. Oihanean haritzak gora dakhar buru. Hb Esk 235. Zuaitz batzuek osto berri makalez jantziak, eta beste batzuk, jantzi naian, lertu bearreko orri-buru berdez beteak. Ag G 43. Aizealdiak sekula erasan ez dion pagoburua bezela. TAg Uzt 266. Udazkeneko aizeak zugazburuetatik banaka erasten ditun ostoen antzera. Ib. 99. Pago buruak apal. Iratz 12. Pago-burua edo adarrak moztutako lekuan. Ostolaiz 29.
    15. (V-gip; PMuj).
    Cabeza, unidad (de ganado, de gente...). "Individuo, persona, habitante" PMuj. " Pastore onak eztau esanbiar ze buru dauzkan " Elexp Berg. Cf. Lar: "Cabezas de ganado, eleburuak"
    Ifinten zituztenak artalde osoak [...], ogeita biña errealeko balioaren oñean bakotxa, eta zenbat buru, ainbeste erreal beste irabazirik bage urte guztirako. Izt C 172. Bada arthalde baten badabilla inguru: / Ehun burutarik begiz hautatzen du / ederrena, gizenena. Gy 235s. Kondatzen bazen buru, ez hainitz ikusten; / bainan odol zainetan doblez erakusten. Hb Esk 50. Etxe alde hainitzek arthalde badute; / Ehun bat buruz gora gutik nahi dute. Ib. 230. Mana onetatik buru edo persona bakoitzarentzat lakari bana bildu zuten. Lard 75. Ehun kintal bazkharekin gizon batek ezin gizenaraz detzazke hamar buru. Dv Lab 220. Berrehun buruko arthalde eder bat. Elzb PAd 77. Herri ttipi bat da [...]. 600 hektara lur, edo gehixago, 95 familia, 350 jende buru. JE Bur 197. Emengo artaldeak eztira orkotxoen irudikoak. Bi mila, bi mila ta bosteun buru izaten ditu talde bakoitzak. A Ardi 3. Ik muzin egin ionan mila buru ardi zitun Ilari-ri. Or Mi 92. Berueteko Txortxik marka dizu urratu: / artalde ta âria gal --larogei bat buru. Or Eus 35. Saldo osoa (bi milla buru bezelatsu) oldar aundian, tarrapatan amilka itsasora erori ta uretan ito zan. Ir YKBiz 190. Aberats okhitua zen: bazuen arthalde bat zazpi mila bururekin. Zerb IxtS 31. Ardi-bildotsetan eun da berrogei buru osatu bear eta eun da ogeitaemezortzi ziran soilki ezkortara bildutakoak. Etxde JJ 5. Orduan, nagusiaren artaldearen aldean, zonbait ardi hazi zituen. Holaxet berrogoi-ta hamar burutarat heldu zen. JEtchep 52.
    16. Consejo. "Aconsejar (V) burua, burutasuna emon " Añ. v. burubide (2); cf. aburu.
    Ez urten bere [konfesorearen] esaneti eta egin zeatz berak emoten deutsuzan buru onak. Añ EL2 86 ( EL1 76 bere adibideak ).
    17. Lado, punto de vista. " Bertze buru batetik, populuaren begietan anhitz irabazi dugu (Prop), d'un autre coté" Dv. " Buru batetik zor nauzue ehun libera, bertzetik berrehun, d'une part vous me devez cent francs, de l'autre deux cents" Ib. " Buru hoberenetik jokha zaite, prenez le meilleur parti que vous pourrez" Ib. v. 1 alde (3).
    Bertze buru batetik oraino, zer laidoa, gure lehen burasoen bekatuan, Jainkoaren majestate eta handitasun soberanoaren kontra? Lap 129 (V 60). Bazuen ere, diotenaz, eremu arau hemen baino han biziki lan gehiago asko burutarik. HU Aurp 68. Buru batetik aitzinamendu bezenbat bederen gibelamendu baitugu bertzetik. HU Zez 115. Irabazi gutti zuen beraz Aitaxok buru hortarik; bainan [...], ongi heldu behar zen oraino, egun batez edo hobeki gau batez, buhameentzat ona hola izanik. Barb Sup 172.
    18. (Usado gralmente. el tema nudo).Cabeza, que encabeza un grupo. Cf. BURUAN (c).
    Aita Saintia bera prosesioniaren bürü jarri zen. Ip Hil 180. Judas buru zutela auek urbiltzean. Inza Azalp 66. Zeanurin eta Orozkon ekaitzen buru dabillen jainkoizunari Odei deitzen diote. JMB ELG 84. Agintariak buru dituztela sail edo taldeka guda oñetara dijoazen [...] gudariak. EAEg 30-10-1936, 174. Itsasuarrak oro, erretor xaharra buru, bide guzietan barreatzen dira kartsu kartsuak. Lf Murtuts 7. Artan semea agertu zan sei beltzen buru zala. JAIraz Bizia 76. Bera gizalerroaren buru jarriaz. Etxde JJ 260. Makiñatxu bat bidar ikusi izan zan dantza alai orretako buru, arako Pillar Tinteria. Erkiag Arran 34. Gure kamionak besteengandik urruti okerrik izango balu, gure gelditzeaz konturako al ziran beste biak? Obe izango zan, noski, gu aien buru aterako bagiñan, zer gerta ere. Anab Aprika 73. [Ibildeunan] betiko apostoluak, Kristo buru ebela. Etxabu Kontu 85.
    (Fig.).
    Ez dute jakin, dirudienez, oraintsu arte, badirela linguistikak ez bezalako egiturak dituzten jakiteak, matematikoak buru direla. MIH 194.
    19. "(V), lo sumo. Sei izango zan burua, seis habrán sido a lo sumo" A. v. BURU-BURUTIK.
    20. " Buru, capital (en dinero). Bururi sosik kendu gabe bizi naiteke " Asp Gehi.
    21. Título. v. IDAZKI-BURU (s.v. idazki).
    "Biarrak biarra eragin" (Jazorikua). Bizkaiko baserritarren esakera oni deritxot egokijena Abar onen burutzat. Añ Ab I 107.
    II . (Tema nudo usado como posposición).
    1. (Tras bere, etc.).A su manera; independientemente. " Zein bere buru goan dire, ils s'en sont allés l'un d'un côté, l'autre de l'autre. Nor bere buru hari zen, chacun en faisait à sa tête" Dv. " Nere buru naiz jokaturen, j'en ferai à ma tête (Gy)" Ib. s.v. jokha. Cf. MPidal Orígenes I 66, 8: "Ser de su cabo, vivir de por sí, de sus propios medios, a sus solas". v. BURUTIK, beregain.
    Aiñ arro dabill, aiñ da bere-buru, aiñ berez ta bere buruz betea ta uanditua dago, non dirudien iñor ere eztaukala ezertan. Lar DT CCIV. Zoin bere buru elgarren kontra gizonak altxatuak diren erresuma, suntsitua izanen da. Jaur 126. Franses eta Español dutela inguru, / Eskaldunak yokatzen bethi bere buru. Hb Esk 24. Ene semea, zeundeke edonon ta ari ziñaken orko edozertan, barnekoi yarei ta zure buru izan alegizu. Ol Imit III 38, 1. Alan utzi eban mutilla Madriden, bere-buru zala, ta diruba noz-gura ta zenbat-gura atarateko eskubidiagaz. Kk Ab I 108. Zer ba?... gixona ez al dok bere buru bere janzkeran ala? Kk Ab II 17. Ni ezin yoan naiz; nekearen nekez, ez indarrik, ez begirik ezpaititut ta enaiz nere buru. Zait Sof 119. Beraz, gizona ezta bere buru soilki: familia, iria, sorterria, gizadia: guzti ori da gizona. Vill Jaink 88.
    (Hablar, etc.)para sí (mí, etc.).
    Iñork sekulan balu / onetan dudarik, / ez luke bere buru / esatea baizik. It Fab 156. Lasterka bere buru / zijoan itzketan, / itz egiten zuela / manera onetan. Ib. 39.
    2. (Tras gen.).Al cabo de. v. BURUAN.
    Gerlak ez bagitu / nahi lurperatu, / zazpi urten buru / nahiko duzue gurekin ezkondu. Iraultza 162.
    " Ororen buru, après tout" Dv. "(Au) bout du compte, ororen buru " T-L.
    Ezen, ororen buru, gure Erlisioneak duen Jainkozko ethorkia eta izaitea dena-den gelditzen da. Arb Erlis 248. Erreka horren aberastasuna, ororen buru, ez ote zen halere, jendeen eta gure herrixken arteko kurutzamendua? Larre ArtzainE 56.
    (Tras caso absoluto).
    Igarotako urteetan bazan, larogei urte buru, egunik ere aterpean lo egin ez zuana, illobira bere amak aur-eginda bezin osoa joan zan neskatxa. (Quijote IX) "Al cabo de ochenta años" . Anab RIEV 1928, 609 (Ldi 1929, 208 larogei urteren buruan ). Sei illabete buru luzeen dala bete bearko ditunak. EAEg 13-10-1936, 36. Ua, ordea, egun gutxi buru, ni an ez nintzala, sukarrak berriro arturik, il zan. Or Aitork 81. Andikan egun batzuk buru nere aita etorri zen solas egitera. Auspoa 77-78, 24.
    III . (Adj.).
    Principal. v. buruzagi (2).
    Bekatu mortaleak edo buruak. Ber Doc 167r. Nagusiagoai eta buruagoai zuzen eta leial obeditzea. Arr May 10. Jesusen iltzale buruak juduak izan ziran. Inza Azalp 67. Egin zagun kontu bi erri dirala: Erriburu ta Ikasburu. Biak buru, ta ez bat bestea baño buruago. Ldi IL 82. Gauza andia zeritzaioten buruagoaren agindupean bizi izateari. Zait Plat 117. Gosea ta egarria, txikitako premiña nagusi ta buruak, zelan edo alan zuritu ta arinduaz, emon zituan umetako urteak. Erkiag BatB 34.
    HASTETIK BURU v. haste.
    AZKENAREN BURUAN v. azken.
    AZKEN BURUAN v. azken.
    BURUA AGERTU.
    a) (Añ).
    Descubrir(se) la cabeza, quitar(se) el sombrero. "(Quitar el) sombrero" Añ.
    Jainko handia, errespetuz burua agerturik / eta lur behereraño belhauna makhurturik. EZ Man II 13. Guziek burua agerturik, xapelak erauntsirik, hura Iaun etsten dutela. SP Phil 66 (He 88 buru has ). Erran debotki eskiak algarganatürik, eta gizonek büriak ageririk, benedicite. Bp I 133.
    b) (V-gip ap. A EY III 347 ; BeraLzM).
    Destacar, hacerse notar; dejarse ver, descubrirse, aparecer. "Asomar" BeraLzM. v. buragertu, BURUA ERAKUTSI.
    Gizon beste guzien artean ta aldi guzietan burua agertu nai duenari. Mb IArg I 93. Ez dago [...] absoluzioa izateko Erromara ta Inkisiziora joan bearrik [...]. Konfesoreak berak artuko ditu bideak zuk bururik agertu gabe izan dezazun. Mg CC 124. Etzuan iñon ere erakutsi bere jatorri noblea ta bizi zan oso eskutuan [...], iñon ere bururik agertu gabe. Ag Serm 266. Juantxo ta Antonio ernai zeuden alde guztietara begira sasi-gañetik doi-doi burua agertuz. Anab Usauri 125. Karen, Karen maitia, büria ager ezan amiñi bat! Mde Pr 125. Lengoan burua agertzeko bildurrez egoten ziran. BBarand 135s.
    (Tras bere, etc.).
    Bere burua agertu bage [Josek] erakarri zien urrengo jornadan bere anai oso, itxean aitarekin gelditu zen ta Benjamin zeritzan bat. Mb IArg I 335. Guziek errekeritu zuten agertzeaz bere burua Jesu Kristoren alde. Lg II 95s. Zeren kanporat sobra barraiatzen baitire eta sobra maite baitute bere buruben agertzea. Mih 129. Konfesoriak berak artuko ditu bidiak zure buruba agertu baga, izan daizun absoluzinua. Mg CO 179. Onek, ez ukatu egin eutsan Nausijari, ez autortu. Ezda bere buruba agertu bere. Ez bada ixilik egon. fB Ic II 232. Dabid Erregeak egin zituanean desoneskeriako pekatua ta gizon on bat iltea, lotsaz ta bere burua ez agertzea gaiti [...], etzituan egin legeak aginduten zituan sakrifizioak. Añ GGero 336. Jesusek etzuen Uri onetan arteraño bere burua agertu. Lard 375. Beren burua hobekienik agertzen zuteneri prima edo ohorezko garhait sarien ematea. Zby RIEV 1908, 89. Berek uste ahantziak direla, zeren urrats bat ez baitute nehorat egiten beren buruen agertzeko. HU Aurp 167. Iñoiz baizen goiztarrago, elizarakoago, baztertuago egin zan, da jolasetara ezeban bere bururik agertu gura. Ag Kr 75. Etzuan nai bere burua aitaren aurrean agertu, onen jardunak miñ ta lotsa ematen ziotelako. Ag G 129. Orok baginakien hamar urte hartako haren berri, nahiz bere buruaren ahal bezain guti agertzera lehiatzen zen. JE Bur 95. "Levita" ta ginbail ederrik badu etxean bañan ez du bere burua agertu nai izaten. Lab EEguna 115. Gixaseme guztijen ganetik bere buruba agertu leukiala begittandutiak. Otx 15. Aurre-solasak erderaz egiñaren aldeko bere burua agertzen, erdeldunik asko bai-baitzegoan. Ldi IL 64. --Noren aginduz jantzi duk ori? / --Iri zer? Ez diat ostu. / --Iñor ez bezain ire burua / plazan nai âl duk agertu? Or Eus 181. Mutil biak [...] etxaurrera eldu ziranean, neskatillak, euren buruak ateondora zerbait agertuaz olesgin eutsen. Erkiag Arran 24. . .
    c) (En sdo. prop.). Asomar la cabeza.
    Baño langile ark, lapurreri keñu egiteagatik edo, itzalki artetik burua agertu zuen etakopeta erdi-erdian jo zioten. FIr 141.
    Palmera dotoreak etxe txurien gañetik burua agertzen. Anab Aprika 36. Txoriak, alai, hegan zebiltzan txioka haien inguruan, eta loreak parrez ari ziren buruak belar tartetik agertuz. MEIG IX 104.
    BURU-AHALMEN.
    Potencia intelectual.
    Gizona, ordea, yare baita, buru-aalmenen yaurbidea bere esku baitu, ertigintzan ere [...] oarrez, asmamenez ta gorago-yoranez diardu. Ldi IL 125.
    BURUA ALTXATU.
    a) Levantar la cabeza.
    Hillek adituko dute / klaroiñaren soiñua, / guztiek hobietarik / altxatuko burua. EZ Noel 127. Baiña usoak eztu halakorik egiten, ahoz-pez dago, ase arteiño, eztu bitartean bururik ailtxatzen, eta ez ingurunera behatzen. Ax 342 (V 228). Ahoa emero, baratxe eta aphur bat idekiten duzula, eta burua altxaturik behar den bezanbat. SP Phil 168. Gauz oek asitzen diranean begira goronz, eta altxa buruak. AA III 465. Ezarian hor du [sugeak] altxatzen burua. Gy 162. Musde Irigarai, ene jauna, altxa izadazüt büria. "Relevez votre tête" . ChantP 190. Gero, burua altxatuz eta daldaratuz, Piarresek, ezpainen artean eta bere buruarekin mintzo balitz bezala, aditu nuen erraten zuela. Elzb PAd 9. Hainbertzenarekin zaldiak burua oldarrean altxatu. HU Aurp 73. Jon Doni Petrik burua altxatzen du, bere lanaren artetik, eta halako hirri batean hasten da berehala. Barb Sup 14. Onek norbait nabaitzen duenean burua altxatzen du, ta billoba ikusirik, zoro antzera, bañan gozoki eldu ta ekiten dio. ABar Goi 72. Denek buruak altxatu zituzten. JEtchep 103. Nonbait korkodiloek ezin dute burua altxa. Anab Aprika 48. Au lotsatua zagon, bururik altxatu gabe, lurrera begira. Izeta DirG 123. Burua altxa ta beatzarekin eskallera erakutsi. JAzpiroz 204. Burua altxatu nuan gora eta an ikusi det Polipaso neri begira. Albeniz 259.
    Altxatzen dio poliki burua maiteari. "De son bien-aimé elle relève alors doucement la tête" . Or Mi 69. Burua altxatu nion. Begiak arras lanho behatu zautan. JEtchep 112.
    Halako batean, lore eder batek altxa zuen burua belar tartetik. MEIG IX 103.
    b) Mostrarse orgulloso.
    Heuskaldun den gizon orok altxa beza buruia, / ezi haien lengoajia izanen da floria. E 259. Zeren nola ezpaita lejitimo [...], ezin mintza diteke libreki iend'artean, ezin bururik ailtxa dezake: berehala lehenbiziko liskarrean, puta seme deitzen dute. Ax 360 (V 238). Ez egin deusere zuen buruak altxatzeko eta munduaren estimua zuen ganatzeko xedez. Lg II 148. Gaixtaginak atzo / Zedro berez gorago / Zedukan altxatua / Urguluz bere burua. Monho 140. Burua altxa dezake, egiten du nihork bezainbat ungi herrian. Hb Egia 154. Ebandelioaren egilek ezdute altxatzen bere bururik, ez bere lanik. Ib. 84. Gaizki lukek bere buruaz espantu egitea, bainan, hargatik, batere nere burua goregi altxatu gabe, uste diat erraten ahal dutala Piarres Adame bezalako gizon guti ikhusten dela bazterretan. Elzb PAd 70.
    c) Destacar, descollar.
    Ezen uholde handi bat / behazun edanen duk, / eta orduan burua / gorago altxatuko duk. EZ Eliç 254. Griña nagusia garaiturik ekin giezu besteai ere banaka, eta beti asi zaite burua geiena altxatzen duanagandik. AA CCerac 195. Donibane hasiren burua altxatzen. Hb Esk 131. Bai jautsi naiz, eta nere ohore, estimu, hanpuruskeria, erhokeria, handi-nahi, maina eta zalekeriek bururik sekulan ez dute altxaturen. Dv Lab 218. Gizon batek bere buruaren altxatzea, ohoretarat heltzea, Deputatuen bilkurako prezident behin baino gehiagotan izaiterainokoan, buru puzka bat bazuelako marka da. HU Aurp 173. [Hemezortzigarren mendean] framazonek burua sekulan baino gorago altxatuko dute. Zerb IxtS 110.
    d) Sobreponerse.
    Ta abek dira gizon gordiñak, abek geroko ezeren bildurrik ez dutenak, ta abek eriotz batek porrokatuta bururik altxa eziñik gelditzen diranak. ABar Goi 66.
    e) Levantarse (contra).
    Botereak beti bezala ari dira beren joku zikiñetan; baita beren azpikoak ere oien aurka burua altxatuz. Vill Jaink 178.
    BURUA APALARAZI.
    Hacer humillarse.
    Oraino haren irakuspenek aphalarazten dituzte buruak, orroitzapenek sustatzen bihotzak, kharrek sorrarazten martiren harmadak. Hb Egia 54. Soldado aitzindari batek uste üken zian behin büria apal-eraziren zerola. Const 27.
    BURUA APALDU.
    a) Bajar la cabeza.
    Ordian erran zünian oro konplitü zirela eta büria aphaltürik errendatü zünian ezpiritia. UskLiB 42. Inhurri bat, buria aphalturik urerat zen joan. Arch Fab 107. Hainbertzenarekin aphaldu zuen burua eta eman azken hatsa. Jnn SBi 31. Aphaldu duenean Klodobek burua: / Heldu zaio alderat Jaun aphezpikua: / Eman dioenean bathaio saindua, / Errege han dagoko besarka lothua. Zby RIEV 1908, 606. Buria apaldia, ostatuko solasak gogoan, bazohan doi bat beldurtia. Zub 38. Hirurak alderat oihu samin bat egin zuen Jesusek eta apaldu burua. Zerb IxtS 90. Bazterka so egiten zautan halako irri maltzur batekin eta deus erran gabe burua aphaltzen zuen. JEtchep 93.
    b) Humillar(se), someter(se).
    Otsóak apaldurik búrua obeditzen ziola bekála joán ta yá sékula etzué dañurik egin. LE Matr2 85. Ez bururik aphaldu nihongo yaunekin. Hb Esk 169. Burua apaldurik aithortu behar dut. Dv LEd 51. Orduan ere egonen dire menturaz burua apalduak ahalkez. Jnn SBi 148. Behinik behin, bertzeak bertze, Berdolyren boz-emailek burua apaltzen ahal dute, non ez diren haren iduriko bilakatuak. HU Aurp 145. Gizonaren neurri xuxenerat aphaldurik gure burua mendiak, gogoa bildua ginoazin. JE Bur 161. Elguebarnek behar üken zian büria apaltü. Const 40. Lasterkariek bertan burua apaldu ziñetenan [...]. Ez unan iñor Lalaganterekin leia-nairi. Or Mi 13. Lehen berdin baitziren herritarrak [...] biltzarrean segurik, orai lauetarik hiruek ez dute burua apaltzea baizik. Lf ( in Zait Plat XVIII ).
    (Tras bere, etc.).
    Beharko dut gauza guzietan neure burua apaldu, makurtu eta plegatu humiltasunaren eta mansotasunaren aldera. SP Phil 180. Nurk ere bere büria aphaltürik etxekiten beitü. Mst III 53, 2. Jesusek bere burua / Gizonaren semetan, / Hortaraino apaldua, / Tratatzen du munduan. Monho 108. Zer baliatuko zaitzue zuen buruak aphaltzea ta urmariatzea, ezpazarete bizitzez aldatzen. Dh 210. Ibili gabe, herriz herri, etxez etxe, borthaz bortha, beren buruak mendratuz, aphalduz, zenbaitek desohoratuz, nahi izan dituztelakotz bere herrietako Erretorak belztu, kalomniatu. Elsb Fram 151. Asko dira euren burua, euren miiñean beintzat, apalatu edo apalduten dabenak. Ezale 1898, 3b. Geroztik, bere burua aurtxo onen antzera apaltzen duena, orixe da aundiena zeruko yaurgoan. Ir YKBiz 253. Ez ditugu gure buruak behar den baino gehiago apaldu behar! Zerb Azk 31. Bere higuina ezkutatu behar zuen, bere burua apaldu, bere ohorearen minberatasuna hilduratu. Mde Pr 77.
    BURUA APURTU.
    a) (V-gip).
    Romperse la cabeza, devanarse los sesos; preocuparse, atormentarse con un pensamiento. "Devanarse los sesos. Ordenadorian burua apurtzen ibilli nitzan atsalde guztia gauza bat asmau ezindda " Elexp Berg. v. BURUA HAUTSI (b).
    Damutu jakon egin ebana, apurten eban buruba negarrez. Mg CO 194. Etzaite asi, Pepatxu / burua apurtuten, / ezkondu nai dabena / ezta bildurtuten. Azc PB 235.
    b) Romper la cabeza.
    Buruak apurtuten ibilli. Bilbao IpuiB 272. Eta orduan zarrak makilladaka apurtu egin eutseen burua gazteari. Alzola Atalak 45.
    BURUA ARINDU.
    a) Divertirse, distraerse.
    Han behar du pausatu, han behar du konsolatu eta bere burua arindu eta alegeratu. Ax 428 (V 277). Buru nekatuba arinduteko edo osasunerako, pasietia gauza ona da. fB Olg 32. Goan zen behiñ ihizira / buruaren arintzera. Gy 22. Buruba neke-neke egindda baratzera urten eban axia artubaz buruba pizka bat arinddu ekijon. Otx 148. Apaizgaiak egunero egin oi zuten taldean beren ibillaldia, istudioz zamatutako buruak egurats garbiaz arintzeko. Etxde JJ 19. Egin-ahalak egiten zituen bere buruaren arintzeko orhoitzapen beltzaren aztaparretarik. JEtchep 60. Denpora dohainik eta urririk emate bat zen, burua arintzeko modu trankil bat. Arti Ipuin 67.
    b) "Desvanecerse la cabeza, zorabiatu, zorabioak artu, burua arindu " Añ (v. tbn. A EY III 277, donde se da como V).
    c) Perder la cabeza, desvariar. " Aittajuna aspalditxuan buru-arindduta ei dauke " Elexp Berg. b "Zentzuna eta arrazoitzeko ahalmena gutxitu" ZestErret .
    Penitentzi geiegiz burua arindu yakon mojatxo baten zorakeria. Onaind STeresa 61.
    d) "Kaskarindu" ZestErret .
    BURUA HARROTU (Dv (que cita a Laph)).
    a) Empujar a, calentar los cascos, convencer.
    Bere errate gezurti gaisto onekin burua arrotu ta eragin zion deabru galduak Evari. Mb IArg I 261. Zerentzat hola harrotzen duzu haur horren burua? Hoinbertze semetarik ez othe dut bada batto neurekin atxikiko? Premua jadanik gerlan da eta bertze seme guziak gerlarat abian! Laph 2. Halako besta hetarik batean zen, ametsik ederrenek burua harrotua. Jnn SBi 90.
    b) Perder el juicio, hacerse insensato.
    Gazte denboran burua arrotzen, eta gaitzeronz kolokatzen asitzen danetik beregana dediñ artean, doi doia daki gazteak nondik, eta nola dabillen. AA I 605.
    BURUA HARTU.
    a) Fascinar, ocupar el pensamiento, pensar sólo (en).
    Asto bat zioalarik / erlekiez kargaturik, / buruan ezarri zuen / hura zutela adoratzen. / Hartua hortaz burua, / bazoan fanfarrundua. Gy 106. Pentsaketa hortaz burua hartua, / Gure giza dago net enbrazatua. Ib. 13. Nahi nuke, o Jesus ona, nere burua osoki hartua banu zure ontasunaren eta urrikalmenduen orhoitazpenaz. Jnn Bihotz 6s. Zoin bainakien arras burua hartua hari zela, iragan urthean paganoek errerikako kapera baten berritzen. Prop 1901, 21. Hiriak eta hiriko lilluramenduek burua harturik, Larrun handiaren itzal maiteari betikotz ihes egin duten dohakabeak. Zerb Azk 32. Bahakik Benitak nola hitaz burua hartua duen... Larz Iru 104. Erabat burua artua ta bere liburuen gezurretan blai-blai egiña! Berron Kijote 200.
    b) Subirse a la cabeza, nublar el juicio. " Ardoak burua artu dio (G-azp)" Gte Erd 71. Cf. ODOLAK BURUA HARTU (s.v. odol)
    Sukharrak hartu du burua, begietarat heldu dire gauza lazgarrienak. Hb Egia 62.
    BURUA ATERA.
    a) " Burua atara (c.), burua atera (L, BN); a) ganarse la vida; b) sobresalir" A.
    Salerospenean burua ateratzeko, atzerrira joan bear izan zuten. A Ardi 73. Orrek burua atarako dau, zintzoa da ta. "Ése ya se ganará la vida" . Zam Man 25.
    b) Mostrarse, manifestarse. " Burua atera oan aren alde (V-arr-gip, G-azp)" Gte Erd 125.
    Berak burua aterako zula aien alde. Or SCruz 119.
    BURUA HAUTSI.
    a) (Hb; b. ausi Lcc, Añ, buruautsi Lar).
    "Descalabrar" Lcc, Añ, Lar.
    Eta berriz igor zezan hetara berze zerbitzari bat eta harri ukhaldiz hauts ziezoten burua. Lç Mc 12, 4. Hautsten baderatzu [presuna batek] harri batez burua. Ax 304 (V 202). Batak lekhü gora batetarik eroririk büria hautse ziala. Mst I 23, 7 (Ch hautsi du burua ). Jainkoak madarikatu zuan sugea, ta adirazi zuan emakumeagandik etorriko zala aren burua ausiko zuana. Ub 9. Bere semiak emon leikezu makillaka galanta, ta buruba ausita itxi. Mg PAb 64. Etsaiak iges egiten du gurutzeagandik, zakurrak burua autsi dion makillagandik iges egiten duan eran. AA II 21. Makillazoka josi eta buruba autsi. Sor AKaik 123. Arrika edo agaka norbaiti burua austea be gertau oi da. Ag Kr 38. Guzurraz erain arren pekatu oneri, / Beste batek burua ausikotzu zeuri. Enb 80. Oraintxe bai, dio saskigilleak, burua autsi bear diat! Or Mi 59.
    v. tbn. Zby RIEV 1909, 104. Tx B I 243. Balad 221. Burua ausi: Gco I 462. Añ GGero 47. Arr May 143. Kk Ab I 33. TAg Uzt 64. NEtx LBB 317.
    b) Romperse la cabeza, devanarse los sesos; preocuparse. " Pentsaketan ez du bururik hautsi (BN-arb)" Gte Erd70 (junto a asko nekatu de otras zonas). v. BURUA URRATU (b); cf. buruhauste.
    Iainkoa zu etzarela hoberen pillotua, / gauza hartan nihork hautsi behar eztu burua. EZ Man II 132. Donzella daguala semea egin dau, / Nik ezin aditu dot misterio au. [...] Ai ni mila bider desdetxadua! Nola ausi deusten neure burua. Acto 187 (en boca de Lucifer). Eta kolera urduriak askori buruak autsi oi diozka. Cb Eg II 162. Gure erriko kuriari enzun deutsat buruba ausita bere ezin dabela sermoe bat euskera ondo imini. Mg PAb 82. Orain ausiko neuskezu buruba asiko banintxatzu bein banaan expliketan zertzuk dagozan buruko kabidade edo barruban. Ib. 84. Ez dagokiola neskatxa bati bururik ausitzea liburugiñen. VMg IX. Zuk oraindaño ez dezu bururik ausi animaren onari dagozkan gauzetan. AA III 411. --Zelan obeto egingo da Esamina au? --Jaungoikoaren legeko ta, Elexako Mandamentuak bein banaan igaroaz itoka gaba, baña ez burua austeraño. CatBus 48. Asko zorigaistuan / gaurko egunetan / burubak austen dabiltz / pranzes erderetan / euskeria azturik. Ur MarIl 126. Eta heriotze hek guzietarik / xoil bakhar bat ere ezpada / burua hautsi daukunik. Gy 252. Lenengo iru egunetan buruak austeko ibilli ziran, ezin asmatuz. Lard 141. Galdu zanik geiago ez da, ez ikusi, / alperrik orren billa burua asko ausi. AB AmaE 349. Burua hautsi gabe nondik has ezin hatzemanez. HU Aurp 217. Ez dezazutela bururik ausi munduko aberastasun [...] laster galtzen diranen billa. Ag Serm 125. Burua gau ta egun alperrik maiz autsita. A Ardi 20. Eta bideak bideari bazoan, burua hautsia nun othe zuen bada Ondikola. Zerb Ipuinak 89. Baño orretzaz ez zuan bururik autsi nai. Anab Usauri 34. Buruba austen ekin eta ekin eragon arren, asmakixun onek zer esan gura dauan ezin dot ezetara igarri. Otx 152. Etzaite kezkatu, nagusi jauna; etzazu bururik ausi. TAg Uzt 308. Ori orrelantxe izan dala jakiteko, burua ausi bearrik eztago. Eguzk GizAuz 137. Orain Tabor-en Etorritakoa, ikusi nuna [gogora nun]; baiña nolako aurpegia zun iduritaratzen burua autsi gabe. Or QA 165. Ez du balio, sobera bururik hauts dezagun bazterretan hobendunketan. Hobenduna Anton da... Larz Senper 80.
    ( Buru austen egon, ibili, etc.).
    Illa betean egon zan buru austen, ta oraindino ez eban bearraren erdirik egin. Mg PAb 198. Asmakari oek ondo ezin moldatuz buru ausitzen Oriamendiko gañean zegoela. Izt C 306. Beragaitik buruausten jo ona ta jo orra ibillita, auxe da ordaña! Ag Kr 111. Emakumeak askotan oi dabiltz buruausten, txanponari nondik iraun eragingo edo txakur txiki bat geiago zelan irabazi edo atarako. Ib. 131. Beti aserre-arpegi ta betillunaz, artega ta buru-austen, zer egin ez ekiala aurrerantzean artu bear ebazan burubideakaz. Echta Jos 226. Noizbait antxiñatxo ibilten ziñean buru-austen nire jatorria illuna zala, a zala, ori zala ta bestea zala. Ib. 362. Diru apur bat egiteagatik gau ta egun jardungo zukean lanean edo buruausten. Ag G 20. Orretan [ibiltzen] ere lana / dago erakusten, / noiz eroriko geran / beti buru austen, / ortik pentsa amak zer / supritzen dituzten. Uzt Sas 32.
    Ori da errazoia, ori ori Patxi, / uste dot ez dozula buruausten gaizki. AB AmaE 240.
    BURUA AZALDU.
    Mostrarse, manifestarse.
    Baña burua azalduko det / sator-zulotik bada're. Uzt LEG I 287. Biek kopia gisa azaltzen dute burua: lehenak Frankfurten ikusi zuen argia, 1785gn. urtean; besteak, berriz, Paben, 1782an. MEIG I 234.
    (Tras bere, etc.).
    Santa Kruzek azkenean bere burua azaldu omen zun. Or SCruz 20. Beren buruak azaldutzera / juanak ziran propiyo, / danak batera salduta ere / duro bat eztue baliyo. Tx B I 181. Jainkoa, gauza bakoitzaren ondoan eta azpian datza, ez ordea gauza orren barne-indarrak galerazteko edo oien ordez bere burua azaltzeko. Vill Jaink 77.
    BURUA HAZKATU.
    " Buru-azkatu, discurrir. Urrengun buru azkatu deixela, que otro día discurra mejor" Etxabu Ond.
    Jendia nola juntatuko zan / burua zuten askatu, / iñork asmorik etzeukan baño / laister ziraden prestatu. Auspoa 59, 75.
    BURU-ABAR.
    Rama de la copa. Rama de la copa. v. buradar.
    Buru-abar ustel artatik, gaztain, aritz, urritz, lizar ta belar-landare berriak jaio ta, bere barrungo ezetasunari eskerrak, gaztañaren buru-adarrean bizi itun. Ataño TxanKan 96.
    BURUA BAT EGIN (V, G) Ref.: A; Etxba Eib .
     Unirse a, juntarse con (frec. para un mal fin). "Equipararse" A (que cita a Mg). " Bazabiz zu burua bat eiñda kaskajo aundi orregaz, ya andas tú conchabado con ese gran necio" Etxba Eib.
    Ez oi nas sartu ardantegijetan [...], ez jakolako etxagun begiratu bati ondo egiten buruba bat egitia gizon ospetsu, burrukari, ondatzalle, alper ta baldanakaz. Mg PAb 43 (Arr BAP 1948, 337 bere burua bat egitea ). Beldurrak ixildu zituen [...] eta ikasi zuten urrengorako ez laguntzea, ez burua bat egitea Leoi sendo ta arroarekin. VMg 7. Ez da bada emon biar iñori okasinoerik, ta emoten badabee, alde egizu andik, tontuakaz buruba bat egin baga. JJMg BasEsc 174. Auxe da bai, auxe da oraingo mundua, / ezin leike nai nogaz bat egin burua. AB AmaE 223. Eztot nai nik burua / bat egin zuekaz / ezta zuen antzeko / beste batzuekaz. Azc PB 48. Umeegia zala, aregaz burua bat egiteko; amazortzi urteko mutillak eztabela berrogei urteko mutil zaarrakaz batu bear. A BGuzur 118.
    --Gulangoakaz berorren burua bat egitea... --Zeuek gura badozue beintzat... Ag Kr 124. Orrelako gizonakin bere burua bat eginda. Ag G 196.
    BURUA BEHEITITU.
    a) Bajar la cabeza.
    Gurutzean nola zegoen burua beheititurik, begiak zerraturik, begitartea horiturik. Mat 214. Jesusek edan zuen hartarik, eta bere burua beheititzen zuela, erran zuen: ene aita, ematen dut ene arima zure eskutarat. Lg II 281. Ederrenez begiak lilluratuak, burua goititzen dugu soailu alderat; beheititzen ere ba berehala, xoradura guziak galdurik. JE Ber 64. Pantxok, trixteki burua beheititzen du. Larz Iru 92.
    b) Humillarse.
    Zori gaitza bere burua xumeekin gogotik beheititu nahi eztutenentzat. SP Imit III , 10 (Mst ümiliatzera ).
    BURUA BEHERA.
    a) Con la cabeza gacha.
    Besteak, buruak bera, oso ixilik daude. Alz Ram 92. Bertzea aldiz bazagon burua behera begiak lurrari emanak. Zerb Azk 39s.
    b) Cabeza abajo. v. BURUZ BEHERA
    Bi oñakin zaplatekoa jo lurrean ta aidean bira osoa egin zuan burua beera ta gora zutik erortzeko. Anab Poli 134.
    BURUA BEHERATU.
    a) Bajar la cabeza.
    Erran zezan, Guzia konplitu da: eta burua beheraturik renda zezan spiritua. Lç Io 19, 30 (Dv burua beheratu; Ol, IBk, IBe burua makurtu ). Jesusek bere aitziñerat / beheratzean burua, / burreu kruel eta gorrari / egiñ zioen kheiñua. Gç 88. Jesusek bere azken apari aurrean bere begiak jaso zittuan zerurontz eta burua beratu zuan bere Aitta Zerutarrari eskerrak emanez. Inza Azalp 120. Ejerzizio oien ondoren aurrak Jangoikoaganako maitasunez biotzak bero-bero egiñik, burua beratu ta pentsamentua Jesusengan jasorik ixil-ixillik aitorketa egitera joaten dira. ArgiDL 132. Orra or Josu / Gu maitasunez / Besarkatzeko / Bere Besoak zabalik, / Bular-zaurija / Edeirik daula / Gu maitatzeko / Antxe barruan sarturik, / Bere burua / Beratzen daula / Guri bakezko / Mosua emon gurarik. Enb 105.
    b) Humillar(se), someter(se). "Apocarse, humillarse, bere burua [...] beeratzea" Lar.
    Ezen bere burua goratzen duen guzia, beheraturen da: eta bere burua beheratzen duena, goraturen da. Lç Lc 14, 11 (He, Ker, IBk, IBe bere burua be(h)eratu, TB, Dv, Ol ap(h)aldu, Oteiza, Brunet humillatu ). Haur hain goratü izan dela, nola bere büria beheratü baitzian berthütez. Bp II 108. Iazar zazu ene bizkarraren gaiñean, behera zazu ene buru superbioa. Ch III 50, 6. Zure buruba beheratzen zinduen, zure ezdeustasunean hondatzen ziñen. Mih 29. Ala gaizki egin othe dut, zuen goratzeko ene buruaren beheratzea. Dv 2 Cor 11, 7. Gisa onetako egitiakin Franziskok bere burua beratzen zuan, eta etsaiari ebakitzen zion bidia, bere biotzian sartu etzedin. Bv AsL 109s.
    BURUA BEHETU .
    (Con aux. trans. tripersonal). Humillarse ante.
    Geure asaba onak / gauzak igarririk / iñox bêtu ez eutsen / besteri bururik. Zav Fab, RIEV 1907, 93.
    BURUA BEROARAZI.
    Calentar los cascos, empujar a.
    Behinik behin ez lezokete hoinbertze neskatori burua bero-araz: eskolatu behar direla, errientsa izaiteko. HU Zez 106s. Emeki-emeki, ostatuan burua beroazi-eta, zortzi milaliera maileatu zazkoten. Arb Igand 133.
    BURUA BEROTU.
    a) Excitarse, apasionarse, calentarse la cabeza. " Burua berotu eta ankak oztu, se dice de los apasionamientos que no valen la pena. Arengandik ataratzen dozuna da, burua berotu eta ankak oztu " Etxba Eib.
    Géro segitzen dá desgobérnua, gero búrua berótu ta edozéin gauza errátea ta egitea. LE Prog 112. Ez dakizula burua bero. Ez da zuhur igeltsua erabiltzea itsura, nola-nahi. Dv Lab 198s. Eta urrengo iganderako ondo pentsetako esanaz, buruak berotuta, amorruz etxera. Gerrika 137.
    b) "(BN-lab), fatigarse el cerebro" A. v. BURUA HAUTSI.
    Badakit gutxi dirala Jaunaren dei eta borondatea ezagutzeko, burua berotzen duenak. AA I 594s. Ezer ez baziran bezala begiratzen zien, bururik oiekgatik asko berotu gabe. Lard 501. Aithortzeko ere dute Gipuzkoarrek, ez dutela orai artean burua hanbat berotu hemen, hargintzako ala zurgintzako edergailuetan. JE Ber 75. Zenbait bearko ote zan eta zenbait emango ote zuten kontuak ateratzen buruak pixka bat berotu ondoren. Munita 115. Polizi-arazo batekin burua berotua omen zeramak. NEtx LBB 113.
    c) "Calentar los cascos. Lagunak berotu zotsen burua Indiara joateko " Elexp Berg. "Norbait zerbait egitera bultzatu. Hori ezta berekasa etorri. Batenbatek berotuko ziyon burua " ZestErret. "Adorea eman" Ib.
    Eta ordu zen egiazki, norbeit nonbeit higi zadin norapeit! Zerk dioke horrela Pariseko hiriari burua berotu? HU Zez 91. b Zuk, nere semeari burua berotu diozu neri dirua lapurtzeko. Ill Testim 22. Nere amak naiko ez duela, jakiña ziok. Jendeen berriketak burua berotu ziotek, eta ez aiz bere gogokoa. Alz Ram 41. Gezur eta irañen bitartez ene aitari burua berotzen ari zatzaio Etxahuniako oñordekotza (herencia) ken dakidan. Etxde JJ 14. Norbaitek burua berotu dio. (AN-gip) "Konseju txarren bat eman dio" . Inza NaEsZarr 903. Gure ama orri fraile edo apaizen batek burua berotu dio, nunbait, seme-alabak gogo-jardunetara bidaltzea ona dala. Zendoia 173. Ez batere beste batek hezteko eta plegatzeko, burua berotuz edo teoria batzu sakatuz, hori ez! Larre ArtzainE 193.
    d) Subirse (el alcohol) a la cabeza.
    Gixonari, ardauak buruba berotu ezkero, bardin ixaten dautso edozein dollorkeri egindda be. Otx 111. Anitz edanik, eta edariak burua berotutxe baitzien, ez da handi liskar ezin hezi bat sortzen bazen haien eztabaidatik. Mde Pr 137. Ardu pheziak gizunen / gogo büriak berotürik, / zalhe ditzak algarrekin / adixkidiak nahasirik. Casve SGrazi 94.
    BURUA BETE.
    a) Subrse (el alcohol) a la cabeza.
    Berriz agitzen baniz holako lagünekin, / büria bethe gabe bertan bexuak goiti. 'Avant que cela ne porte à la tête' . Etch 358.
    b) (BeraLzM).
    "Calentar los cascos" BeraLzM.
    BURU-ADAR v. buradar.
    BURUA EDUKI.
    " Burua eztaduka enetzat, il n'y a pas la tête pour me résister" SP.
    BURUA ERAKUTSI.
    a) Destacar, hacerse notar, dejarse ver, aparecer. " Burua erakutsi, presentarse, dejarse ver, comparecer" PMuj. v. BURUA AGERTU (b)
    Leku batetan bere tresna ederrak dadutza eta bertze batetan hekin beharra luke, behar bezala burua erakusteko. SP Phil 276 (He 277 aiñtzinean berreginki agerzeko ). Neskatilleen artian pasinoerik bizijeena oi da burubak erakutsi naija. JJMg BasEsc 188. Azpiratu artean zeure ekandu txar, guztien artean geien burua erakutsi bear izaten dabena. Añ EL2 19 ( EL1 15 bizio agintaria ). Andrea pozik dago / uda barrirako, / erromeria ederrak / ibilteko ikusten / gizonagaz batera / burua erakusten. Azc PB 74. Burua erakutsi nai ez duenen joeran alkarganatzen dira biak. TAg Uzt 6.
    (Tras bere, etc.). Mostrarse. "Hacer ostentación. Bere burua erakustearren iñundienak eitteittue batzuk " Elexp Berg.
    Zoazte, erakuts ietzezue zuen buruak Sakrifikadorei. "Montrez-vous" . Lç Lc 17, 14. Hereneko egunean resuszitatu izan da hiletarik: harzaz erakutsi ukhan du bere burua biktorioso herioaren eta bekhatuaren kontra. Lç Ins C, 5v. Zere burua erakusteagatik egiten dituzu egin oi dituzun zenbait gauza. Mb JBDev 140. Dabitek nahiko zuen erakutsi bere burua gudu hartan; ordean gibelatu zuten hartarik. Lg I 315. Zuri akáso idurizaizu inportadéla zerbáit erakústea zeure búrua, danboreain soñátze, danzátze ta aláko aurkériak ikástea. LE Prog 118. Ohore-gosei, laudatuak izan nahiei, bere buruak erakhustea baizen bilhatzen eztutenei. Dh 270. Eureen burubak erakustia gaiti ta esan dan saltsa zikin pekatuzkuan ibiltia gaiti duazala dantzara. fB Olg 101. Bere burua erakutsi / nahi arratoiña iduri / agertzen zaizkit betbetan / bi animalia hurbill aitzinean. Gy 218. Eztala siñistutekoa Anjelek erriko jaietan bere burua ez erakustea. Ag Kr 56. Ez dut uste bizkitartean beren buruaren erakustea gatik doazila hoin ardura emazteak ithurrirat. JE Bur 35. Erastunez yosia ta erdera arroa dariola, dabil, or zear, bere burua erakutsi bearrez. Ldi IL 81. Zure burua erakutsi behar duzu kasernan sartu orduko. Etzitela xoxo bat bezala egon, besten beldurrez. JEtchep 94.
    c) (En sdo. prop.). Mostrar la cabeza.
    Zer erantzungo ete deutsee Jesusi erakusten deutseezanian bere buru arantzaz inguratuba? JJMg BasEsc 5. Burua beatzez erakutsiaz: --Ganbaratik koloka ote nago? NEtx Antz 103.
    BURUA HERDOILDU.
    " Burua ordeitu, arroñarse la cabeza, es decir, olvidarse (V-gip, G-azp)" A Apend.
    BURUA EROAN.
    Hacer perder la cabeza (el alcohol).
    [Ardauak] senduago dalako berak igarri baga, buruba eruango baleuzkijo, ez litzateke pekatu izango. Astar II 123.
    BURUA GALARAZI.
    Hacer perder la cabeza.
    Egiten dezun baño kaso geiago hartaz ez egitea, burua galerazi dezakean gauza da! Mb JBDev 225. Ez dute zeren erran gaitzak burua galarazi diotela: zoroen aitzakia da hori. Hb Egia 14. Ori buru muiñean sartuta daukan artean eztuk oneratuko gure koñata. Gizon lizunkor orrek burua galdu azten ziok. Etxde JJ 149.
    BURUA GALDU.
    a) (V-gip, G-azp) Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 71; ZestErret .
     Perder la cabeza, enajenarse. "Delirar; perder el juicio. Burua galduta diardu disparatiak esaten. Diru apur bat eiñ ebanetik, burua galdu eban " Etxba Eib. "Enloquecer, perder el juicio" Elexp Berg.
    [Ontasunak] eramaiten bazaizkigu, eztugu hargatik ez burua, ez bakea galduko. SP Phil 277 (He 278 sensua galdu ). Gizon eri, burua galdu ta ere, osasun osoan arkitzen dela esaten duena. Mb IArg I 82. Konfesore izan diran askok galdu dute burua, edo zoratu zate. Mg CC 124. Burua galdu ez badu, aitortuko du alperrak dirala alako ondasunak. VMg 61. Ez bakarrik da ordikeria osoa, batek bere burua, bere adimentua eta juizioa txit galdu, eta [...] trunko bat bezela gelditzen danean. Gco II 59. Oartu zan orduan / [...] falta zala etxean / zan diru guztia; / burua galdu eta / arturik makilla, / etxe guztitik dabill / zakurraren billa. It Fab 22s. Erreka yo zuen, burua galdu, eta erroen etxean hil zen. Hb Egia 18. Jo batera ta jo bestera burua galtzeko eran. Bv AsL 85. Au aditu zuanian Patxik, galdu zuan bere burua eta txoko danetara begiratuaz eman zuan pauso bat ukabillak estuturik. Apaol 41. Denbora hartako Frantsesik gehienek iduri zuten burua galdua zutela. Elsb Fram 131. Gizon zuhurra zen, eta anitz ardo xurgatu ondoan ere etzuen sekula burua galtzen. Zub 26. Beharrik han dugu, bertzelako gizona. Ez du burua galdu, harek. Aitzindari batek bezala manatzen du, aita-familiako batek bezala konsolatzen. JE Ber 98. Urdalletik gorantz etorkijuen lurrunaz buruba galdu ta anken ganian ezin egonik, asi ziran zabu-zabuka. Otx 156. Aurrenetik ia guztiak bere aurka: erria ondatzera zijoala; betiko zor-pean sartu bear zuala; burua galdu zuala ta orrelakoak. Munita 116. Zoratu yako gure Erramoneri; burua galdu dau. Bilbao IpuiB 121. Deneri gerta zukek aphur bat burua galtzea eta behar ez diren jestuen orduan ibiltzea. Larz Senper 68. Irekin joango litzaken neskatxak ere, benetan burua galdu bearko likek aurrez. NEtx LBB 150. Burua galduta eukenak edo zoroak. Etxabu Kontu 109. Oraintxe bai ere burua galdu dekela! Ataño TxanKan 112.
    v. tbn. ABar Goi 45. Zerb Bahnar 11. Or QA 77. Zait Plat 1.
    (Con aux. intrans. bipersonal). " Burua be [...] galdu jako, ta oso gaizki dago " Elexp Berg.
    Zartu zanean, burua erdi galdu zaioken eta egoskortu egin uan. Ataño TxanKan 89.
    (Con aux. trans. tripersonal). Hacer perder el juicio.
    Buruba edo zenzuna ardauak galduko baleuzkijo. Astar II 123. Zure amodioak / burua dit galdu. Iparg 351. Galdu dirak neri burua, / ardo zitalki gaiztua. JanEd I 134. Maite gaitzak galdu zizun burua. NEtx Antz 99.
    b) Extrañar, causar asombro.
    Akhabantzarik ez duen eternitate hura, bethi has-berri. Oi burua galtzeko gauza! Dv LEd 226. Zer esan eta pensatu etzekien, baña burua geien galtzen ziona zan, berak arpegi muxiñ eta illuna ipintzen bazuen, platerakoak ere ala ipintzea. Arr GB 115.
    BURU-AGERIAN.
    " Buru agaríen, con la cabeza descubierta" Iz Ulz.
    Bere zaku ta zilizio, ille nastu ta buruagirian; oñ bata utsa ta zapatarekin bestea. Cb SIgn 36.
    BURUA GOGORTU.
    Secarse el cerebro, chochear.
    Medelen itz oriek, burua zearo gogortu ezpazait, aberats batek egindakoak dirudite. A Ardi 12s. Burua gogortu zaio aitari / orai semiak sinesteko, / nik beti hauxet erraten diot / hoiek gogotik uzteko. Xa EzinB 132.
    BURUA GOITITU.
    a) Levantar la cabeza.
    Eta gauza hauk egiten has ditezenean, xuxent albeitzinteizte, eta goiti albeitzinzate zuen buruak, ezen hurbiltzen da zuen redenpzionea. "Levez vos têtes" . Lç Lc 21, 28. Nagia ere negu hotzean [...] ohean higitzen da, bertze aldera itzultzen da, burua goititurik iartzen da. Ax 46 (V 29). Jangoikoari eskerrak emateko bezala goititu zuen Santuak burua. Mb IArg I 116. Nun nahi burua goiti zindezan, erdiz erdi aurkitzen zinuen iguzkia. JE Bur 10. Burua gutika goititu zuen eta Hazienda aldera bea, etxearen ebasgoan ari zirela ikusi zuen. FIr 147.
    b) Envanecerse.
    Laborari hun bat züzün primaren gradia, / bena goititü dizü sobera büria; / nahiz entzün izena anderia, / galdü tizü hunak eta uhuria. Etch 428.
    BURUA GORA (Lcc).
    Con la cabeza levantada; (fig.) con orgullo, sin humillarse. "Papa arriba" Lcc. " Burua gora dabila, il va le front haut" H (s.v. gora ).
    Ibiliko den lekhu guztietan burua gora ekharriko du, burupe izanen du eta nehoren guti beldurrik. Ax 10 (V 5; v. tbn. Tt Onsa 2). Bitartean Jainkorik gabe / burua gora airean, / errebelatu baten gisa / ibil adila lurrean. Gç 180. Büria gora aldiz nahi dianak zühaiñen adarretzaz eztü axolik, ezetare nahi itzalik. Egiat 213. Phüntü hartan heiagora, / kabalek büria gora / eginen die azkarki, / aihartüren doloruski. UskLiB 216s. Oro [...] Xuberotar jazarrien etsai errabiatuak [dira]. Halaere burua gora badatorkiote eskualdun presonera. Lf Murtuts 48. Irabazi diagü gizon izatia, esklabotarzün gogorrenaren khatien etheitia eta üskaldün bati zion bezala büria gora ebiltia. Mde Pr 48. Jinkoak emanen dezela "burua gora" bizitzeko eta hiltzeko behar dükien lagüngoak. Herr 5-1-1961 (ap. DRA ). Arpegiak argi, buruak gora, arrokeriazko barreak egiten zituen. Erkiag BatB 105. Airez aire heldu zen gure Jatsuko semea eta burua gora itzuli bere Herrirat. Ardoy SFran 45.
    Diote badirela ehun eta zenbeit deputatu ere, auzi hortarik eskuak garbi eta buruak gorarik aterako ez direnak. HU Zez 47. Ahalgerik gabe eta buma gorarik. Larre ArtzainB 298.
    BURUA GORATU.
    a) Levantar la cabeza.
    Arean da Doridok burua goratu ta ekusi eiano. Lazarraga 1153r. Edan gogo duena, abreak bezala, hatsik hartu gabe, burua goratu gabe, kolpe batez edaten du. Ax 342 (V 228). Azken sare-aldia botatzean, burua goratu ta esan zion Jesusen Amari. Mb IArg I 327. Burua goraturik, dakus Eizari bat zetorrela Txakurren ondoren. VMg 54. Sorokoak ozta du / goratzen burua, / uste du ikusitzen / duela zerua. It Fab 36. Orduan Antoniok burua goratu, eta itsas-lapurrak zerbait urruti ikusi zituenean, ostera belaunikatu. Arr May 184. Osaba-illobak lanean bururik goratu gabe ari ziren. Izeta DirG 104.
    v. tbn. Añ GGero 250. Izt C 33. Ag Kr 222. Ir YKBiz 412.
    b) Envanecerse, ensoberbecerse.
    Bere antust arroa ta burua besteen artean goratu naia. Mb IArg I 224.
    (Tras bere, etc.).
    Ezen bere burua goratzen duen guzia, beheraturen da. "Quiconque s'élève" . , ( ( He, Ker, IBk, Ibe bere burua goratu; ) ( TB, Oteiza altxatu, ) ( Dv, Ol goratu ) ( Brunet goitaltxatu ) ). Bakoitzak bere burua goratzea da bere burua ondo ez ezagutzea. VMg 36. Besteen gañean gere buruak goratu edo altxatu nai izatea: gere buruak geiegi estimatzea. Gco II 31. Bere burua goratzen zuen / bertzien kontra hitzinik. Mattin 91.
    b) Levantar cabeza.
    Ez-ikusi egiteak ta ez kastigatuteak emoten dau okasiñoa ta bidea falta geiago egiteko, bizio ta gaistakeriak burua goratuteko ta geituteko. Añ GGero 205. Etxeetan gelditutako Filistintar banakak osotoro ondatu bear zituzten, bururik geiago goratu etzezaten. Lard 147. Etsai galgarri oni eman zioten burua goratzeko bidea eta lekua. Ib. 124. Batzuek garaittu orduko beste batzuek burua goratu izan dute. Inza Azalp 90.
    BURUA ILUNDU.
    Ofuscar(se).
    Gizon ordija alboruzka, begijak gorrituta, buruba illunduta, sustanzijarik ezetan ez daukala [dabil] . JJMg BasEsc 206. Buruko odol kolpe edo perlesíaikin zagon gaxo bat, baño etzagon osotara burua ilundurik. FIr 189.
    BURU-AIRE.
    Semblante.
    Pentsatzeko zen haren buru-aireak ez zuela karesazko solasik. Etchebarne 137.
    BURU-AITZINATZAILE.
    " Buru-alzinazale (Sal), cizañero, enredador" A.
    BURUA ITZUL ARTEAN, BURUA ITZULTZEKO ARTEAN.
    En un momento. v. BURU-ITZULTZE.
    Burua itzultzeko artean gogotik osoki galdua dugu sekula santan orroit atxikiren ginuela iduri zitzaukuna. HU Zez 142. Berehala lanari eman zen, bainan Wellington aintzindu zitzaion eta burua itzul artean Larrungo mendiaz jabetu. Zerb Azk 34.
    BURUA JASO.
    a) Levantar la cabeza.
    Jaso zuen burua ta luzatu iduna zerbait balekus bezela. VMg 56. Siongo alabak ibili ziriala, eureen burubak jasota, samaak armatuta. fB Olg 77. Txorrotxgillea bere / arri leunean / bururik jaso bage / ari da lanean. Echag 145. Jesus-ek burua jaso, eta esan zien. Lard 413. Korañera makurturik eukan burua jasota. Ag Kr 72. Berriro beste soñu aundi bat aditzen du; burua jasotzen du. Goñi 27. Eta buruba jasota iñoiz baño arrokeri andijagoz, alde guztijetarata begiratu eban. Altuna 79. Jonixio burua pizka bat jasoaz zerbait asmatzen bezela ariko da. Lab EEguna 100. Apur bat ixilik gelditzen da ta burua jaso gabe bere ugazamaren arpegia betik gora begiratzen du. Etxde AlosT 28. Polik egin bear zuan eskuen gañean jarri, gerria makillari erantzi ta zankoak beste aldera bota, urrena burua jasota zutik gelditzeko. Anab Poli 93.
    v. tbn. Añ GGero 249. It Fab 24. Laux BBa 50. Or Poem 526. JAIraz Bizia 89. Erkiag Arran 66. BEnb NereA 236. Bilbao IpuiB 182.
    Juanek eta Fraiskak jasoko balute burua eta orko joan etorria ikusi, beriala lirake berriz illik. Apaol 88 (v. tbn. Laux BBa 82, F. Labayen in Munita 6).
    Levantar, hacer levantar (a alguien) la cabeza.
    Ekarri eban, eta alabeak eruan eutson amari edontzi bete, ezkerreko besuaz burua piskat jaso-ta. Kk Ab II 22. Eskutitza irakurri zuanak, begik lertzeko zorin zabaldu, burua illdakoari jaso zion. JAIraz Bizia 90.
    b) Levantar cabeza, sobreponerse. "Levantar cabeza. Estu agertu zan, baña burua jaso dau, estuvo apurado pero ha levantado cabeza" Etxba Eib. " Gizona hiltzizaionetik burik jaso eziñik dabil " ZestErret.
    Jausi da, jausi da Babilonia andia; nere onra, soberbia, erakeria, andinaia, estimazio, erregalo, ta gustoak bururik sekulan ezdute jasoko. Cb Eg II 120. Baña, gure Pobretxo on askoren animak salbatzeko, Euskarak burua jasotzea, Jainkoak nai du. Cb EBO 10. Zoorrez beteta, bururik jaso ezinda, gosia emoten deutseela euren ume ta ogitukuai. Mg PAb 93. Deitu euskuben erreguz legez, ta gu lagun gendubezala, gure indarren bidez, jaso zituben makurturik erabillezan burubak. Ib. 210. Aberats ilzala ta bere ondasun guztiak Oñatiko aidientzat utzi zituala! Gizonaren zoria! Berriz ere jaiki orratik, berriz ere burua jaso. Ag G 370. Euskalerriak geiago burua yasoko etzulako etsian. Ldi IL 133. Gauza guztien jabe estadua egiñaz, asmu ori lortuta dago: orrelan domukeriak ezingo dau egundo bururik jaso. Eguzk GizAuz 65. Ondamen ontatik burua jasotzen naiko lan izan zuten Hegiaphaltarrak. Etxde JJ 214. Onexek dauka gure euskera / burua jaso eziñik. BEnb NereA 91. Mixeri beltza aixa sortzen da, / zoriona da nekeza, / Berriz burua jasotzen emen / ezta lantegi erreza. Basarri 103. Juanak etzuan bere bizitza guzian bururik geiago jasoko. NEtx LBB 27. Azkeneko gizon-iltzearen kutsuak garbitu ta bizi-pozean buruak jasotzen ari giñun. Ataño TxanKan 102. Elkarrekin jasoko dugu burua, elkarrekin lehiatzeko bihotza badugu. MEIG IV 114. Euskarak, Nafarroako euskarak buruenik ez zuen burua jasotzen, behetik beheitiago zihoan. MEIG VI 77.
    c) Plantar cara, hacer frente.
    Atzeak eta auzoak etzuten burua jasotzeko alik, zeren Dabid-en gerrarako argia eta indarrak baziekizkiten. Lard 204. Sukaldean sartu ezkero Engraziren menpeko ta neskame izan bear baitut eta bururik jasotzen ausartzen ezkero edozer zatarkeri entzun bearrean izaten naiz. Etxde JJ 106.
    Orrelaxe berekautan izketan ari zala, kolkopean zamorro beltz ikaragarri batek burua jaso zion. TAg Uzt 163.
    d) Destacar, sobresalir.
    Aberrijaren etsajen aurka / Gurendaz ainat gudatan / Buruba jaso eban / Erri au. Enb 40. Gizon jakintsuen artean bere burua jasotzen zuen asko-jakin baten omenak geiago ta geiago zabaldu ta goratzera alzatozte. Etxeg ( in Muj PAm 17 ). Ta aldiz, Birjiña ager zanetik, / zabalduz bide berria, / itxasoz aruntz t'onuntz burua / jaso zun Euskalerriak. SMitx Aranz 89.
    Jakina Frantzian lehenago eta errutsuago dela joera hori, baina Espainian bertan jasoa zuen burua 1700 baino lehenago. MEIG VI 51.
    e) " Bere burua jasotzen erremia, naiz da ezer izan ez, pronto a alabarse, aunque no sea nada" Etxba Eib.
    BURUA JO.
    a) (Hacer) perder la cabeza. " Burua ioa du, il a la tête creuse" SP.
    Aiei! Aiei! dio kapitainak, oihu samin batekin; ene iloba burutik aldaratu da, tenpestak burua jo dio. Laph 226. Bekhatuen orhoitzapen biziegiak burua jo zion azkenean. Ib. 236.
    b) " Jainkoak burua joko ahal dio, plaise à Dieu de lui toucher le coeur, de le faire changer de sentiment" Dv (s.v. jo ). v. BURUA HARROTU.
    c) Llegar al (a un, etc.) extremo.
    Ahal guziak egin zituzten Iñaziori bere lagunen khentzeko. Ezin bertzez, azkenean huna zer buru jo zuten. Goiz batez, hiriko muthilak harmetan sarthu ziren ospitalean, hirur gizon gazteak altxatu zituzten eta zoin beren etxerat ereman. Laph 106.
    BURUA JOAN (V; A DBols) Ref.: A; Etxba Eib (burua juan); Elexp Berg .
     "Sentir vertigo" A, A DBols. "Darle a uno el vértigo, perder el conocimiento. Goi gañetan, burua juaten jata. Ordu erdixan, burua juanda egon zan " Etxba Eib. "Marearse. Lagunduidazu, edozein momentutan burua joaten jata ta; eztakitt, tensiño bajua, ero " Elexp Berg.
    Ama gureari trenean ibilteko ezin esan leio, trenean burua joaten yakola diño ta. Zam Man 25. Urrezko diruen batzuk atara ta sartu ebezan. Peruri, urria ikusirik burua yuan yakon. Kk Ab II 76.
    " Burua joan (gan, fan, etc.), (gral.), perder la memoria" A.
    "Delirar" Elexp Berg. " Burua be jun jako, galdu jako, ta oso gaizki dago " Ib. v. BURUTIK JOAN.
    BURUA JOSIA IZAN.
    " Burua iosia du, il a la tête cousur, il est fou" SP.
    BURUAK EKARRI.
    Ocurrirse. v. BURUAK EMAN.
    Egin izan dozun susma deungeari edo buruak ekarri izan deutsun peko txarrari, arin ta bete-betean sinistea emon deutsazunez. Añ EL2 154. Ziztagarriak ziran, benetan, buruak zekarzkion oroitzapenak! TAg Uzt 248. Une ura liskar une etzala buruak ekarririk, beinbat geiago bere lera itto zun aitaganako errespetuz eta sendiaren pake alde. Etxde AlosT 94.
    BURUAK EMAN (G, L, BN, S ap. A ; Lar; emon V ap. A ; Añ).
    Ocurrirse; proponerse. "(Ponérsele a uno algo en la) cabeza" Lar. "(Púsosele en la) cabeza, buruak eman dio " Ib. "(El) corazón me lo decía, gogoak, [...] buruak, biotzak emoten eustan " Ib. "(Mi) pensamiento me lo decía" Ib. "(Ponérsele algo en la) cabeza, buruak emon " Añ. "Ocurrir algo a la memoria" Ib. "Encapricharse" Ib. "(Cuando le da la) gana, buruak ematen dionean " Ib. " Onelakorik barriz-i! Buruak emoten deutsan dan dan dan dana egin bear dau (V-m)" A. v. BURUAK EKARRI, GOGOAK EMAN, bururatu (4).
    Buruak eman ta asmatu zituen ezin kontatu al adina Jainko, bakoitzari Erriari zegokan izena ematen zioela. Ub 35. Eta beste onelango neka-aldi asko [egizuz], buruak emongo deutsuzanak. Añ EL2 68 ( EL1 60 asmatu ). Zuaz eurakgana zerbait itandutera, eranzuten deutsube urrengo burubak emon deijuena, guzurra eta abarra. Astar II 38. Burubak emon eustan eurakaz juatia ta alan egiñ neban. JJMg BasEsc 240. Baña, nori buruak eman zegiokean [...] Jaunaren serbitzura emateko baimen eta eskudanzia eskatuko zuela? Arr May 186. Nor nahirekin ele; bakotxari beretik, bainan beti ele ona, buruak eta bihotzak emaiten zion bezala. HU Aurp 116. Amesgille zoro ari buruak eman dio, ikusi dun neska bat bear dula. Or Mi 91. Nok uste a izan zala makillariya? Ezta buruak emon be! Kk Ab II 166. Bertolda, baserrittar jatorra, iñori burubak emon leukijon larra-gixon ezain eta matxarrena. Otx 6. Orrelakorik beñere iritxiko badegu, aundiki euskeltzaleok leen-leenik ari bear degu euskeraz: au eskolako aurreri ere ematen diote buruak. Ldi IL 61. Arpegiaren zurbiltasunari igarririk, berri txarrakin ote zetorren buruak eman zion. Etxde JJ 276. Buruak emon, eta axe egin. Erkiag Arran 91.
    v. tbn. A Ardi 47. Mok 20. Zait Plat 89.
    BURU-ALTXATZAILE.
    Que hace levantar cabeza.
    Bañan berzela da iauna / zeren eta enea, / zu baitzare fabore eta / buru altxatzaillea. EZ Eliç 179.
    BURUA MAKURTU.
    a) "Baxar la cabeza" Lar.
    Biak lurrean zitzaizkon / behin belhaurikatu, / gero buruak ziotzoten / lurreraño makhurtu. EZ Noel 58. Berri hau nigandik aditu ta egin dezutena da buruak makurtu ta illun ta triste gelditu, berri gaistoren bat adituta bezala. Mb IArg I 323. Uztarria erakutsita beste gabe, etorri oi zan Idiskotxoa burua makurtzera. VMg 58. Batzuek geiegi makurtzen due burua, edo manteliña, eta erraz gerta diteke Apaizari eskuetatik erortzea ostia. AA I 458. Burua makurtu, aitatu, entzun, edo irakurten danian Marijaren izena. Ur MarIl 4. Jesus-ek burua jaso [...]; eta berriz ere makurtu, eta lurrean eskribatzeari zerraikion. Lard 413. Riktrudisek, bere burua piska bat bi bidar makurtuaz, erakutsi eutsan bere baimena arrotzari. Ag AL 46. Mando errukarriak bein baiño ezeben burua makurtu. A BeinB 84. Doi doia burua makurtzen duela. Barb Sup 90. Tira; sartu ondo beste beso au ta makurtu buruba pizka bat. Otx 80. Bien begiak alkar topatzen zutenean, umil-umil burua makurtuko zin. Ataño TxanKan 89. Bi eskuak elkarren gaiñean zituela, burua pixka bat makurtuta, nola kantatzen zuen. Zendoia 233.
    v. tbn. Cb Eg III 353. JJMg BasEsc 58. It Fab 77. Izt C 249. Xe 299. Zab Gabon 105. Apaol 54. Moc Damu 21. Echta Jos 246. Goñi 30. Urruz Zer 117. Inza Azalp 70. Altuna 10. ArgiDL 71. Jaukol Biozk 12. Ol, IBk e IBe Io 19, 30. Alz Ram 91. Anab Usauri 90. Etxde AlosT 75. Or QA 195. And AUzta 135. Izeta DirG 56. Osk Kurl 153. NEtx LBB 32. Alzola Atalak 68. Lab SuEm 179. Azurm HitzB 61.
    Indarraldi bakoitzean, burua makurtuta, zulatzen zun ontziak ur-sailla. TAg Uzt 234. Basoaldean ain eder agiri zan loreak, bidariaren oinazpian burua makurtu bear izan du. Ib. 312.
    b) Humillar(se), someter(se); acatar. "Agachar la cabeza, humillarse. Aura, burua ez makurtzearren kapaz da edozer astakerixa eitteko " Elexp Berg.
    Beharko dut gauza guzietan neure burua apaldu, makurtu eta plegatu humiltasunaren eta mansotasunaren aldera. SP Phil 180. Trublaturik ene arima, / milla pena tut sofritzen; / hala ere urguillutsua / ez zait burua makhurtzen. Gç 217. Burua makurtzen dutenak edo humillatzen diranak. VMg 81. Erbestetar gaistoak / nai eukezan galdu / euskaldunak eztabe / bururik makurtu. Zav Fab, RIEV 1907, 92. Burua makurturik / medikua joan zan. It Fab 132. Jaunaren esanari burua umilkiro makurturik. Lard 98. Legeai ez deutsanak makurtzen burua, / askotan izango dau ankan kirrillua. AB AmaE 316. Gertau zan arrigarritasuna siñistu ezinda, buruak makurturik, barruak jaten, iñoiz baño erreago ta zitalago, euren beaztun mingotxak norbaiti arpegira jaurti naian. Ag Kr 169. Aurrerantzean, luzaro ibilli zan burua makurtuta apaltasun onagaz. Echta Jos 106. Kristau onak aren legetara beti pozik burua makurtuko du; badaki arren aoz agintzen dula Jesukristok. Inza Azalp 102. Ez det eramango aurrerakoan olako muziñik, eta ez diot bururik makurtuko. Or SCruz 99. Estaduak agindu ta enparauak burua makurtu. Eguzk GizAuz 115. Bere lagunen iritziari burua makurtuz, eroapenez. TAg Uzt 235. Ez da Euskalerrin neri burua / makurtuko ez didanik. SMitx Aranz 20. Eztaki burua makurtzea bearrekoa izan oi dala sarritan. Etxde JJ 23. Burua makurtu ta azpiratuak bizitzeak. Ataño TxanKan 241. [Progresismoa] zeharo lur jota dagoela diotenak ere badira. Ez, horratik, mundu guztian. Bizi da oraindik xoko batean, eta ez dago burua makurtzeko. MIH 173.
    v. tbn. Otx 54. Zait Sof 174. Txill Let 138. NEtx LBB 194. Alkain 152.
    c) Ladear la cabeza.
    Kaperako alderdira burua makurtuz eta kokotsa luxatuz. Barb Sup 139. "Meningitis" duten aurrek kolore zuri triste, burua beti alde berera makurtzen dutela. FIr 192.
    BURUAN.
    a) (G-azp-nav, AN, B, BN-lab-arb-ciz, R, S; SP, Ht VocGr 375, Lar, Añ, Dv, vEys, A) Ref.: A; A EY III 255; Gte Erd 41s .
     (Tras gen.). Al cabo de, después de, en el plazo de, al fin de. " Noizpaiteren buruan, au bout de quelque temps" SP. " Lipar baten buruan " Ht VocGr 375. "(A) cabo, al cabo de, lo mismo que después de, buruan, ondoan, pospuesto al genitivo precedente; al cabo de dos días, egun biren buruan " Lar. "(En el) espacio de cuatro años, lau urteren buruan " Ib. "Dentro de pocos días, egun gitxiren [...] buruan " Ib. (cf. Lar y, con algún cambio, Añ: "Plazo, epea, burua, plazoa", "término, tiempo determinado, epea, burua"). "(Al) cabo, después de, (c.) orren buruan " Añ. " Urthearen buruan, au bout de l'année. Zortzi egunen buruan, après huit jours" Ib. " Buruan (V, G, L, BN), au bout de; [...] régit le génitif" vEys. " Denbora gutiren buruan (AN), al cabo de poco tiempo" A. " Egun zenbaiten burian (S), al cabo de unos días" A EY III 255. v. BURUKO. Tr. General en los septentrionales y navarros. Entre los guipuzcoanos, si bien aparece desde mediados del s. XVIII, es algo menos frecuente; es bastante escaso --al menos hasta el s. XX-- en textos vizcaínos (antes hallamos algún ej. en Moguel y Añibarro).
    Eta eure trabailuia duian penitenzia, / Iangoikua lauda ezak gauza ororen buruian. 'À la fin de toute chose' . E 45. Eta sei egunen buruan, har zitzan Iesusek Pierris eta Iakes eta Ioanes haren anaiea, eta eraman zitzan apart mendi gora batetara. Lç Mt 17, 1 (He, TB, HeH, Dv, Echn, Samper, Leon -en buruan, Ip, SalabBN -en burian; Ur sei egunen ondoren, Hual, Or sei egunez gero, Ol sei egun buruan, Ker sei egun geroago, IBk, IBe handik sei egunetara ). Gauza hauen buruan beha nezan, eta huná, bortha bat irekia zeruan. Lç Apoc 4, 1 (Dv gero ). Iaioz geroztik berrogei / egun baten buruan, / burasoek presentatu / zinituzten tenpluan. EZ Noel 142. Hauk guzion buruan, ene arima, hauk guzion buruan nola gobernatzen gara? Harb 141 . Zeren zuk nahi duzu hemendik urthe baten buruan, edo gehiagoren, zeure zahartzean, ondu. Ax 174 (V 117). Denboraren buruan [...] gaixtoen alderakotzat usatuko duela. Ib. 619 (V 399). Nihor heldu denean hamar edo hamabi orenen buruan handik su bilha, eztu kausitzen guti bat baizen. SP Phil 436. Sortu bederatzu hilabeteren burian. Tt Onsa 114. Hillen nauela herioak / Milla urtheren buruan. Gç 179. Konbertitu berrian berthute gehiago ginduela, handik hañitz urtheren buruan baiño. Ch I 11, 5. Desterru onen buruan erakutsi dazaguzu zeure sabeleko fruitu Jesus bedeikatu ori. El 7. Denbora handiaren buruan ethorri izan zerbitzari hekien nausia. He Mt 25, 19. Orai hartzen düzü gogua emaiteko deseñ huna, eta oren baten bürian ari zira, deseñik batere hartü ezpeitzünü bezala. Mst I 22, 6. Zenbait ilzen dira jaio ta fite; beste zenbait ill zenbaiten edo urteren buruan. Mb IArg I 284. Urte edo denbora gutxiren buruan zer suerte dedan jakingo det. Cb Eg II 22. Bi ilhabete heien buruan, bihurtzen da alegeraki hura inmolatu-gogo zuenaren eskutarat. Lg I 221. Emakumeagandik jaioko zala denboren buruan demonioaren esku ta indar guziak garaitu ta galduko zituana. Ub 11.
    Urteren bürian ene phenak hasiren dira. 'Au bout des années' . Xarlem 941. Denpora gitxiren buruban etorriko natxatzu amabi aneguen dirubaz. Mg CO 91. Urtearen buruan itandu eutsan Nagusiak fraide ari, ea zelan joakon bere aragizko tentaziñoakaz. Añ GGero 265. Milla ta milla urteán buruán. LE Doc 272. Ainbeste komunio gaiztoren buruan gogortua geratu zitzaiola biotza. AA I 431. Mende oste ikharagarri haren buruan, eternitatea ez liteke batere gutitua. Dh 167. Greziyako artzaiak / ona Donostiyan, / iru urteren buruban / bigarren aldiyan. Echag 69. Itsasoan ur xorta den bezenbat miliun urtheen buruan, ifernua bere tormentekin bethi has berri izanen da. Jaur 123. Zenbait urhatsen buruan. Gy 201. Illabete batzuen buruan Prinzipe, andizki eta gañerakoak Gazara bildu ziran. Lard 146. Hogei eta laur orenen bürian ezarten da lasto edo zümen gañen. Ip Dial 88 (It igaro ondorean ). Hiru asteen buruan, laxoagotzen da lokharria. Dv Lab 388. Handik zonbait orenen buruan, Franzizkoren berri galdez ethorri zen Zabiereko muthila. Laph 197. Urte beteren buruan ere bere gaizki-egiñaren barrungo naigabe, kezka eta arrak bere herida sendatzen uzten etzion. Arr GB 92. Esango degu atertu dala / Epe gitxiren buruan. AB AmaE 56. Ezkondu eta zenbeit urtheren buruan, bazuelarik ordukotz haur multxu bat, hasi zen gogoeta hobe batzuen egiten. Jnn SBi 75. Ez ginitazke bi asteren buruan deus izan dela ere orroit. HU Zez 145.
    Zortzi edo amar egunen buriuan asengra egitatan. Mdg 140. Iru egunen buruan emen zan berriz. A Ardi 90. Oren-erdi huntan egin ez duguna, nola eginen dugu oren baten buruan? Barb Sup 184. Bi asteren bürian jaun apezküpiak izendatü zian Haritchabalet Santa Graziako bikari. Const 23. Handik hogoi urtheren buruan [...] bertsu hauk eman zituen. Ox 192. Bearrik iguzkia jausten ari zela eta gutien buruan mendiz araindian itzaliko zitzaiola. FIr 147. Ogei ta sei egunen buruan / kanaltxo bat topau zuten. MendaroTx 352. Illebete batzun buruen guztizko ederto nenguen. Kk Ab II 59. Bainan zoin tinki ez josiak oraino elgarri adailuak, hoinbertze menderen buruan! JE Ber 56. Are mendeen ta gizaldien buruan ere, erriaren odola beti diyoala gorri. Ldi IL 134. Berrogeitazortzi orduren buruan beranduen dala [...] erantzunak [...] bidali bear dituztela. EAEg 14-10-1936, 44. Asko elheren buruan, deliberatu zuten azkenean beharko zutela borta-kankail hura orgetan kargatu. Lf Murtuts 33. Kasik ordubeteko bidearen buruan. Mde Pr 83. Bederatzi urte auen buruan, neronek ere ikasi det nagusiari errietan egiten. NEtx Antz 74. Han hil zen hogoita zenbait urteren buruan. Zerb Azk 78. Egun gitxiren buruan aitak batetik eta amak bestetik, bide biren erdian jarri eben Zuriñeren gogoa. Erkiag Arran 129. Ni hil eta hamar urteren buruan ez bada, ni ahantzirik, berriz ezkondua. JEtchep 62. Ilabete baten buruan bazen hor kasik Kagoshiman urte baten buruan bezenbat giristino. Ardoy SFran 226. Urtiaren buruan / zutik gera asten. Uzt Sas 32. Handik zonbait urteren buruan hil izan zen. Etchebarne 31. Pixkanaka, urteen buruan, azitzen ari zitzaion [karatxoa] . JAzpiroz 42. Dakienak daki --eta ez dakienak ez dakike azterketa nekagarrien buruan baizik. MIH 371.
    v. tbn. (para autores vizcaínos y guipuzcoanos) Moc Damu 21. Urruz Zer 54. Alz Bern 66. Mok 8. Or SCruz 27. Otx 78. JMB ELG 83. ABar Goi 59. Eguzk GizAuz 26. TAg Uzt 118. Munita 66. JAIraz Bizia 85. Etxde AlosT 95. Azurm HitzB 38. Berron Kijote 18. Etxabu Kontu 86. Ataño TxanKan 144. Gerrika 268.
    (Tras part.). " Il-buruan (L, R), después de morir" A (s.v. buru ).
    Zenbait million urthe banu / egon behar ifernuan, / uste nuke handik libratu / hek akhabatu buruan. Gç 172.
    (Tras frase relativa).
    Urtheak, millionka, iraganen diren buruan, egundaino bezala, hasi beharko da berriz erretzen. Lg II 91.
    (Tras sintagma nominal en caso absoluto). "Dentro de pocos días, (c.) egun gitxi [...] buruan " Añ. " Urte buruan etorri zen (AN-5vill, B), bi ilebete buruen (B), hiru ordu buruan mendi xuriak agertu ziren (AN-5vill, BN-lab)" Gte Erd 41.
    Sei egun buruan Kepa, Yakob ta Yon aren anaia Yesuk aldera artu ta berekin mendi garai batera daramatzi. Ol Mt 17, 1 (Lç -en buruan ). Gaztigu au argitaratzen dan egunetik asita amar egun buruan [...] azaldu bedi. EAEg 5-5-1937, 1616. Andonik illabete burun lurra erosia zeukan eta makinak eskatuk ere bai. JAIraz Bizia 63.
    (Tras ororen, guztiaren, etc.). A fin de cuentas.
    Zeren hek dira, bai arrazoinaren, bai karitatearen eskasia handiak, eta guzien buruan tratu hetan ezta enganiorik eta falseriarik baizen. SP Phil 385. Ordean horien guzien buruban zuen debozionea ez badoa behinere hura imitatzerañokoan, zuen debozioneak ez zaituzte salbatuko. Mih 3. Ororen buruan ezta gauza bat baizen behar-beharrik. Dh 207. Zonbeit urthez [ogi] hetarik poxi bat egunean jaten nuen, ororen buruan, gizona ez da ogiz xoilki bizitzen. MarIl 76. Bainan ororen buruan, haren izena ezditeke egiazko Yainkoaren izen estropiatu bat baizen. Hb Egia 71. Eta guzien buruan ez dut uste, Jainko bat hain onarekin, hain hitzekoarekin, hain aberatsarekin, galtzerik banuken. Laph 248. Bainan guziaren buruan zer da? ongi ezkaren batean, oren bat irauten duen oinhazearen pare. Jnn SBi 146. Ororen buruan, Jainkoak gure beharrik ez du, den gutienik. HU Zez 35. Zer da gure adimendua, hartaz baigaude guziz hantuak? Gauza guti. Badakiguia deus ororen buruan? JE Bur 166. Eta, oinon, guzien buruan, Katzo bildu banu bederen, deusik ez ziezken hoik oro. Barb Sup 77. Ikusirik apez gei gaizoak etziala egin, ororen bürian, jateko buxi baten [...] kontrabanda baizik. Const 20. Baño guzien buruan asaldatzalen burupide eta xede bakarra ebasgoa zuten eta dute. FIr 136. Guzien buruan, zer-nahi izen latin eta greka ukanagatik, sendagailu gehien-gehienak ez ote dire landaretarik heldu? Zerb Azk 88. Oroen buruan zer biziera ilaun, gertakari gabekoa berea. Mde Pr 149. Bainan, oro konda eta ororen buruan, lorietan zen gure misionesta. Ardoy SFran 168. Aita, bakarrik utzi ninduzun munduan, / ez denbora luzeko, guzien buruan. Xa Odol 76.
    b) (Tras gen.). A lo largo de, durante.
    Onela bada, erraz orraztuten da bere ariman urtearen buruan sarri ta denporaz konfesetan dana. Añ GGero 348. Probinzia onetako arategi eta etxe berezituetan urtearen buruan iltzen dituzten abelgorriaz. Izt C 173. Sei urteren buruan ogeita bederatzi Errege eskuratu, eta il zituela. Lard 118. Nork esan zenbat milla persona sartzen diran urtearen buruan eliz artan? Goñi 96. Agindu ori egunaren buruan austen daben bakoitzean. KIkV 78 (v. tbn. KIkG 63). Gutxienez sei illabeteen buruan itxas-ontzietan edo arraintzan lanpidez jardun izan badira. EAEg 10-11-1936, 260. Maite dan norbait edo kutun dan zerbait ainbeste urteren buruan ikusi ezta, barriro ondoan eta inguruan ikusirik. Erkiag Arran 10. Ikusi ditu egun laburren buruan bear-izana, bakartadea, gose ta egarria. Erkiag BatB 120. Eskeintza au, al bada, egunaren buruan sarritan berritua izan dedilla, batez ere gertakizun garrantzitsuenetan. MAtx Gazt 90.
    (Tras sintagna nominal en caso absoluto).
    Bi urte bete buruan iru gorputz atera zituzten gure etxe artatik. Salav 24.
    c) Al comienzo, a la cabeza, al frente, delante.
    Egun batez hiri baten eskaladaz hartzeko, armadaren burian, murraillian gora igaiten zela. Tt Onsa 16. Jedeon eman zen hirur ehun gizon heieen buruan eta hurbildu zen etsaietarat. Lg I 213. Agure zaharrena yartzen zen buruan, / erramuzko adar bat zuela eskuan. Hb Esk 100. Seieun da geiago milla gerra-gizon [...] zijoazen eta hoien artean lenengo edo buruan, Moisesek irabazitako lurra eman zien aietatik berrogei milla. Lard 109. Goarat abian zela jakitearekin, girixtino berriak, errege buruan, milaka juan zitzaizkon. Laph 222. Etsaiarekin bethi guduan / hemen gabiltza munduan: / Pharatzen bazaizkigu buruan, / oi gu nork bentzu orduan! Zby RIEV 1908, 285. Denik ere gisanago zen gizon bat eta ez neskatoko bat izan zadin kanaila multzo haren buruan. Elsb Fram 82. Jende gustijen aurretik, buruban, joian. Altuna 68. Buruan dijoazen erri jantzienei bostekoa eman nai diela [Euzko-erriak] . "A la vanguardia" . EAEg 31-1-1937, 944. Monasterioko monja guzien Segizioa (Abadesa Ordekoa buruan, eta gañerako monjak ondotik). Lek SClar 138. . . Eskolumeak, irakasleak buruan izanik, aurretik agertoial edo lauburu bat gora jasota eroiela. Erkiag Arran 163.
    Al frente de, dirigiendo (un trabajo, una institución, etc.).
    Eta erabaki zan San Bernabe Antiokiara bialtzeko, ango eginkizunen buruan jarri zedin. Lard 500. Langile xinple izanik, emeki emeki, bere abileziaz eta bere entseguez, fabrika handi baten buruan pharatu zen. Elsb Fram 66.
    Gudari argitsua [...] aurkituten da gaur Gobiernuaren buru ta aurrian. (1854). BBatzarN 173.
    d) En cabeza de, a cuenta de. "Escarmentar, besteren buruan zentzatu " Lar Sup. "Escarmentar, besteren buruan zentzatu, ikasi " Añ.
    Otsoak eta horak ahunzaren buruian bake. Saug 169. Zenza zaitez, bada, orien buruan ta izan zaitez bear bezalako kongregantea. Mb IArg I 330. Besteren buruan kalte au ikusi ta nola begiak argitzen ez dituzu? Cb Eg II 62. Eskarmenta gaitezen / eulien buruan. It Fab 259. Itz oiekin gu guziok, Apostolu maite aren buruan, Maria guziz Santaren mantupean, humeak Amarenean bezala, ipiñita. Lard 461. Zelan ikusten dira besteren buruan / urteak oi dabena egiten munduan! AB AmaE 311. Zain kaleko "negosioa"kaz. Peruren buruan ikasi. Kk Ab II 78. Besteren buruan ikasterik ez. Txill Let 82. Besteren buruan ikasi beharko dugunez gero, saia gaitezela bestetango berriak diren bezalatsu azaltzen. MEIG VIII 119.
    e) En (mi, tu, etc.) opinión, según creo (crees, etc.). " Nere buruan ala da, es mi opinión (G-to)" A EY III .
    Gura dozu [...], onenbeste atsegin emoten badeutsu nire bizitza dontsubak, ikusi zeure buruban nasan edo ez benetan zorijonekua? Mg PAb 215s. Iduritzen zaie itsasoan daudela ta ontzia galtzeko perillean dabillela; etxea zebillen alabaña aen buruan azpikoaz goora irauliaz. AA III 376. Batzuen buruan zozo-abia dirudi edo perretxikoa edo abatsa, ta bestienean mats-orria. Ag G 164. Neri iduri zait, iru gauz oiek erabat aginduko zitula, baño bere buruan berexi egingo zula irugarren aukera ori. Or SCruz 115.
    f) " Neure buruen pentsatu nuen (V-gip), egin nuen ene buruan (BN-arb)" Gte Erd 43.
    g) " Burun, por fin" Etxabu Ond.
    BURUA NAHASI, BURU NAHASTU.
    a) (Hacer) perder la cabeza, el juicio. Cf. buru-nahasi.
    Gizona, zer pentsatzen duzu, / ala buria nahasi zaizu, / zure plinta horiez / estonatzen naizu. AstLas 21. Festok, jentilla zalako, etzion San Pabloren itzketari igerritzen, eta esan zion: Zuk buru guzia nastua daukazu. Lard 527. Kontuan zaudete, Ammoni ardoak burua noiz nasten dion. Ib. 195. Hil zen, bihotza zaurtua eta burua nahasia. Hb Egia 16. Len ere egon zan estuturik buruba nastu ta gorputzeko dardarrako aundiyakin. Sor Bar 53. Berri horrek nahasi bezala zion burua gobernadoreari; etzakien gehiago non zen. Jnn SBi 102. Ametsetan ari dan, burua naasi zaion, zentzua galdua duan... Mok 13. Burua nahasten denean [...] eri bat baitan biga balire bezala iduri duela. FIr 188. Burua pitin bat naasi zitzaidan, nai ez nuna esateko. Ldi IL 90. Orduan aphez xaharrak, burua guti edo aski nahasirik, argi-hiltzeko makhil luze hura hartzen du bi eskuz eta kask! gain-behera Murtutsi. Lf Murtuts 11. Burua nasten asi ta egunero beteta [ardozaleak] . BBarand 160.
    " Nastu burua, confundirse" Pomier 2435.
    Zeri ixan ete eikijon zarraparra au igarri eziñik, buruba nastau ta abua zabalik arrittuta geldittu zan. "Tutto confuso" . Otx 24. Ardi galduen ondotik egun osoa ibili-eta, lehertua, kanporat itzuli nizelarik, ardirik gabe, ha, arrunt burua nahasi zaut. Larz Iru 86s.
    (Hacer)marearse.
    Etzitaken gaiñetik harat beha. Behin baiño gehiagotan, erregiña, burua nahasi eta bixta galduz, alditxartu zen. Atheka 155. Untziaren harat hunatak nahasi ziozkaten burua eta barnea. Prop 1884, 176. Kale zuzenik ez, burua nastu ainbesteko bide okerrekin. Anab Aprika 19.
    (Fig.). Volver loco, embelesar.
    Ua gatza neska arena! [...] Nori burua nasitu ez Yolandak? TAg Uzt 215.
    b) Calentar los cascos. v. BURUA HARROTU, BURUA BEROTU (c).
    Libertin batek deizün nahasi büria, / gallerazi naizü ni eta etxaltia, / malerus errendatü oro familia. Etch 127. Zertarako dirade / beron liburuak, / ez bada nastutzeko / alferren buruak? It Fab 100. Iri burua nastu ditek. Noiz ezkero sartu zaizkik ezpa oiek? ABar Goi 57.
    c) Preocupar(se), obsesionar(se).
    Neskak eman zion etsipenak burua nasten zion. Or Mi 53. Ta guzia... bere burua nasteko ta biotza minberatzeko. NEtx Antz 74.
    BURUAN HARTU Tr. La forma buruan es más empleada que burutan en esta expresión.
    a) (V-gip), BURUTAN HARTU (AN-5vill, B) Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 223; Elexp Berg .
     "Memorizar, tomar en la memoria. Justinianon lege guztiak buruan artuta zittuan " Etxba Eib. " Burutan artu dut izen ori (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 224. " Buruan artu, memorizar, tomar en la memoria. Esan zotsan baiña eneban buruan artu aren telefono numerua " Elexp Berg.
    Oren bakhotxeko kopla ikhusazu berezia, / eta buruan hartzera mugaz zaite lehia. EZ Man II 42. Ausiabar asko artu gura dozu buruban artutiaz ta lumiaz iraastiaz euskera izenak. Mg PAb 82. Arren, Yauna, argitu nagizu, zeure esan ederrak burutan ondo artuteko. Añ EL2 200s ( EL1 197 ikasteko ). Alaba kantatzen ta aita aditzen, egondu ziren aunitz denbora San Marzial ikasten [...]. Azkenian artu zun burutan. Auspoa 77-78, 18.
    b) BURUTAN HARTU (V, G, L, BN, S) Ref.: Lh; A EY III 265 .
     "Prendre en considération" Lh. " Burutan artu, tomar en consideración (V, G, L)" A EY III 265. Cf. A: "Burutan (V, G, L), en consideración, (tomar) en cuenta"

    Ezar nezan porogutan. / Ordea hanbateki / ez isireki / har den'eztela burutan. Or Po 29 (cf. Lfn NotesO 150: "Vers obscur. Burutan hartu signifie 'prendre en considération' [...]. Le poète veut dire: 'tout en me mettant à l'épreuve, ne t'obstine pas à ne pas voir la réalité de mon amour'"). Iduritzen zait ordu zinukeela, haurtasuneko solasak utzirik, gizonaren eginbideak burutan hartzeko. Dv Lab 1. Aita Leonen enkargu ederrak / artu ditzagun buruban, / bide onian segi dezagun / agintzen digun moduban. Ub 140. Adi zak, Mattin, eta har ongi buruan erratera nohan hau. Elzb PAd 78. Parkatu bear deustazu, adiskidea, gogoratuten badeutsut zure erritarrak eztabela olango erakutsirik burutan artu, nire gomutan beintzat. Ag AL 48. Liburuetarik buruan hartuko ditu jakintsunen amets eta erran xoragarriak. Luma eskuan, hek bezala egitera lehiatuko da. JE Bur 179. Trozorik-trozo ibiltzen ere / asperturikan nenguan, / ezkondutzeko pensamentuak / artu nituen buruan. Tx B I 68. Aurrenik, au buruan artu ongi: gizatasuna bat dala ta giza-eite edo itxura besterik dala. Or QA 151. Iluntzeak, gauzen itxura lausotzen duelarik, badarakar gogoeta bakan horren buruan hartzera. Mde Pr 370s. Egizale dala uste dugunean, ez gera ausartzen gezur dala dakigunik edo uste dugunik esan zula burutan artzen. Or Aitork 359. Ez dea Jondoni Joaniren baitan ekarria, egia behar dugula ez bakarrik buruan hartu, bainan "egin"? Lf ( in Zait Plat XXII ). Ikusi ta aztatu ditezken gauzetatik "tasun" orokar oiek [...] atera, eta materiazko soiñekoa gauzei kenduaz, izpiritualki buruan artzea. Ori da pentsatzea. Vill Jaink 66. Ain zuzen, errepublikearen eguna. Baiña ori buruan artuta ez euskuen deitu ango [...] bazkunakoak. Etxabu Kontu 48.
    c) Meterse en la cabeza, creer, convencerse. " Burutan artu du ori eta ezin kendu (B)" Gte Erd 235 (s.v. obsesionatua. ).
    Bat bederak hala dela / har beza har buruan, / bizirikan hilla dela / izan arren Munduan. Arg DevB 163. Baldiñ norbeitek buruan gogorki hartzen badu bere sentimenduak buruzagienak baiño hobeak dituela, nor izanen da gai [...] haiña enganiotik atheratzeko? He Gudu 65. Buruan hartua dute / guziak heientzat yaiotzen direla. Gy 264. Ez barka [haurrari], buruan hartu arte deus eztuela ikastekoetan ikustekorik eskuarak. HU Aurp 202. Egundaino ezin du hartu buruan haren hutsik bazitekela. Barb Sup 70. Zer bürian hartü zien eta hartü azkarki Etxegoihenek eta Elgebarnek? Espainiako apezek etzakiela latirik. Const 38. Ori txantxetan etorri danik / ez iñork artu buruan. Tx B II 180. Geroxeago buruan artu zuten [...] berek zutela yaurbide ori asmatu. Mde Pr 33. Beste zerbait egoan burutan artua, alargunaren seme txikerra. Erkiag BatB 27.
    d) Decidir, empeñarse en. " Burutan hartzea, prendre une résolution, se mettre quelque chose en tête" Dv. " Buruan artu, encapricharse" Satr VocP.
    Buruan hartu zuen Erregeren jauregi ederretik atheratzea eta bere herritarrekin bizitzerat joaitea. Zerb IxtS 33. Jakina baitzuen buruan hartua zuela Nafartar jakintsunak Frantsesekin Indietarat joaitea. Ardoy SFran 147. Urruti baino gauza hobeak / baitirare inguruan, / herrian bertan gelditutzia / hartu zazute buruan. Mattin 123.
    e) "Emprender" A DBols.
    Burutan hartu dedan lan hontan Jainkoak argi nezala, / esan nahiak ager ditzadan sentitzen dedan bezala. Xa Odol 311.
    f) " Odolak burun artute, cuando alguien por alguna faena que le hayan hecho está como loco (esto es un decir)" Etxabu Ond.
    BURU HANDIKO.
    a) Cabezota, cabezón, de cabeza grande. v. buru-handi; cf. buruhandiko.
    Zera bada Asto buru andiko ta belar luzedun bat baño geiago? VMg 75. Buru aundikue ezta gure Enrike baia, ogei lekutan eiñ deutsau kurie. Alzola Atalak 54.
    b) Inteligente.
    Tristan estudiante / guztiz beartsua / buru andikoa zan, / baña berritsua. It Fab 45. Zonbat buru oneko gizon, buru handikoak ere ba eta gain-gainetik argituak, idazteko ala mintzatzeko deus guti direnak izan! JE Ber 66.
    BURUAN EDUKI.
    a) (V-gip; Añ), BURUTAN EDUKI (V-gip, G-azp, AN-gip) Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg .
     Tener en el pensamiento, recordar; tener en cuenta, tener presente. "(Tener en) memoria" Añ. " Buruan daukaraz amar mandamentuak, tengo en la memoria" Etxba Eib (s.v. burua ). " Burutan neukan ori (V-gip, G-azp), nik ere badaukat alako bat burutan (AN-gip), gogoratu" Gte Erd 71. "Recordar, retener en la memoria. Oinddio buruan daukat zuen aittajaunak esan zostana " Elexp Berg. v. BURUAN IZAN. Tr. Exclusivamente meridional
    Ene gauzarik / ez zeukala buruan. Lazarraga 1199v. Adibide au euki bear da buruan Meditaziño guztietan. Añ LoraS 66. Aren bizitza nola izan zan / iduki zagun buruban, / fediari eutsi ark bezela ta / sartuko gera zeruban. Ud 139. Zeinbat diru daroian / urtean kabuan / gure arteti modeak / eztaukat buruan. Azc PB 203. Egun guztian euki dot neure buruan gizon orren gomutea. Ag AL 66. Juez jakintsuak idukiko'itu / gure pekatuak buruan. Auspoa 68-69-70, 23. Batzarre artan erabili genituen eraskinak buruan baneuzka ere, enituke gaberarte adierazi al izango. A Ardi 15. Zer zatozkit, "Uitzi" adiskide miña; zer, Homero, Anakreonte, Virgilio ta Ciceron buruan edukiagatik, bete-beteko euskaldun zaitugun ori? Ldi IL 41. Eziñ etsirik, Bixenta beste gauzarik buruan ez zeukala. JAIraz Bizia 55s. Ez dut, ordea, dudarik, gizon aundi arek itz auek ateratzean, naiz bere buruan olako zerbait iduki, naiz nik aipatzen ez dudan beste zerbait, egia ikusi zula ta egoki azaldu zula. Or Aitork 365s. Bi mila hitzeko hiztegi berria [...] daukat batez ere buruan galdera hau egiten dizudanean. Ugalde ( in MEIG IX 53 ). Bien doiñuak, bearbada ez zeatz, baiña buruan daukadaz. Etxabu Kontu 99.
    ( Buruetan eduki, pl.).
    Zein gogamen euken euren buruetan aztu eragitteko txalupa txatxar bat zeunkela ta etxeratu bear zinduela alik ariñen eguraldia aldatuten asiezkero? Echta Jos 258.
    b) Creer.
    Mertxikaren gainerat heldu den xoria, / buruan daukat dela lehengo eria. Ox 147.
    BURUAN EDUKIGARRI.
    Memorable.
    Txito da irakurregarriya [sic] eta yakingarriya eta buruen eukigarriya. Ulib 29.
    BURUA NEKATU.
    Cansar la cabeza, preocuparse. " Orrek ez du burua asko nekatzen; dena eskuz egiten du (V-gip, AN-gip), pentsatzen eztu bururik asko nekatu (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 70.
    Burua ez nekatu naiez egiten ditu epel nagiak uts eta bekatu txiki anitz asko. Mb IArg I 83 (corregido en bere burua ). Gura badozuez konsideraziño errazago bi, ibilteko beti Jesusen aurrean ta gitxiago neketuteko burua, aramen. Añ LoraS 96. Nun nai ikasi leitiala ondo berba egiten buruba zerbait nekatu gura bada. Mg CO VI. Ez da gaitza igartea zertan dagoan gure Poesia edo bersogintzen laburtasuna. Dago bada bururik nekatu ez dalako. VMg 89s. Au lizake alabaña askorentzat burua alferrik nekatzea. AA III 319. Gizajo ura ari uan beti burua nekatzen nola ote zeikean bizi ongi eta lanikan egin gabe. Apaol 97. Dirua aurreratzeko be burua nekatu bear da. Eguzk GizAuz 147. Ez dugu arrazoiketan burua nekatu bear eta iduriketan ere ez. Or QA 154. Egia esan, billakuntzak egiten ere etzuten burua asko nekatu. Vill Jaink 17. Geiago burua nekatu gabe, erreja gaiñetik salto eginda baratzean sartzea erabaki zuan. NEtx LBB 73. Nik gauza auxe pentsatutzen dut / nekatu gabe burua: / nik eztut asko estimatutzen / aberatsaren gradua. Mattin 121.
    Elizako gauza askotan arkitzen zan Aita Santua buru guzia nekatzen eta nola gauza ain aundiyak ondoena antola somatzen. Bv AsL 72.
    BURUAN EMAN, BURUTAN EMAN.
    a) Sugerir, hacer pensar, meter en la cabeza.
    Imajinatu ukhan dute Iainko bat bere plazerera eta berén fantasia erhoak bere banitatean eta gezurrean burutan eman zerauenaren araura. Lç Adv ** 1v. Orduan Sakrifikadore prinzipalék eta Anzianoék burutan eman ziezoten populuari Barrabasen eska litezen. Lç Mt 27, 20 (He burutaratu, TB sinhetsarazi ). Hari burutan ezin eman genezakeonaren gainean, utzi genezan, erraiten genduela, Iaunaren borondatea egin dadila. Lç Act 21, 14 (He burutarat eman, TB ez zelakotz izaiten ahal itzuria hortan gainen ).
    Ocurrirse.
    Nola baitzakien nausia kanporat beharra zela gau hartan, eman zuen buruan etxea behar ziola arrobatu. Hb Egia 16. Egun batez Mehemet-Alik buruan eman zuen [harria] altxarazi behar zuela. Ib. 149. Holakorik buruan eman ditakela!!! Zerb Azk 95.
    b) Memorizar.
    Beste [olerki] batzuk, buruan emanik eta bein da berriro aoan erabilliaz, idatziak izatera iritxi ziran. Gazt MusIx 167.
    BURUAN ERABILI, BURUTAN ERABILI.
    Pensar en, meditar, tener en la cabeza, considerar; maquinar, tramar. Tr. La forma burutan es poco usada (sólo la hallamos en Urruzuno, Inza y Onaindia).
    Utzazu beraz burutik, buruan darabillazun erhokeria hori. Ax 217 (V 145). Eta hori hainitz eta hainitz manerazko gauza buruan darabillaten arauera. SP Phil 287. Gauz hoen oroitzapena [...] buruan ta gogoan erabiltea. Ub 180. Uste dezu [konfesorea] egongo dala zure bekatuak buruan darabiltzala? Mg CC 125. Pensamentu gaiztoren batzuek burura etortzea eta gutxi bat buruan erabiltzea. Gco II 13. Pensamentu loija pekatu izateko, ezta biar gomutan edo buruban darabilen leezko loikerijarik egiteko gurari edo deseorik eukitia. Astar II 135. Jesusek adierazo zien gauza andi batzuek buruan zerabilzkiela. Lard 438. Badakit nihork ez bezalako ideiak dabilzazula buruan. Laph 25. Abiatu zan geroz buruan erabilten Juez ta onen gisako lana dutenak zer ikuskizun ta kontu estua Jaungoikuaren tribunalian eman biarra izango duten. Bv AsL 85. Beti buruan erabilliaz Jaungoikoaren ean zorrotz hura. Arr May 94. Estutukogu gaur etxeratuten danean, da uste dot aldatuko doguzala buruan darabiltzan asmoak. Echta Jos 169. Bertzerik nerabilan buruan eta bertzerik zen Agerreko lantegirat egun guziez hain gogotik ninderemana. JE Bur 60. Iñork uste duan baño gizon maltzurragoa [da]. Zerbait erabilliko du buruan, gaur dirurik ez galtzeko . Ag G 92. Ametsetan ere beti bere praka berriak zebilzkian burutan. Urruz Zer 34. Aoz Jaungoikoari esaten dioguna, gure burutan erabilli ta biotzez nai izan bear degu, otoitz ondasunduna izatekotan. Inza Azalp 120. Gogapen oietxek erabilli ditu buruan, nere ustez, "Aitzol" zuurrak, olerkari-xuzperrarazte au asmatzeko. Ldi IL 38. Itzaltzen dire buruan zerabizlkin pentsa hitzak. Mde Pr 372. Gezur zoroak eta auzi-burrukak buruan zerabiltzaten gazte aiek. Or Aitork 212. Mutil galant bioen irudiak buruan erabiltzan Txantonen alabeak. Erkiag Arran 177. Aspaldian buruan erabillen asmoa beteteko aukera. Erkiag BatB 42. Oriek buruan nerabilzkiala. Anab Aprika 13. Buruan darabilzkizunak zuk esaten dituzula. Zait Plat 142. Ez neban iñoiz buruan erabilliko [...] garbatu biarrik izango nebana nere ondo-eiña. Etxba Ibilt 479. Erabilli eban buruan zer eiñ. Ib. 455. Buruan usu erabil zazu / goizean entzun otoiza. Mattin 76. Buruan darabillen asmoa egi biurtuko da. Onaind STeresa 62 (92 burutan e. ).
    BURUAN ERAMAN.
    Pensar en. v. BURUAN ERABILI.
    Erhokeria handia dela guk geure buruan daramaguna eta erraiten duguna, bekhatuen utzten [...] gero hasiko garela. Ax 117 (V 77). Oldozpen oiek nere buruan daramazkitela. Euzkadi 24-12-1936 (ap. Alkain 140 ). Bai Ander eta bai Andonik ez zituzten bere amak eta arreba bana bakarrik utzi. Burun beste zerbait bazemaikien. JAIraz Bizia 19. Juanak bere ama zeraman aurrena buruan. Zer ote zion bere irurogei ta amar urtekin? NEtx LBB 48. Gauza ori buruan / lendik zeramaten: / lagunduko zutela / kargak eramaten. Uzt Sas 193.
    BURUAN EZARRI.
    Ponerse en la cabeza, ocurrirse.
    Asto bat zioalarik / erlekiez kargaturik, / buruan ezarri zuen / hura zutela adoratzen. Gy 106. Eta gero, buruan zerbait onik ezarri eta bihotzean khar pixka bat phizten zaiotenean, berak ere lan berri zerbaiten egiten. Arb Igand 30.
    BURUAN FINKATU.
    Grabar(se) en la memoria.
    Oxala orok balaukate buruan finkatua / ondoko bertsu hauietan dathorren errefaua. Gy 29.
    BURUAN GELDITU.
    Quedar en la memoria. "Fijarse en la memoria. Buruan geldittu jatan Egileorren bertsua " Elexp Berg.
    Lirio baten usain gozoa / gelditu iatan buruan. Azc PB 171. Euskal Literaturaren barri jakiten asi nintzanetik gelditu jatan buruan Bidarteko erretorearen izena. Alzola Atalak 86. Milla ta bederatziregun da / berrogei ta amairuan, / Urri-illaren amalaua zan / gelditu zana buruan. Uzt Sas 161.
    BURUAN GORDE (V-gip ap. Elexp Berg ).
    Guardar en la memoria.
    Erakusten zaiena kontuz enzun ta buruan ondo gordetzea. Ub 198. Gorde itzatzu buruan ondo zere Amaren hitzak. Arr GB 80. Buruan daukat ondo gordeta / laurogei gaitxen aldrea; / eta zein daukan gaisdunak berak / emoten dau albistea. Azc PB 242. Eztauka jakituria makala, areik gauza guztiak buruan gordeteko. Ag Kr 48. Ta asmo orixe gorde eban bere buruan azkenengotzat. Ez eutsan arazo ontan iñortxori ezer aitatuko. Erkiag Arran 64.
    BURUAN IBILI .
    (Con aux. trans). Pensar en. v. BURUAN ERABILI.
    Lagun batzueri pentsatzen nuen. Maite ditut. Maite naute. Neska gazte batzu ere buruan ibili nituen. JEtchep 110s. Alditxo bat pasa genduan lasai, baiña nik beste gauza bat nenbilkian buruan. JAzpiroz 161. Bertso batzuk nebilzkin / buruan ta auan. AZink 185.
    (Con aux. intrans. bipers.).
    Usategiko arazo ura ainbestetan buruan zebilkiola. Anab Usauri 131. Pentsamentu orixe / buruan dabilkit. Insausti 48.
    BURUAN IPINI, BURUTAN IPINI.
    Sugerir, meter en la cabeza. Cf., con el sdo. prop. de 'poner sobre la cabeza', buruan ipini en Mg CC 154, A AmaE 91, Ag Kr 215, Or Tormes 115, Kk Ab II 14, buruan imini en JJMg BasEsc 118 y Otx 171, buruan ifini en Ub 88, y buruan ibeni en Ax 345 (V 22) v. BURUAN JARRI.
    Etsaiak buruan ipiñi zidan asko galduko nuala nere faman aitortzen banuan nere bekatua. AA III 533. Demonioak burutan imiñi eutsan emakume donga bati, gazte oni pekatuan jausi eragitia. Ur MarIl 28. Adalbaldo, bere emazteak buruan ipiñi eutsazan arretak ezin kendurik, baoian Euskal-erriruntz. Ag AL 157.
    BURUAN IRAGAN.
    Pensar. v. BURUAN PASATU.
    Neure haurrean buruan iragan dut ez ote nuen nik beharko etxeari eman ene ait' amen segida. Larre ArtzainE 108.
    BURUAN IRAULI.
    Pensar, reflexionar. v. BURUAN ERABILI.
    Neskak etzun besterik buruan iraultzen. Or Eus 105. Buruan ezer ezin irauli dunean, ikasi beza Iainko-oroitze maitatsu ortan egoten, adimenari atseden emanez. Or QA 143. --Zer da "cogitare"? --Buruan iraultzea. Or Aitork 258. Eztanik ezin daiteke izan, berbera baita zerbait oldoztu ta zerbait ori izatea. Eztanik, ordea, ezin iraul baititeke buruan. Zait Plat 44.
    BURUAN IZAN, BURUTAN IZAN (trans.).
    a) Tener en la cabeza, pensar en, ser consciente de. v. BURUAN EDUKI. Tr. Documentado desde mediados del s. XVII; hay testimonios tanto del Norte como del Sur. Burutan izan, que se documenta ya en Añibarro, es menos frecuente que buruan izan
    Munduan eztute guziek xede bat buruan, ez eta espiritu edo gogo bera. SP Phil 297. Aragia maite badüt, aragiari so daudianak zitit bürian. Mst III 48, 6 (Ip gogoan ). Egon izan bazara gauza loi seigarrenekoren bat burutan dozula, aztuteko [...] aleginik egin bagarik. Añ EL2 145. Buruan zer zuen, dio gure erneak, / hauk guzien Egilleak? / Zoin gaitzki zuen ezarri / horra-horko kuia hori! Gy 12. Harek ordean, ez holakorik burutan, ez horrelako asmurik bihotzean ez du izanen. Dv Is 10, 7. Pentsamentuzko burruka asko / ditudalako buruan, / euren tximistak urten begie / zirt-zart kanpora beinguan. AB AmaE 48. Zer izanen bada eta ez, hemen dut buruan, horrek urte gutiz berea eman dezakela, eta ez bakarrik eskuararentzat. HU Aurp 220. Ona, Mati, gogamen asko buruan ebazala, argittu eziñik zergaittik lotu ete zan Eladi etxean jantza-lekura joan baga. Echta Jos 210. Joanesek eta bere emazteak bazuten beren buruan beste zerbaiten utsunea. Ag G 67. Bertze kezkarik deus ez dugu buruan, Loiolaren ikustea baizik. JE Ber 7. Ezagutu alkar genduan, / geroztik zaitut buruan. MendaroTx 299. Neska ta mutill asko dabiltza / kezka gogorrez beteta, / burutan duten amets gozoa / ezin loratu dute-ta. Basarri 184. Hainbeste zorakeria izan ezpazenu buruan, zure txiki-denporan jakingo zenuen hori, kristau dotrina irakurri bazenu. Arti Ipuin 39. Mingainaren ertz-samarrean Platon erabilten dugun bakoitzean, Platonek dakarren Sokrate izaten dugu burutan. Zait Plat 110. Etsi zuanean etxekoai deadarka asi zan. Auek lo betean arkitzen ziran eta kanpokoaren amesik ere etzuten buruan. NEtx LBB 73. Gogoeta ilun horiek zituela bere buruan. Ardoy SFran 49. Irakurri gaberik nehoiz liburuan, / euskal kanta guziak zintuen buruan. Xa Odol 189.
    b) Creer.
    Aphezpiku bat bazen Aztarritz deithua, / [...] Aztarritz yauregia, Askain inguruan, / harena zela dute zenbeitek buruan. Hb Esk 122.
    BURUAN JARRI (V-gip, G-azp; Lar, Añ), BURUTAN JARRI (V-gip) Ref.: A; Gte Erd 24; Elexp Berg; ZestErret .
     Meter(se) en la cabeza, ocurrirse. "(Ponérsele a uno algo en la) cabeza" Lar. "Antojársele a uno (V)" Añ. "(Cuando le da la) gana, [...] buruan jarten yakanean " Ib. " Burutan jarri zait (AN-gip)" Gte Erd 224. "Ocurrírsele, antojársele. Buruan jarri jakon fraille joan bia zebala ta etzeban etsi joan arte " Elexp Berg. Cf. ejs. de buruan jarri con el sdo. prop. de 'poner sobre la cabeza' en Goñi 117 y Anab Poli 40; cf. tbn., con el de 'ponerse al frente', s.v. BURUAN (c).
    Jarri jakon buruban limosna asko eginda [...] konfesau baga parkatuko eutsala Jangoikuak. Mg CO 190. Gizon zikotzto bati yarri yakon buruan / bêbala nos edo nos ezkontzeko ordua. Zav Fab, RIEV 1907, 539. Bertsuak formatzia / jarri zat buruban, / korputza ez dadukat / lengo estaduban, / saiatu egin biat / al dedan moduban. Ud 125. Jakizu, zerbait jarri ezkero buruan, / ondo zeiñ txarto eiten ebala beinguan. AB AmaE 249. Franziskoren buruan jarri zan duda bat. Etzekian edo oso predikaziuari jarrai edo bakardadeko bizitza eraman. Bv AsL 77. Len beraganako uste txarra zutela sinistuta bazegoan, orain guztiek bere lepotik parra egiten zutela jarri buruan. Anab Poli 30. Golpe batian gauzak ez dira / askotan jartzen buruan, / onek esaten ziradeneko / nik pentsatutzen neguan. Uzt Auspoa 22, 144.
    (burutan V ap. A ) .
    (Trans.). "Sugerir ideas" A.
    Irruritü zereioan faman egiten zereioen ogena senharrari ta berari bürian jarri zian erhokeriaz ta zonbat meskabü hel zerekeioan hantik. Egiat 219.
    BURUAN JO.
    " Buruan ioa dadukazu norbait, vous avez pris quelqu'un en tête, vous avez jetté l'oeil sur quelqu'un" SP (s.v. ioitea ). A.
    BURUAN PASATU (burutan AN-gip-5vill).
    Pasar por la cabeza, ocurrirse; pensar en. " Nik ez dut burutan pasatu ere (AN-gip-5vill)" Gte Erd 71.
    Dibersio polit bat / buruan det pasa, / iruritzen zat dala / txit ondo dan gauza. Xe 154. Pentsamentuan aspalditxuan / pasia naukan buruan, / nola gerra bat izugarriya / Europan izan genduan. Tx B III 19. An artu nuen sustuarekin / iñon ezin geldituan, / une artan nik gauzik txarrenak / buruan pasa nituan. Uzt Sas 266. Hainbertzeraino egia da, non ez bainintzan, bakarrik nintzela ere, behin ere entseatzen [pertsu] baten moldatzerat, ez eta buruan pasatzen ere. Xa Odol 35. Ainbat aldiz buruan pasau neban ikustera juan biar nebala. Gerrika 70.
    (Con aux. intrans. bipers.). v. BURUTIK PASATU.
    Buruan orduan pasa zitzaizkanak! JAIraz Bizia 116. Ez dut esan nai nik, eta ez zait buruan pasa ere, zaldun ibiltariaren bizilegea, erlijioso itxiarena bezaiñ ona danik. Berron Kijote 146.
    BURUAN SARRARAZI.
    " Ez duzu ene buruan sarraraziko egia dela hori, vous ne me persuaderez pas que cela est vrai" Dv.
    Alferretan xehatzen ziotzoten gauza guziak, ezin sar-araz zezaketen bere egia haren buruan. Lg II 292. Oxala astean behin egia bat, bakar bat ongi sar-arazten ahal baginu gureEskualdun irakurtzaleen buruan! HU Zez 19. Duzunaitzeko erretor sainduak ez ziozkan hiru mixterio printzipalak buruan oraino sarrarazten ahal. Barb Sup 180. Nungo "teologiak" dauku buruan sararazi Sakramendu baten hartzeko gizonak behar duela, lehenik, eta bere baitarik, grazi horren gai bilakatu? Ardoy SFran 175s. Ezin nion buruan sartu erazi ez nintzala konturatu. BBarand 109.
    ( Buruetan s., pl.).
    Artha handienekin sarrarazten ditu buruetan bere yakitate handi eta ukigarriak. Hb Egia 103.
    BURUAN SARTU (Añ), BURUTAN SARTU (AN-gip-5vill, B) Tr. Sólo encontramos burutan sartu en Hiribarren (donde podría tratarse de pl.) y Arrese Beitia. sartu Meter(se) en la cabeza, ser entendido (hacer entender), ser aprendido (enseñar). "Imprimir, buruan edo biotzean sartu" Añ. " Niri ori ez zait burutan sartzen (AN-5vill)" Gte Erd 71. " Burutan ez zaio sartzen (AN-gip-5vill, B)" Ib. 224.
    Zenzun ekarria eztoa sartu buruan. "Juicio traído no suele entrar en cabeza" . RS 481. Jauna, ezin nere buruan sartu dira Akto fedekoak Elizan esaten diran eran. AA II 13. Zer nahi gertha zadin buruan ontsa sartua zuen etsaiari ez zuela amorrik eginen. Laph 9. Hainitzek katixima hotzki erakusten; / [...] higuinarazten ere egia Saindua, / oihuz eta bortxaka burutan sarthua. Hb Esk 173. Ez da ene buruan sartzen ahal, nola mirakulu ez duten oraiko etxaldeetarik zenbeitek lehenago leher egiten. HU Zez 66. . . Inozente batzueri / buruan sartuta, / ondo biziko garela / apaizak kenduta. Auspoa 97, 37. Eskolan ibili balin bada, emaztekiak ikasi duke irakurtzen, izkiriatzen apur bat, konduen egiten. Erdara poxi zenbeit ere sarthu dakote buruan. JE Bur 68. Mutil koskor auei ingeles apur bat eta kontuak buruan sartzeko asmoz. A Ardi 138. Eta barkatu gauzak berritzea buruan obeki sar ditezen. Or QA 157. Nori sartuko zaio buruan gizakume edo emakume aul kaxkar batek [...] sorrarazi lezazkela orrenbeste erokeri? Vill Jaink 131. Sesiyo polita zegon / emen sortzekua, / au bai dala buruan / ongi sartzekua! Uzt Noiz 35. Dirua nere alde jendea jokatzen, naiz esan ez nagoala puntuan. Ezin jendeari buruan sartu. Albeniz 127. Eta ez naiz aiseegi larritzen diren horietakoa, hizkuntzen iraupenari eta azkenari buruz buruan sar adina gai ikasi behar izan baititut. MEIG VII 41.
    ( Buruetan sartu, pl.).
    Gure buruetan sar dediñ [...] Santu onek demonioai bortxaz atera erazi zien aitormen edo konfesioa. Arr May 160. Ainbeste euskaldun zintzori ezteutsegu geuk buruetan sartu zer esan gura daben [...] erderakada ta mordollokeri askok? Ag Kr 6s.
    (V-gip; burutan AN-5vill) Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 235, 248; Elexp Berg .
     Ocurrirse, empeñarse en; meter en la cabeza. " Buruan sartu jako Arratera igotzia daguan beruakin " Etxba Eib. "Inducir. Bere emaztiak buruan sartu zetsan Macbeth-ri Erregia iltzia " Ib. " Burutan sartu ta ezin kendu (AN-5vill)" Gte Erd 235. " Burutan sartu zaio gauza txarren bat gertatuko zaiola (AN-5vill)" Ib. 248. "Ocurrírsele, meterse en la cabeza. Bein buruan gauza bat sartze jakonian, adios " Elexp Berg.
    Zeren buruan sarthu baitzait fantasia bat, konplitu behar dut fantasia hura; gogora baitzait gutizia bat, iragan behar dut gutizia hura. Ax 51 (V 33). Orra zer itsunza deabru gaistoak blasfemariari buruan sarzen diona. Mb IArg I 262. Alan da; baña, nok buruban sartu au euskaldun txaarrai? Mg PAb 197. Lagun gizagexo bik, / buruban sartun-da, / nai leuke euskeria / gaur gañik biztu din. FrantzesB II 36. Zerk habilka zoratua, infame arnegatua, / finkatu nahiz Luterren begia, zer dun buruan sartua. Prot 70. Bere amaren senideai buruan sartu zien obe zutela batek aginduak izatea, Jedeonen beste irurogeita amarren mendean egotea baño. Lard 132. Sartu deutsat buruan / izaten dala errez / maiterik bizitea / ezkon-barritan lez. Azc PB 259. Agure petral malmutza! Etxakon ba buruan sartu euskaldunak guda barrirako mugonean ez egozala? Ag AL 36. Debriei emanak, egun madarikatu batez harat yuaiteko xedea buruan sartu zitzaitelakotz... Zub 50. Nere aitari sartu zaion buruan Ameriketara yoan biar zula lanera. Auspoa 77-78, 19. Hoien ezartzea ere sarthu zautzu burian, / merexi zuten bezala, beren etxe berrian. Xa Odol 158. Oien urrengo ezkondutea / jatanez buruan sartu, / nire andratzat Anttoni Artza / gustura nik neban artu. Ayesta 27. Baña ni beti izen naz buruen sartu jatanagaz aurrera egitekue. Gerrika 161.
    Buru orretan sartu baiak ara juatia, alperrik ibilliko nok iri ezer esaten. Kk Ab I 53.
    (Tener, etc.) metido en la cabeza.
    Orren sarturik zerren daukadan / Astarloa nik burutan, / enaz aurkitu zoro bat legez / sekula modu onetan, / gogoa ezin dodalako gaur / ipini beste lekutan. AB AmaE 119. Bazion aspaldixko bi pensamentu nazkala buriuan sartruk. Mdg 148. Orazio asko utzi zizkidan / ondo buruan sartuta. Insausti 71.
    BURUAN SARTU ERAGIN.
    Hacer entender.
    Probinzia onetako barri ez dakienari ez da erraz buruan sar-eragiten zenbat eta nolako zubaje eder liraiñ galantak ateratzen diran. Izt C 125.
    BURUA OSTU.
    "(V), esconderse" A EY III 285.
    Orrek geien geien geienean egiten dabe edo bururik erakutsi ez (eta oni deritxo euskera onean eskuta, ostendu edo burua ostu) edo [...]. A Ezale 1897, 249a.
    BURU-APALTZAILE.
    Que baja la cabeza, que se somete.
    Bazuten biek hauxet, egungo egunean bakan ikusten dena: bata ez bertzea ez ziren buru apaltzaletarik. HU Aurp 104.
    BURUAREKIKO .
    (Con verbos como esan,etc., tras bere, etc.). " Onela zion bere burua(re)kiko (G-azp)" Gte Erd 43. v. BURUAREKIN.
    Benta Zaarraren aurretik pasatzean, onela zion bere buruarekiko. TxGarm BordaB 35.
    BURUAREKIN .
    (Con verbos como esan, erasi, egin, egon, tras bere, etc.). Para sí, para sus adentros (hablar, decir, etc.). " Bere buruarekin zerasan (Laph), il se disait en lui-même. Bere buruarekin egiten zuen, il pensait en lui-même" Dv. " Maulerat joan behar niala ene büriareki igaraiten nian (S), bere buruarekin erraiten du (AN-5vill), bere buruarekin egin zuen (BN-arb), nire buruarekin egin nuen (B)" Gte Erd 43. v. BURUAREKIKO, BURUTIK (h), ARTEAN (f) (s.v. 1 arte).
    Bere buruarekin gogoeta egitea ea haserrekor denz. Ax 286 (V 191). Eta bazarontsan bere buruarekin: atherako naiz bai, ohi bezala etsaieen eskutarik. Lg I 234. Egiñ dezuna da, konzienzia isilerazteko, zere buruarekiñ esatea: Andia da Jaunaren miserkordia, begiratuko al du guzaz ere. AA III 597. Irri horiek ez zitzaizkon eder, bainan bere buruarekin hau zerasan: "Jende hauk trufatzen naute, bainan enetzat ez dute herrarik". Laph 38. Nindagon neure buruarekin ez othe nuen zuk baino gehiago sofritzen. Ib. 18. Nahiz baratzeko harresiaren kanpoko aldean zen, egon ninduan nere buruarekin arbola hori bazitakela aldeko etxekoa zen. Elzb PAd 39. Maria aldiz, harritua aingeruaren ikusteaz, zagon bere buruarekin, zer erran nahi zuketen hitz horiek. Jnn SBi 37. Eginik ongi bere buruarekin jasanen zuela behar zen guzia. Ib. 78. To, au nere mandoa duk-eta!, dio bere buruarekin. Zerb Ipuinak 286. Nere buruarekin egin dut, zure ganat behar nintzela ethorri. Barb Sup 54. Behin baino gehiagotan egona naiz nere buruarekin nola onhartzen ditutzun [hoik] zure etxean. Ib. 109. Irriz zagon bere buruarekin. Ib. 131. Eta bar, bar, bar bere buruarekin, ithurri alderat badoa Sabuki ere. Ox 198. Ola ari nintzan ene buruarekin. Or Aitork 160. Eta bere buruarekin egiten hasia zen, askitto ardura, ez zuela, funtserat eta, beti gizon hil baten esklabo egon behar. JEtchep 60. Hauxe nion neure buruarekin. Larre ArtzainE 244. Nere buruarekin pentsatzen nuan: "Zer gertatu bear du emen?". Albeniz 148.
    BURUAREN JABE.
    a) (Precedido de bere, etc.). Libre, independiente. " Azidentia izantzunetik ezta bere buruan jabe, dana bestek inberdiyo " ZestErret. v. burujabe.
    Bidaldu derauztatzu abisuak [...] Deabruaren menetik edoitea gatik eta neure buruaren iabe errendatzea gatik. Harb 284. Hura da bere buruaren iabe eta nausi. SP Imit II 3, 3. Ez dakit nik zer dan bakotxa bere burubaren jaube izatia ta katebagako bizitzia. Mg PAb 130. [Gorriek] beren eskuko xoxoa zaukaten. Bainan uste baino gizona bere buruaren jabeago dute hatzeman. HU Aurp 154. Gure nahikundea litake, mendeak eskoletxe mota hoier buruz hartzera doan sailak utz baleza bakotxa bere buruaren jabe. JE Bur 53. Artzaia da benetan bere buruaren jabe; uritar andikiak baño askozaz lasai ta askatuago dabil. Ag G 151. --Gure buruaren jabe gera. --Baita. --Nai deguna egiteko iñoren baimenik eztegu bear. Ib. 300. Ordun emandako itzak etzun ainbestetaraño beartzen, bere buruaren jabe ta iñoren estutzerik gabe eman lezaken itzak bezela. Or SCruz 115. Nai ta nai ez biarko dabe / ezagutu gure ama [=Euzkelerrija], / lenau lez bere buruen jaube / azkenik bixiko dana. Enb 131. Gaur [txeketarrak] bere buruaren yabe dira. Ldi IL 162. Gaztia, izan trebe, / au zuentzat obe: / zartzian izan zeben / buruan jabe. Yanzi 193. Itzegingo dezu mutiko baten antzera ta zedorren buruaren jabe ez baziñan bezela? ABar Goi 28. Errusin euren eskuko, euren buruaren jabe diran gizabatzak ete dagoz? Eguzk GizAuz 129. Ez dek ik emen Jaungoikoa beste nagusirik, ez jaberik; ire buruaren jabe aiz. TAg Uzt 87. Aurki gaituk bai, / ik nai ez-ta re, / gere buruaren jabe! SMitx Aranz 71. Iñoren ogipeko jarri, gizonki bizitzeko irabazpidearekin edo bere buruaren jabe egin mixeri trukean. Etxde JJ 269. Ain bakarrik ere, eskerrak bere buruaren jabe zala. Anab Poli 7. Inor baino bere buruaren iabeago bizi izan zan ark, muga egokia ezarri zion bere biziari. Zait Plat 102. Bakotxa bere buruaren jabe da, nahi duen bizi-moldeari lot. Larz Iru 146. Nere buruaren jabe nazute eta nai dudana pentsa dezaket. Lab SuEm 190. Irabazia zuen, Libertatea. Nor da Frantses bezain bere buruaren jabe izan denik? Ardoy SFran 312. Nere buruaren jabe naiz eta ez dut nere bururik lotu nai. Berron Kijote 161. Eta Semeak zeuen buruaren jabe egiten bazaituzte, egiazki hala izango zarete. IBk Io 8, 36 (Leon zuen buruaren jabe; Ker zeuen burujabe ). Libertatea bai ikasi dugu semenarioan, eta biba libertate hori! Neure buruaren jabe eta beti zerbaiten meneko. Larre ArtzainE 197. Ez da hizkuntza bere buruaren jabe, besteren mirabe baizik. MIH 84.
    ( Buruen jabe, pl.).
    Eureen burubeen jaube izatera eldu artian. Ogei edo ogeta bi urtera artian. fB Ic app., 25. Nola kontratuari / bait zion faltatu, / geren buruen jabe / gera gelditu. It Fab 210. Zer nahi jasan, hobe dugula gure buruen jabe, tzarren esklabo baino. HU Zez 158. Arkitu zuten noizbait ere poloniarrak askatasunaren bidea. Gaur beren buruen yabe dira. Ldi IL 166. Galilearrak gogo txarrez zeuden Erromatarren mendean, beren buruen yabe izan nai zuten. Ir YKBiz 287. Euren buruen jabe ta eskuko izango diran giza-batzak. Eguzk GizAuz 43. Gizonak ez baitira Jainkoaren idurirat eginak? Ez baitira, egiazki, Jainkoaren nahiz, beren buruen jabe? Ardoy SFran 304.
    b) (SP, Lar).
    Dueño de sí, dueño de sus actos. " Enaiz nere buruaren iabe, je ne suis pas maître de moi-même" SP. "Señor de sí, bere jabe, bere buruaren jabe " Lar. v. BURUAREN NAGUSI.
    Zeren bere bero hartan, koleraren lehenbiziko apoderan, abiaduran eta indarrean, ezta bere buruaren iaun eta ez iabe. Ax 302 (V 201). Othoitzeko aldi dudanean [...] badakit arras ontsa zer ari naizen; bainan eskolan sar nadin, ez naiz gehiago neure buruaren jabe. Laph 70. Nere buruaren jabe enaizela uste det, ain dadukat zorabiatua. A Ardi 28. Dolu minaren minez, ez zen gehiago bere buruaren jabe. Barb Sup 47. Gauza oriek guziak astiro eta bere buruaren jabe zela egin ondoan. FIr 139. Alako batez, Bikendi etzen bere buruaren yabe. Or Mi 55. Lasaitasuna errez galtzen dezu, gizona. Gaztea izan. Mediku batek bere buruaren jabe beti izan bear du. Lab EEguna 67. Jabaldu behar zen ordea, eta bere buruaren jabe egon; bere higuina ezkutatu behar zuen. Mde HaurB 77. Onek zipozkeriz bota zizkion itzak ikaratuxe utzi bazuten aldi bateko, laister egin zen bere buruaren jabe. Etxde JJ 31. Ez naiz nere buruaren jabe, ta Miren bera da leize izugarri onetara abiarazi nauena. Txill Let 41. Harrotua, ezagun du ez dela bere buruaren jabe. Larz Iru 136. Al degun arte, edo osasuna eta geure buruaren jabe geran arte, jarraitu dezagula. Insausti 47.
    (No precedido de bere, etc.).
    Aldiz bere lagunak ezin buruaren jabe egon, nolanai zizpak ustutzen alferrik. FIr 141.
    ( Buruen jabe, pl.).
    Nola menperatzen dute lurra? --Beren buruen jabe izanikan. "Como señores de sí mismos" . CatBurg 45 (en la vers. de Mb beren buruen jaun edo jabe; Cb CatV 64 euren buruen iabe, Añ CatAN 66 eren buruaren jabe, CatLlo 86 euren buruen yaube, CatBus 39, Itz Azald 196 euren buruen jaube )
    BURUAREN JABEGO .
    (Tras bere, etc.). Autocontrol, dominio de sí mismo.
    Xuhurtzia, zuzentasun, geure buruaren jabego, arrotzetarik begiratze, familiako atxikimendu. JE Bur 174. Adimenduz eta bere buruaren jabegoz aitatiarra da errotik J.B. Montini; bainan amatiarra fineziaz eta omore onez. Herr 27-6-1963 (ap. DRA ).
    BURUAREN JABETASUN.
    a) (Tras bere, etc.). Autodominio.
    Larrialditan, bere buruaren jabetasuna ikaragarrizkoa oi zan. Etxde JJ 39.
    b) (Tras bere, etc.). Independencia, autonomía; libre albedrío.
    Bertako erritarrekin bat eginda, Sirakusako Ieronek, gudu lazgarri baten ondoren, [...] bere buruaren iabetasuna iritxi zuen. Zait Plat 75. Gizonak badu liberum arbitrium delako ori, askatasuna, bere eskuko izatea edo bere buruaren jabetasuna deritzaion almena. Vill Jaink 75. Gizonak badu arrokeri bat / lanera asten danian, / bere buruen jabetasuna / batek artzen duanian. Uzt Sas 185.
    BURUAREN JAUN.
    a) (Tras bere, etc.). Dueño de sí.
    Zeren bere bero hartan, koleraren lehenbiziko apoderan, abiaduran eta indarrean, ezta bere buruaren iaun eta ez iabe. Ax 302 (V 201). Garaitirik handiena da bere buruaren jaun eta errege iartzea. SP Imit III 53, 2.
    ( Buruen jaun, pl.).
    Beren buruen Iaun diradela. Ber Doc 165v. Bere buruen jaunak bezela. Iraz 48. --Nola gozatzen dute lurra? --Zeren beren buruen jaun edo jabe diraden. Mb IArg I 42 (en la versión de CatBurg 45 sólo beren buruen jabe; CatB 83 beren buruaren yaunak, CatLuz 29 beren buruen iaun, CatSal 71 beren buruen xaun, CatR 71 beren buriuen gein, CatAe 70 beren buruen jaun, Legaz 53 beren buruen yaun ).
    Naiz eta pentsa nire buruan / jaun eta jaube nazala, / eriotza or etorriko jat / gabaz otsoa bezala. Ayesta 105.
    b) Libre, independiente.
    Piarres, esan bezela, bere buruaren jaun da jabe sortutakoa zen. Etxde JJ 269. Errialde ta eskualde txikiena bere buruaren iaun eta iabe izan izan bear zenuen. Zait Plat 116.
    BURUAREN NAGUSI .
    (Tras bere, etc.). Dueño de sí. v. BURUAREN JABE (2).
    Gure kolera bueltaka hautsi nahi dugunean [...] gure bihotza, horrela aldaraturik dagoela, ezin geiago egin diteke bere buruaren nausi. SP Phil 233. Nork daki zer heinetaraino nahi zuen eta behar zuen bere buruaren nausi bilakatu, ordu berean, geroari buruz? "Maître de lui-même" . Ardoy SFran 130.
    ( Buruen nagusi, pl.).
    Momento guziez prest dagoela gizon izpiritualak bezala bizitzeko eta osoki bere buruen nausi izateko behar dituzten grazia guzien ematera. He Gudu 45. Bere buruen nausi izanen dire eta bere bihotzen jabe. Jaur 378.
    BURU ARGIKO.
    Inteligente. v. buru-argi.
    Zein zan iltzaillea? --itauntzen eutsan bakotxak bere buruari. Ta buru argikoenak laster erantzuten eben: eriotzea Ozinbeltz-aldetik dator. Ag AL 81. Euskara utsaren berririk zeukan buru argiko euskaldun batek. Lh EEs 1915, 245. Buru argikoa baizen edozein lanetako abila eta ikasia ere. FIr 131. Jende buru argikua. MendaroTx 114. An nabarmentzen ziran aguro / buru argiko gizonak. Basarri 156. Beti izan ditugu bazterretan buru argiko gizakumeak, baita gizakume biotz-beroak ere. Zait Plat 83. Buru argikoa ta barren alaikoa zan Bibaldo. Berron Kijote 145. Artzai buru argiko arek erantzun garbi eta jator au eman zidan. Alkain 97. Buru argikoa zan eta aldian bein guk biña eta arek bat tartean botaz, festa ederra jartzen genduan. Insausti 159. Buru argikoa izanik, argi jabetu zen asmo horietaz eta argi eman zizkigun aditzera. MIH 243.
    BURUARI HAZKA EGIN.
    " Buruai azka eiñ, lamentarse vanamente de algo. Argi ibilli zaitte, gero buruari azka eittia alperra da ta " Elexp Berg.
    Orain bi urte juan arren / buruari azka, / naparrak poltsan ekarri zuten / dirua gaiñazka. MendaroTx 403. Galtzen dutenak, len bezelaxe, / azka buruari. Ib. 392.
    BURUARI BUELTAK EMAN.
    " Buruai bueltak emon, asko pentsatu" Elexp Berg. " Buruai bueltak emun arren etxakitxat ze ein ddoten karteriakin " Ib.
    Nere buruari buelta pranko ematen diot, zein ote dan txoriaren umeak iltzen dituana. BBarand 42. Orrela, buruari bueltak ematen asi nintzan: "Kontxol Diru polita dek ori". Zendoia 62.
    BURUARI EMAN (Dv).
    " Buruari eman zion, il résolut de, il se mit en tête. En basque la seconde formule n'est pas aussi vulgaire que dans le français" Dv. " Buruari ematea, prendre une résolution, s'imaginer, se persuader" Ib. " Buruari emozu hori hola dela, persuadez-vous que cela est ainsi" Ib.
    Emozu buruari iguzkia argizko itsaso bat dela. Dv Dial 110 (It egizu kontu, Ur iruditu egizu, Ip goguan emazü ). Komentuan sarthu nahi zuten guziak hartzen zituen Iñaziok, nondik eta nola haziko zituen batere buruari eman gabe. Laph 243. Nik sendatu nahi, eta hunek osoki buruari emana sendatuko nintzela. HU Aurp 185. Ez du zeren harat doan Anglesak buruari eman nola iraganen dituen lehen egunak. JE Bur 210. Lanean ari gabe bizi behar duela buruari eman diolarik. Zerb Ipuinak 347. Buruari eman zuen Jainkoaren gaztigua zuela. Zerb Azk 90. Gaurkotz ez diot nahi buruari eman, / daukadan zoriona histu ez dakidan. Xa Odol 308.
    (Tras bere, etc.). " Bere buruari eman zion behar zituela galarazi (BN-arb)" Gte Erd 43.
    Emazue ongi zuen buruari, goiz guziz, menturaz etzaretela arratsera helduko. Jnn SBi 126.
    ( Bere(n) buruei eman, pl.).
    Ezin eman ziozoketen bere buruei gizon gaixto batek egin ahal zezakela halako gauza espantigarririk. Lg II 178. Tronu uzkailia ez zadin berriz altxa [...] eman zuten gaixtoki beren buruer Luis XVIna galdu behar zutela. Elsb Fram 81.
    BURUARI EUTSI.
    Obstinarse.
    Asto zar bat baiño burugogorrago ta burukoiago ta buruari eutsiago dok. A Latsibi 81s.
    BURU ARINEKO.
    " Buru arineko emaztea, femme à la tête légère" H (s.v. arina. ). v. buru-arin.
    Eztirala gizon guztiak aizedun, txakillo ta buru ariñekoak, eta badagozala zenzuna ta burua tentunean daukezan gizonak be. Ag Kr 56.
    BURU-ARLOTE.
    Ignorante.
    Arroxko ta artobero-uxai omen-naiz. Oietaz gañera, buru-arlotea: andre Yakintza, andre Kultura, askorik maite ez dutenetakoa, alegia. Ldi IL 58. Buru-arloteok ez gaiteala sar yakintsuen arazoetan. Ib. 60.
    BURU-ARLOTETZA.
    Ignorancia.
    Txakurrarenak esango dizkiotegu, bear ba-da. Aitatuko dizkiotegu "odolkera", aundi-ustea, naastu bearra, burgoikeria ta buru-arlotetza. Ldi IL 58.
    BURU-HARTZE.
    Entendimiento.
    Nere buru-artze aul onen auraura [...] gauza auek entzunik eta gogoemanik, bi galdera mota sortu ditezkela dirudit. Or Aitork 364.
    BURU ATXIKI.
    Resistir, oponerse.
    Sinestea: la foi; sineste ona: la bonne foi. Harek du, harek; makur azkarrari zuzen ahularen alde buru atxikiko dion harek. HU Zez 194. Ez duzu oraino buru atxiki odoleraino. Or He 12, 4 (ap. DRA ; Ol gogor egin ). Irrisku guzien gatik saindu-itxura porroskatzaileeri ederki buru atxiki zioten bereziki san Kerman eta san Joane Damasekoak. Zerb IxtS 102. Holako pilotari famatueri atxiki zuen bezala buru atxikitzeko, Larru ere etzen segurki nor-nahi. Zerb Azk 112. Erran du (Eisenhower-ek), de Gaulle eta MacMillan ohargarriki jarri zaizkola alde, buru atxikiz Rusoaren oihu-patarreri. Herr 26-5-1966 (ap. DRA ).
    BURU-AHULERIA.
    Necedad.
    Hiruak hiru sintsa, geroztik? Are gutiago: buru-ahuleria mikorik badutela ez dirudi. JE Ber 67.
    BURUA URRATU.
    a) "Abrirle a uno la cabeza, abrirle en canal, burua autsi, urratu " Lar. Cf. s.v. urratu ejs. de (bere) burua urratu, 'fatigarse'.
    b) Romperse la cabeza, devanarse los sesos; preocuparse. Cf. ejs. de (bere) burua urratu 'destrozarse, fatigarse, extenuarse' s.v. urratu (I, 14). v. BURUA HAUTSI (b)

    Zerbaitegaitik buruak urratu, / al dana egin ta ezin dabenean / atxakiatu. Zav Fab, RIEV 1907, 533. Alperrik dabill baña, burua urratzen, / medikuak ez deutsa iñori parkatzen. AB AmaE 238.
    BURU-HAUSNARKA.
    Reflexionando, meditando.
    Mayanak, lagundu zion aitari zaldia lotuta utzi zun tokiraño biotz naigabez eta buru-ausnarka Maider-ek norako joera artu zezakean. Etxde JJ 252.
    BURUAZ .
    (Tras bere, etc.). Por su (mi, etc.) cuenta. v. buruz.
    Ozta ikasi due / musua garbitzen, / beren buruaz dabiltze / ezkontzak egiten. Auspoa 106, 103.
    (Tras gen.). A cargo de, por cuenta de. " Beran buruaz laga ditxugu gauzak (V-gip)" Gte Erd 253 (junto a haren bizkar (AN-5vill)).
    BURUAZ AITZUR.
    " Bürüaz haitzür ari tüzü lanean (Sc), trabajan con toda intensidad" A.
    BURUAZ HARTU, BURUAZ HARTUA (IZAN, JARRI...) .
    (Tras bere, etc.). (Ser, estar...) orgulloso, inflado, presumido. " Bere buruaz hartua da, il est épris de lui-même" Dv (s.v. har ). " Bere buruaz hartua da (BN-arb)" Gte Erd 277. Tr. Documentado en autores septentrionales y en Zaitegi.
    Begirautzu miñtza goregi eta nausikara, ezen hunelako thonuak [...] agertzen du mintzatzaillea bere buruaz hainitz hartua eta urguillutsua dela. He Gudu 147. Hagitz aberatsa zela, guzia bere buruaz hartua, atseginetarat emana. Lg II 188. Zure buruaz hartua, pretenzione erhoez bethea, uste izan duzu guziek zor zarotzutela atentzionerik osoena. Brtc 219. Suntsitu ditu, hats batez, beren buruaz hartuak direnen gogoeta urguilutsuak. Jnn SBi 38. Bainan bera bere buruaz hartua ez bazen, haren herritar adixkideak eta guziz ahaideak hartuak ziren hartaz. HU Aurp 99s. Bere buruaz itsutuki hartua [baitzen] . Ib. 64. Balin bazen gizon ixilik, bere buruaz guti hartua zenik, eta bizkitartean hedadura eta jakitate handiko gizonik, hura izan da Armand Dabid, jaun apez misionest zena. Ib. 95. Zozo bat ez da behinere bere buruaz hartuago, zozokeria bat erran edo egin duenean baino. EOnAlm 1905, 35 (ap. DRA ). Bere buruaz sobera hartu gizonak du egin ukho. Ox "Ukho egilea" (ap. DRA ). Jarri nintzan hanpatua, / Soinekoz aberastua, / Nere buruaz hartua. Etcham 97. Hirian egonik guti edo aski, bere buruaz frango hartua zen. Haren gostuko ez zen ingurumenetan gizonik, bera bezain ederrik eta zentzudunik. Lf Murtuts 29. Beretzat bizi dena, bere buruaz hartua bizi dena, ezta gizona, [...] ezta deusetako bizi. Othoizlari n.o 3 (1954), 17. Arroputza, bere buruaz artuegia, etzan lagunarteko gizona. Zait Plat 30. Urguluntzi, harolari, jende xehetik behexi, larri-behar, bere buruaz hartu, diru eta ohore gose. SoEg Herr 10-2-1966 (ap. DRA ). Zozoak, bere buruaz harturik, ez du ikusten bertzeren dohainik. EZBB II 146.
    BURUAZ BAT EGIN.
    " Or doa ori buruaz bat eginda, ahí va ése jugándose la vida" Zam Man 26.
    BURUAZ BEHEITI, BURUAZ BEHERA v. BURUZ BEHEITI, BURUZ BEHERA.
    BURUAZ BESTE EGIN (S ap. Lh ) .
    (Tras bere, etc.). Suicidarse. " Bere büriaz beste egin (S), se suicider" Lh.
    Zertaatü othe? Zer delibeatü düke, niagok? Bere büriz beste egitia, düda gabe! Lrq Larraja, RIEV 1931, 234. Apur batean uste izan dut bere buruaz beste egin zukeala, etsipenez. Mde Pr 177. Bere buruaz beste egiteko eskubiderik eztu iopuak. Zait Plat 101.
    BURUAZ GAIN EGIN, BURUAZ GAINDI EGIN v. BURUZ GAIN, BURUAZ GAINDI EGIN.
    BURUAZ GOITI.
    Por encima de la cabeza. Cf. BURUZ GOITI.
    Altxatu bear du eskuiko besoa buruaz goiti. Izt D 91. Modu onetan jarririk guziak igarotzean, gelditzen dira ezpatak gurutzeraka buruaz goiti dituztela. Ib. 94.
    BURUAZ GOITIKO.
    De por encima de la cabeza. v. BURUZ GORAKO.
    Zergatik naizan irurogei ta emezortzi urte bizkarrean dauzkadan gizon lego eskolatu bageko jakin-ez bat, eta buruaz goitiko aizkolketari geldi geldi laga bear niokeana. Izt C IX (seguramente con el sdo. fig. de '(trabajo) superior a sus capacidades').
    BURUAZ GORA.
    Por encima de la cabeza (sdos. prop. y fig.). Cf. BURUZ GORA.
    Ene bekhatuek hondatu naute, buruaz gora ditut, eta zapatzen naute ezin altxa dezakedan karga pisu batek bezala. Gç 44. Oxala [...] altxa banendi neure buruaz gorago zurekiñ bat egiteko. Ch III 5, 6. Buruaz gora botako dute / autsi dedilla eltzia, / zenbat puska egiñ ainbeste urteko / ejituen ezkontzia. Tx B II 67.
    BURU-AZKARTASUN.
    Ingenio.
    Ipui oietan norbaiten buru-azkartasuna agertzen da. Etxag ( in Muj PAm 21 ).
    BURUA ZORABIATU.
    Marearse, perder la cabeza.
    O zeñ altura andia dan au! Baña begira ondo burua zorabiatu ta erorteko zer peligroan zauten. Cb Eg II 6. Burua zorabiaturik, aldapak bera amilka joan eta gero mendiak barrena orroaz aienatu zan. Arr GB 64. Baiña zorabiau iakon burua, begiak lausotu iakozan, asi zan albo-alboka ta iru edo lau oiñkada emon orduko, oso-osorik io eban beia. Ag AL 86. Azpikaldeko arru ta amiltoki izugarriak, berriz, burua zorabiatzen due. TAg Uzt 95. Ainbeste atsekabe ta lorrez biotza apurtuta zeukan, burua zorabiatuta ainbeste samintasun eta gogoetaz. Etxde JJ 77.
    BURUA ZORATU.
    Enloquecer, perder el sentido; marear (sdos. prop. y fig.).
    Azkeneko gaitzean gauza onik egingo ez det. Negarrez andrea batetik, umeak bestetik; gaitzaren erremedioak burua zoratua. Cb Eg III 230. Zoratzen darotate burua gauza haukiek guziek. Dv Dial 13 (It txoratzen naute, Ur zoratuten nabe, Ip zorobilatzen naie ). Marimartin, xoratu zain burua! Elzb Po 207. Eneuke eguno atseden egingo, eurok [diruok] gorde eziñik edo zetan irazi bururatu eziñik, buruba zoratu-zoratu egindda. Otx 65. Egongo aiz ba beti ta beti jardun berakin burua zoratzen. ABar Goi 70. Oldozkun onetxek zoratzen zion burua. Etxde JJ 67. Burua gradoek eta handitasunak xoratua. JEtchep 89.
    Lan borthitz eta soberakin horrek buru guzia zoratu zion eta liburuentzat higuintza berri batez bethe. Laph 79.
    BURU-BARNE.
    Interior de la cabeza (sdos. prop. y fig.).
    Ez zakie gaixoek zer derabilkan buru barnean, badakikanez zerbeit ala deus ez, asmatzen dukanez zer duten gaitza edo bat ere baduten. JE Bur 124. Orduan ere beribilez, tarrapataka, burrunban, begi beharriak gelditzen zaizkularik zoro eta buru-barnea eltzagortua. JE Ber 5. Nere buru barnen / zaute zuek ere bihotz-arimetan. "Dentro de mi pensamiento" . Or BM 136. Mutillen agoetatik entzun zitun ausardikeriak, labea bezela, sutan jarri zioten buru-barnea. TAg Uzt 56.
    BURU-BARREN.
    Interior de la cabeza.
    Buru barrengo muñak arakatuta. Anab Usauri 10s. Zein arlo gaitz eta nekagarri ote zerabilkian bere "buru-barrengo begietan"? Ib. 102. Zartaka bizian zebiltzkion buru-barrenean odol-taupadak ere. TAg Uzt 248.
    BURU-BARRU (V ap. A ).
    Interior de la cabeza (sdos. prop. y fig.). "Cerebro" A.
    Buru-barruba utsik edo beiñik bein ondo beterik ez eukana. Kk Ab I 6. Gauzaren bat egonen da, zure buru barnean ezkutatua, antsiarik eman eztiozuna, gure hauzian argitasuna emanen duena. Arti Tobera 280. Baña Jesusek, aien buru-barruak ezagutuz, aur bat artu, bere ondoan ipiñi, ta au esan zien. Or Lc 9, 47 (Ol biotzetako asmakeriak, Ker bururapenak ).
    BURU-BATZAR v. buru-batzar.
    BURU-BELARRI (Gc, AN ap. A ).
    Con afán, con ahínco, con todo empeño; muy atentamente. " Buru belarri lanen ai da " SMuj. Cf. infra EZ BURU ETA EZ BELARRI.
    Ganadubak zaindutzen nagon bitartean jardungo naiz buru-belarri aiek ikasten. Moc Damu 9. Buru-belarri bere ames ura antolatzen jarduten zan. Ayerb EEs 1915, 277. Zearo ta buru-belarri Euskalerriaren alde eskeintzen natzaizu. Ldi (carta a BEcheg, 27-2-1928, ap. DRA ). Entzuleak buru-belarri dagozkio. Anab Usauri 6. Olerkariak, buru-belarri, era berriak sumatzen ari dira, olertiak goratu eta edertzekotan. Aitzol ( in Laux BBa X ). Onelakoak esaten zitun eta buru belarri entzun genizkion. Zait Sof 152. Asi ziran auek buru-belarri lanean... Luzaro gabe, idi-atalak aldare gañean zituzten. AEmil AndreM 245. Zintzo ta esanekoa izaten saiatu zen buru-belarri. Etxde JJ 185. Buru-belarri zutik da jende guzia / aldatzen ikustean eskuko burnia. P. Loidi ( in Onaind MEOE 1012 ). Utzi [eban] langilleen aldez neurritsuago, zuurrago ta burutsuago jarduten eban sozialista alderdia, ta buru-belarri jarraitu asmo barriai. Erkiag BatB 191. [Erregearen korteko] auzi ta arazoetan buru-belarri sartuak. Onaind STeresa 101. Diktadura baten azpitik urten ezinga genbizan buru-belarri sartuta. Gerrika 175. Hasieran aipatu dudan auzian buru-belarri sartu gabe ere, eta ez daukat oraingoz horretarako gogorik ez astirik, [...]. MEIG III 93.
    Aurreko egun bi ariek ezkero, Malentxoren berririk izan etzualako, buru belarri eginda zebillen. Zer gertatu ete zitzaion neskari? TAg Uzt 187.
    ( Buru eta belarri ). "Afanosamente, con todo empeño" PMuj.
    Buru eta belarri orazioan zegoela, ustekabean eguna zabaltzea gertatu zitzaion. Arr Bearg 379. Bestiak aurka buru ta belarri sartuta guzti au birrindu, triskau gurarik. Gerrika 273.
    ( Buru-belarriz ).
    Buru-belarriz adi, / etorri gozo-mearen / doñu eratsu onen entzunkoi. "Puesto el atento oído" . Gazt MusIx 81.
    BURU-BELARRIAK (ERNATU, IPINI, etc.).
    " Buru beharriak ernatzea, se mettre en vigilance" Dv. " Buru-belarriak (bearriak...) ipiñi (V-arr, B, L-ain), prestar toda atención" A.
    Etsaien artean garenean, behar dira buru-beharriak ernatu, zer egiten eta erraiten den behatu. Ax 28 (V 16).
    " Abilua buru-beharriak erne (BN-arb), anda con los sentidos finos." A.
    Mintzatu nintzitzaioten bi orenez, eta, hastetik eta akhabantzaraino, errege bera eta bertze guziak hantxet egotu ziren buru-beharriak erne. Prop 1894, 237. Eta gazteek, buru-belarriak erne, entzuten zioten. Zait Plat 114.
    BURU BIGARREN.
    Vicepresidente. Cf. BURU LEHEN.
    Jaun Etienne Decrept, Buru-Lehen; Jaun Don Juan Bta de Larreta, Jaun Jean Sagaspe, Buru bigarren. Lander RIEV 1914, 159.
    BURU-BIHOTZ .
    (Pl.). Cabeza y corazón. Cf. BURU ETA BIHOTZ.
    Jainkoa ta Euskalerria zenduzen buru-biotzetan armak artzean. Or SCruz 5. Buru-biotzak, orain ere, atze-aurrera bultzatzen zuten. Anab Usauri 131. Zozialismo eta komunizgoa hainitz buru-bihotzetan sartu dire. Zerb IxtS 112. Xalbati bere buru-biotzak etzioten beste erantzunik eman. Etxde JJ 153. Eta kaletarron buru-bihotzak ez izaki beti lehengo euskaldunenak bezain garbi. MIH 35.
    BURU-BURU.
    a) (En casos locales de decl. sing.). " Buru-buruan, à la tête de tous" Dv. " Buru-buruko, qui est le premier à la tête. Buru-burukoak xuxen zoazin lerroan, ceux qui étaient les premiers en tête marchaient droit en rang" Ib. " Buru-buruko, el que está el primero, a la cabeza" A.
    Samuelek harturik Saul eta bere muthila, sarrarazi zituen barazkariko salhara, eta lekhua eman zioeten komituak zirenen buru-buruan. Dv 1 Sam 9, 22. Gero, Drunda bürü bürian, kürütxe bat eta ezko kanderak eskietan, haren ondotik Athorotar kontrebandistak [...] eta gibeletik emazte tramada bat. Const 30.
    " Buru-buruan, [...] à l'extrémité" Dv.
    Etxe bat gaitza, kilometra bat luze eta lau ehun metraren ingurua zabal den ordoki baten buru-buruan. JE Ber 53. Orhe pitta bat harturik, emaiten du bere palaren buru buruan, eta, labean orhe hura sartu orduko, ogi eder bat egiten zaio. Barb Leg 140. Etzen gelditzen, buru-bururat heldu-eta baizik. Zerb Bahnar 8. Has gaiten Bastida aldetik: buru-buruan, Bidarraikoa jotzen duela. Larre ArtzainE 104.
    b) (En casos locales de decl. sing.). (En, a, etc.) plena cabeza. " Buru-buruan (V), en medio de la cabeza" PMuj. " Buru-buruan jo ta il-andi itxi najoan (V)" A (s.v. andi ).
    Auxe susmo au sartu yakon bakandereari buru-buruban. Otx 84. Kisket bat artu ta buru-burura jaurti eutsan indarrik andijenaz. Ib. 59. Ezten biko akulluz buru-buruan yo niñun. Zait Sof 79. Eskuetan eukan gabiaz buru-buruan, garaunetan takarreko galanta emon egion baiño leen. Erkiag BatB 52.
    c) (Como sust. pleno). Encuentro. v. BURUZ BURU (d)
    Betbetan ikusten dituzu, o buru-buru dohatsua! mundu huntan bihotzmin karratsekin bere azken egoitzera, segituak zinituen aita, ama, haurride, adixkideak. Etcheb Zeruari 20 (ap. DRA ).
    d) (Uso adv.). " Iru lagun buru buru (V-m, G-bet) [...], tres personas a lo sumo" A (s.v. buru ). v. BURU-BURUTIK.
    BURU-BURUTIK.
    " Iru lagun [...] buru burutik (L-ain), tres personas a lo sumo" A (s.v. buru. ). " Zenbat etorri dira? Ogei lagun buru burutik (AN-5vill), buru burutik amabi urte ditu aur orrek (AN-5vill)" Gte Erd 134 (junto a gehienez, gorenaz, haborenetik, etc. de otras zonas).
    Zenbat izango dira onela datozen arkumeak? Berrogei edo berrogei ta amar buru burutik. Izt C 175.
    BURU-BURUZKA.
    "(S, Laplace), tête à tête (au jeu, etc.)" Lh. v. BURUZ-BURUKA
    BURU-BUZTAN.
    a) (BN-baig ap. A ; Dv, Casve) .
    (En pl.). " Buru-buztanak (sbst. plur.), tenants et aboutissants en affaires; littér. tête et queue" Dv. " Buru-buztanak, entradas y salidas en un negocio. Eztauzkat ikusirik orren buru-buztanak (BN-baig), yo no veré [sic] las peripecias de ese (negocio)" A. "(Les tenants et) aboutissants, üngürüko lürrak; (fig.) bürübüztanak " Casve.
    Mintzai bat duk bitxia [hemengoa]: lur gainean egundainotik aditu diren hitz guziak bilduak zauzkak, buru buztanak anglesak emanik. JE Bur 122.
    b) (En oraciones negativas). (No tener) sentido. v. EZ BURU ETA EZ BUZTAN.
    Iduri luke horrelako ahapaldi buru buztanik ez duten horien aipatzea bera kasik nardagarri dela. HU Zez 30. Ez dakitela holako gezur buru-buztan gabeko hedatzen baizik. Ib. 56. Zorigaitzez gehienetan kantu hoitako hitzek ez dute buru-buztanik. Herr 8-10-1959 (ap. DRA ).
    c) (En oraciones negativas). (No tener) comienzo y fin.
    Meatze zuloetarik lantegietara mia eta oianetik labetara egurra eramaten dituzte airez eta eltzairuzko buru-buztan gabeko soka lodi bati esker. FIr 134.
    BURU-BUZTANKA (G, L, BN, S ap. A ; Dv, Foix (ap. Lh )).
    Al revés; en desorden. "À rebours, c.-à-d. la queue en tête" Dv. " Buru-buztanka gauzak ezartzea, mettre les choses en désordre (en mélant les têtes et les queues)" Ib. (s.v. buztana. ). "A contrapelo, al revés, cabeza abajo" A. v. BURUZ-BUZTANKA.
    Orai badaki mintzairea hobeki bainan ez ongi hurbilik ere. Ardura haren hitzak buru-buztanka, ezker eskuinka doatzi. Prop 1890, 102.
    BURU-DANTZA.
    " Buru danza, danza típica que se conservó en Labayen" VocNav .
    BURU-EBAKITZAILE.
    Cortador de cabezas.
    Zoinak ongi merezitu baitzuen izengoititzat: Buru ebakitzailea. (Jourdan Coupe-tête). Elsb Fram 84.
    BURU EGIN.
    a) (Con alativo). Recurrir (a), mirar (hacia); enfilar (hacia).
    Zuhurtziako thesaur guziak Iesus Krist Iaunean gordeak diradenaz geroz eztugu zertako berze xedetara buru dagigun. Lç Adv ** 8v. Ezen ez genduke akzesik ez sartzerik batre Iainko Aitagana, Ararteko hunegana buru egin ezpageneza. Lç Ins G, 4v.
    b) (V, G, L, BN, S; SP, Lecl, Dv) Ref.: A; Gte Erd 125 .
     (Con dat.). Hacer frente; resistir, aguantar; enfrentarse (a un trabajo, etc.). " Bururik ezin egin diozoket, je ne lui saurais faire tête. Bururik ezin eginez bezala, comme n'en pourrant plus" SP. "Tenir tête" Lecl. "Résister, faire tête" Dv. " Ikhusirik bide hortaz ez nuela bururik egiten ahal (Prop), voyant que je ne pouvais [pas] réussir par ce moyen" Ib. " Etsaiari buru egin dako (BN-arb)" Gte Erd 125 (junto a gogor egin, kontra egin, ihardoki de otras zonas). v. BURU EMAN (b). Tr. ocumentado en autores septentrionales desde comienzos del s. XVII; lo emplean también algunos autores meridionales del s. XX.
    Halaber iustiziaren indazu ontasuna, / bai nekeei egiteko buru gogortasuna. EZ Man I 38. Iondone Paulok, bere saindutasun guztiarekin ere, ezin bururik eginez bezala, erran zuen: [...] Ai ene titxa gabea, ene on beharra eta urrikalkizuna. Ax 475s (V 308). Nola [...] herri batetakoen artean alxatzen diren guduek [...] edekiten baitiote bidea kanpoko etsaiari buru egiteko. SP Phil 461. Noranahi itzul dadiñ [hekiñ bihotza], haiñ asaldu muthiriei eziñ, nekhez baizen, buruegiñ diozokete. He Gudu 78. Gaztegi zara; etzara gai buru egiteko filistindar gudutan ohitua den hari. Lg I 278. Eragin barrüki bat taulaz, hariz ta ediren güzietzaz, gaian basa gizoner eta arimaler bürü egiteko. Egiat 158. Etsaier buru egiteko. Monho 32. Zenbat ere gaitz iduritzen baitzauk debru gaxto hari buru egitea, [...] Jainkoa hire alde izanen duk. Dh 185. Konfardiak dira gauzarik hoberenak estrapuei buru egitekotzat. Dv Dial 67 (It, Ur desgrazi(j)en kontra, Ip destorbien egarteko ). Gizonak ez dire bethi aski, beharrei buru egiteko. Hb Egia 25. [Elizak] ez luke buru egiten ahal gezurrari. Ib. 110. Behar nituzke, lanari buru egiteko, zonbeit katixima irakasle khartsu. Prop 1880a, 5. Tenpesten haize borthitzeri buru egiten duten haitz eder eta zaharrak. Lap V (V 1). Jordaensek, labaiña eskuan, iru Euskalduneri buru egiten zien. Lh Yol 43. Kartutxoi milaka batzuk aski omen zituten etsaiari buru egiteko. Or SCruz 61. Jainkoak daki zenbat etsairi buru egin bear. FIr 140. Gizonak Yainkoaren graziari yarkitzen ta buru-egiten dionean, gero ta geiago itsutzen ta gogortzen da. Ir YKBiz 428n. Filistindarrek, ezin buru eginez, zazpi ilhabetez Bakuntzako-Arkha ibilarazi zuten hiritik hirirat. Debaldetan. Zerb IxtS 51. Onhartu zuten beraz erregetzat. Etzion buru egin Isboseth deithu Saulen semeak baizik. Ib. 54. Eit iri, giza-oituren ibai orri! Nork egiñen dik buru? Noiz arte agoke txukatu gabe? Or Aitork 29. Bizi zaitezkeño iñork ezin buru egingo dizu. Moxerekin egon naizan bezela, zurekin ere nagoke. Ol Ios 1, 5 (Ker gogor egin ). Eskuak sakelan, paltoko kola altxatua, burua aphal, hotzari buru egiteko bezala. JEtchep 99. Pizkundearoa, petrarkatar olertikerari buru egiñik, aapaldi neurridunago, oratiarrago bat billatzen saiatu zan. Gazt MusIx 65.
    (Con sociativo, en oraciones negativas). (No) poder con. v. burutu.
    Lotsa gaistoko seme bat daukagu: ezin beragaz bururik egin dogu, eztau gure agindurik egin gura. CrIc 67. Egiten bazion agiraka [Gurasoak semeari], largatzen zuen gogorragoak eranzunda, ta ezin bururik egin zuen berarekin. VMg 57.
    (Con alativo).
    Sobera eskualdetarat buru egin behar zuen, xuxen ibiliz oroekilakoaren egiteko. HU Aurp 55.
    c) (S; Arch VocGr, Foix ()(ap.Lh )) Ref.: A ( buru egin ); Gte Erd 288 .
     (Con sociativo). Encontrar(se). " Buruegitea, rencontrer" Arch VocGr. "Rencontrer, se trouver face à face" Lh. " Mendian bürü egin dü otsoarekin (S)" Gte Erd 288 (s.v. topatu ).
    Otso horrek buru du egiten / hor gizen eta azkar batekin / bere bidetik jalkiarekin. Arch Fab 81. Bertze aldi batez, Jesus Jaunak, Naimeko hirian sartzera zohalarik, buru egin zuen hil baten ehorztera zohan jende multzu handi batekin. Jnn SBi 23. Andik ateratzean, bere aiekin buru egin zuten. Or SCruz 30.
    (Con absoluto).
    Bi aldetatik igorriak bidezterdian elkar buru egin baitzuten. Or Aitork 162. Irriz eni begira, arriturik eta atsegiñez so egin zidan, liburu ua bakarra ene aintzinean buru egin zulako. Ib. 195.
    d) Ser el jefe, hacer de jefe. "(Hacerse) amo" Añ.
    Konfesore izan dirianak eldu dira Judas baño dongaguak izatera: herejijak irakatsi ta herejen Buru egitera. Mg CO 180 ( CC 125 buru izan ). Saulok buru egiten zuen, eta San Bernabe bigarrena zan. Lard 506. Martizti guziaren buru egingo zuela. Ib. 187. Judeako buru egiten zuen Ponzio Pilatoren etxera. Ib. 449. [Ontzian] buru egiten zuenak. Aran SIgn 40. Eta gurasotzako danak alan alan, / ze buru egingo dau kontzejuko salan? AB AmaE 241. Ugolino Kardinala zan izendatu billeraren buru egiteko. Bv AsL 191. Guzien buru egiten zuena orretara ukatu zala. Arr May 182. Erromeri onen buru egiten dabenak papertxu bana emon deuskue. Ag Ioan 175. Portu atan buru egiten ebanak sartu ebazan katigutegian iru lapurrak. Echta Jos 141. Bazterreko gizon au zan itxusiya, oso jeniyo gaiztokua eta presiliyuetan buru egiten zuena. Iraola 65. Moja guziak negarrez zeuden bere inguruan, ta beren buru egiten zuanak galdetu zion: Nora zuaz gaixo ori? Urruz Zer 22. Urreratu yakon ba aguriari morroien artian buru egiten ebana. Kk Ab I 26. Jaungoiko Seme garailari oni eman dio bere Aittak zerukoaz gañera lurreko jauntza, au da lurretik zerurako dauden guzien buru egin du. Inza Azalp 79. Izen ori [Sinagoga-burua] ematen zitzaien sinagogan (yuduen elizan) buru egiten zutenai. Ir YKBiz 95. Seminarioko buru egiten dutenen artean. Munita 32. Ango errizaleen alderdiaren buru egiten zuenakin iardunean. Zait Plat 9. staduaren buru egiten duenak gordeko dizu bere larderia al dezan eta obekienik, bere jardunak eta deliberazioak ate itxiz egiñaz. Vill Jaink 130s. Aien buru egiten zuan mikelete bibote-aundi batek. Ataño TxanKan 32. Eta au sortuteko, buru egiteko nor eskatzen eban, eta an geienak atza luzatzen eben niregana. Gerrika 58. Federazioko buru egiten zuen Artola jauna. (In Albeniz ) 194.
    (Intrans.). Ori txarto dago --diñoe sozialisten buru egiten diranok. Eguzk GizAuz 107s.
    Ser capital (una ciudad).
    Wuhu ori Yantsekiang edo Ibai Urdiña deritzaionaren bazterrean dago, ta mixioaren buru egiten zuan. AZavala ( in Goñi 12 ).
    e) (Tras tema nominal nudo o gen.). " -buru egin (V-ger), fingirse, hacer papel de. Gexo-buru egin, fingirse enfermo. Zaldi-buru egin, fingirse caballo. Tentel-buru egin, hacerse el tonto" Otx Voc.
    Lukijak be gexo-buru daki egitten sarri, ollazkuak erarago dakijozan etorri. Otx 67. Bertoldin, andiki-buru egiñez, baebillen batera ta bestera bazterrak arrittu gurarik. Ib. 183. Nekegarri bat ezarten yakon bakotxari: edo dala zerbatten pariztak edo buru egin, edo olerkijak beinguan asmau ta esan. Ib. 152.
    BURU-EGITE.
    Presidencia.
    Neuri jaotan buru egite eta arteztutiak, atsereten dabee zeuben zentzunian. (1846) "La presidencia y dirección" . BBatzarN 163.
    BURU-EMAILE.
    "Qui donne tête, qui surveille" Hb.
    BURU EMAN.
    a) Acabar, rematar, dar cima. v. burutu (4), BURURA EMAN (b).
    Munduko iduriz erremediorik eztuten egitekoei ere hark edirenen deraue eta emanen buru. Ax 129 (V 85). Gizonaren salbazioko lanari buru emateko denbora betetzer zan. Lard 477. Bere itzaldiari oraindik buru eman baño lenago. Ib. 499. Jaunaren grazia eta laguntzarekin geron erasotxoari buru eman ere diogu. Aran SIgn I. Zertarako dugu aundikien laguntza? Egiteari geuk eman dezaiogun buru! Goen Y 1934, 182. Astea bear dute gauzak, asi gabe buru ematerik ez. (AN-larr). Inza NaEsZarr 1122. Ez bainekien zer nahi zuten itzulpenaren egile eta argitaratzaileek, eta nolako moduz eta bidez buru eman behar zioten beren asmoari. MEIG III 100.
    (Con absoluto).
    Gauaz etzen lo egiterik [...]. Eguna buru emaiten ginuen soineko azinden kondatzen. StPierre 23.
    b) (G, S; Lar, Añ, vEys (L), Dv, Foix; b. emon V) Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ ( buru ) .
     Hacer frente, resistir; enfrentarse (a un trabajo, etc.). "Cobro, dar cobro, burueman " Lar Sup (cf. DAut: "Cobro, se halla usado algunas veces por lo mismo que expediente, arbitrio, providencia, salida, medio y disposición para conseguir algún fin"). "(Dar buen) cobro" Añ. "Tenir tête" vEys. " Hainitz egitekori buru eman behar diote, il doit faire tête à beaucoup d'affaires" Dv. "Resistir, dar frente" A. " Buru emon (V, Añ), garantir" Ib. (aunque en el dicc. de Añibarro sólo lo hallamos con la trad. citada arriba). Izagak soilik haizeari buru emanaz / tristeziazko salmoak / murmuratzen dituzte "Faire face" Foix. "Suffire à un travail débordant" Lrq. " Lanai buru emun ezinda gabitz " Iz ArOñ. Cf. MPidal Orígenes I 66, 8: "Dar cabo adelant al pleito, continuarlo". v. BURU EGIN (b), burutu (2). Tr. Documentado en autores septentrionales a partir de mediados del s. XVIII y en algunos autores meridionales del s. XX.
    Baldiñ ordu hartan ez badiozu zure buruari sentitzen kuraierik eta tiesotasunik asko hekin atakadei buruemateko. He Gudu 91. Ordu zela beraz hari zadin beretzat eta eman ziozon buru bere etxearen gobernuari. Lg I 80. Mündü hontan gal ahal gineroanak daude honaren, famaren, askazien ta osagarriaren galtzepenetan. Zer dügü her bürü emaiteko? Egiat 237. Yaun batek saldu zituen bere gauza guziak zorrei buru emateko. Hb Egia 19. Lehenbiziko urtheetan, misionest horiek bazuten nun buru eman, goseteak gure eskuetan ezarri zituen haurren arthatzen. Prop 1881, 16. Duela hogoi-bat urthe, eskualde huntan ziren hogoi ta hamar misionestek bazuten astia frango, eta orai [...] lanari bururik ezin emanean dire. Prop 1905, 121. Emen gu, amona, Luixa ta ni, lanari buru ezin emanaz gabiltzala, ura jostatzen! Lh Yol 38. Orduan argiago ikusi zuen alferrik ari zela etsaieri buru emanez. FIr 146. Nor da niri buru emateko lain? Ol Ier 49, 19 (Dv ene begitharteari ihardetsiko, Ker nire aurrean iraun ). Bazan eragozpenik eta okerrik; baie guztieri buru emon eutsien. Akes Ipiñ 16. Bi jokabideok, bata besteari buru eman edo eragotzi bearrean, alkarren lagun eta osagarri ditezke. Gazt MusIx 7. Izagak soilik haizeari buru emanaz / tristeziazko salmoak / murmuratzen dituzte. Lasa Poem 62.
    c) (Con -rat ). Dirigirse. v. BURU EGIN.
    Akherrak harritürik, bazter orotat lerratzen, etzakian nurat bürü eman: miail haietan etzian akher baizik ikhusten. Picochet GH 1924, 695.
    d) Hacer caso.
    Gauza arrunteri etzaie buru emanen, ez puntuz, ez ain gabe. Balio duten bertsoak bakarrak egiñen dute igeri. "No se les hará caso" . Or ( in Gazt MusIx 18 ).
    e) (buru emon V-arr-ger-oroz ap. A )
    "Prosperar" A.
    BURUEN BURU v. BURUREN BURU.
    BURUEN BURUENIK.
    Principalmente. v. BURUENIK (b).
    Bereztaileen artean izan dira halere zenbait batasun-zale. Oihenart, adibidez, eta Peñaflorida. Eta buruen buruenik Larramendi. MEIG IX 152.
    BURUEN BURUKO.
    Excepcional.
    Bizialdi batean eziñ egin buruen buruko bi lan; ik erea egin duk, eta esker egiok Yainkoari... ire eresi epiku ori, buruen buruko lana duk. Or Mi IV. Izenondo, edo adiztondo (adverbio), edo adizkien erabilkeran bear zituzten arauak ez-ezagunak zituzten. Alare, beren izkera erabilten buruen buruko gertatu ziran. Zait Plat 120.
    BURUENEAN.
    Al fin.
    An egon bear egun terdi, aurrerako baimena ematen ote zuten. Buruenean, Dakar-año bederen yoan zitekela. Or QA 48.
    BURUENEKO.
    Ultimo.
    1956 gehi 25 1981 dira eta ez zait gogoratzen deus berezirik gertatu zenik burueneko urte honetan euskal kulturaren zapalketari buruz. MEIG I 261.
    BURUENIK.
    a) (PMuj).
    Finalmente.
    Buruenik, laister beste bertsu errirako batzuk eman bear ta, ok len-zitu antzo eman nai izan ditut. Or BM 16. Yainkoarekikoenak arbuiatuz norbait xoratzen danean, luzaroan so ta so egiñaz, buruenik atzitu oi dute Yainkoek. Zait Sof 149. Bai itzez, bai esan gaiztoz, nai zemaiez nai bildurpean; eta baita buruenik, diruaren erdoi zikin baiña kutsu pozgarriaren bitartez bere. Erkiag BatB 68. Zer esan, buruenik, oin aldean hain oparo sakabanatu diren euskal hitzen erdal azalpenei buruz? MEIG II 58. Eta buruenik, "heriotze on" batek azken epela ipintzen dio bizitza epel bati. MEIG III 92.
    b) Principalmente. v. BURUEN BURUENIK
    Euskarak, Nafarroako euskarak buruenik, ez zuen burua jasotzen, behetik beheitiago zihoan. MEIG VI 77.
    Alabañan, bizitzaren gora-berak eta yainkoen asmo zuri-beltzak aztertzen gizartean buruenik zaitugu. 'Considerarte [...] el primero de los hombres' . Zait Sof 58.
    BURUEN JABE, BURUEN JAUN, BURUEN NAGUSI v. BURUAREN JABE, BURUAREN JAUN, BURUAREN NAGUSI.
    BURU-ERAGOZGARRI.
    Baiña alferrik [desenkusatu nintzen], zeren hain zinez eta batetan lothu zeizkidan, non ezetz erraiteko bide guztiak hertsi baitzerauskidaten. Eta hala deliberatu nuen, buru-eragotzkarri bezala, liburutto baten, bi partetan partiturik, gero hunen gaiñean egitera. Ax 15s (V 6; A s.v. eragozkarri traduce ininteligiblemente "como obstáculo de mi propia persona"; Vill "a modo de descargo" y en AxH, con dudas, "descargo, satisfacción"; DRA "compromiso, obligación impuesta a uno mismo". Pouvreau cita el ej. sin trad., s.v. eragotztea.).
    BURU ERAUZI.
    "Tête détraquée" Dv (que cita a Dh). v. buru-jauzi.
    Sar-araziko dudala haren aita Mont-Realeko buru erauzien ospitalean. "L'hôpital des insensés" . Birjin 538.
    BURU-ERI.
    Loco.
    Oi! haizen buru eria! / Zer duk bada ihurtzuria? Gy 284. Etxebarniatarrak izutu ziran [...] buru eri baten antzo egiten zitun kiñu ta igikun zemaikorraz . (movimientos amenazadores). Etxde JJ 188.
    BURU-HERRI.
    Capital.
    Erki edo distrituko buru-errijak, illian bein erroldak edo kontuak eralduko dabez. (1918) "Pueblo cabeza de distrito" . ForuAB 133.
    BURU-ESTALGARRI.
    Gudari-etxean jantzi oi dituzten bezelako buru-estalgarriak. "Gorro" . EAEg 8-1-1937, 756.
    BURU ETA BIHOTZ.
    En cuerpo y alma, con total entrega. Cf. BURU-BIHOTZ.
    Aiñ buru-ta-biotz arlotu zirean euren autuan eze, ezeri be jaramon barik [...] uste baño lenago eldu zirean. Ag Kr 117. Buru ta biotz ire lagun, adiskide. NEtx Nola 12. Irakasle zan ezkero, buru ta biotz irakasteari ekin zion. Zait Plat 119. Gizon osoa, buru ta biotz, ase dezaken erlijio bakarra. Vill Jaink 10.
    BURUETAN SARTU v. BURUAN SARTU.
    BURU-EZPAL.
    " Buru-ezpala (etara dau) (V-gip), el lugar del maíz donde va a salir la mazorca" Iz UrrAnz.
    BURU GAIZTOKO.
    Insensato, alocado. Cf. burugaizto.
    Orrenbat errege ta prinziperen artean arkituko lirake anitz edo beinzat zenbait muker, buru gaistoko gizon ta erriaren nasgarri arro. Mb IArg I 238. Egin dezagun kontu gurasoari [aurpegira esatea]: alperra, buru gaiztokoa, etxe eta umeen galgarria . AA II 215. Ez mihi gaxtokorik, ez buru gaxtokorik, ez zuen komentuan ikhusi nahi. Laph 231.
    BURU-GANBELA.
    "Cabezal del yugo" Elexp Berg.
    BURU-GIBEL.
    Parte posterior de la cabeza.
    Eta aphur bat urrundurik, / abiaduran sarthurik, / lehoiñari badoako; / buru-gibelean ausikiz datxako. Gy 300. Hartako behar sarthu [zezenari] buru gibelean / haltzairu zorrotzena, toki minberean. Hb Esk 223. Ile zuri beltz adaska lodi batzu buru-gibelean antze handirekin kurubilkatuak. JE Ber 70. --Behazok bada ene buru-gibelari. --Ai, Jauna! Baduzu hor begi handi handi bat! Barb Leg 63.
    BURU GOGORREKO.
    Terco. v. burugogor.
    Populu buru gogorrekoa zarelakotz. Dv Ex 33, 3 (Ur buru gogorrezko erria, Ker erri burugogorra ). Liberal buru gogorrekuak / laja zazute kolera: / umildadian jarri zaitezte / Jesukristoren legera. (1868). AEF 1924, 35. Nahi zuen ikusi, ea gizonak, ezkondu-eta, eginen ziozkanez harek nahi zituenak, ala buru gogorrekoa ote zen. HU Zez 36. Zertako den Aita Saindua den bezen buru gogorrekoa; den bezen tematsua. Ib. 155. Zerren gu, Auñemendikuok, buru gogorrekoak izan geinkez, baiña biotz gogorrekoak ezgara. Ag AL 127. Otsoko buru gogorrekoa zan. Ag G 61.
    BURU GOGORREZKO.
    Obstinado, terco.
    Zeren buru gogorrezko erria zera. Ur Ex 33, 3 (Dv populu buru gogorrekoa, Ker erri burugogorra ).
    BURU-ILE.
    Cabello. v. BURUKO ILE.
    Buru ule murritu edo zuritubaz eukiko ditube bijotz ta ezpan porruba baño berdiaguak. Mg CO 114. Buru-illeak izu ikaraz lazturik ditut. Zait Sof 147. Aren buru-illeak aisago bapana litezke aren biotz-eragiñak baiño. Or Aitork 94.
    BURU-ILUN.
    Ofuscado.
    Menpeko bizimodua, egoera ta jarduera bakartzat arturik ainbestean bizi ziran tentel eta buru illunak gizon barri biurturik jarteko. Erkiag BatB 128.
    BURU-IRTEN.
    Orgulloso (?).
    Jesukristok agindu eutsen Eleizako Agintari nagusiai [...] kastigau egiezala kristinau mukerrak eta buru-urtenak. Itz Azald 211.
    BURU-ITZUL.
    " Buruitzulbat, un instant, l'instant de tourner la tête. Buruitzulbatean, -tez, en un instant, en un clin d'oeil" Hb.
    BURU-ITZULKA.
    Volviendo la cabeza.
    Oro buru-itzulka ta oiuminka... Aski da, aski da... 'Ils détournent la tête' . Or Mi 150.
    BURU-ITZULTZE (SP).
    Movimiento de cabeza; (fig.) instante. " Buru itzultze batez, d'un tour de tête" SP. v. BURUA ITZUL ARTEAN.
    Penitenzia egiteko, asko da pontu bat, buru itzultze bat, begi herts-ideki baten bitartea. Ax 196 (V 132). Non baitirudi ezen bidegabe egiten dioela Iainkoak bekhatoreari, buru-itzultze batez egiten den bekhatuagatik, sekulako gaztiguaren emaiteaz. Ib. 607 (V 390).
    BURU IZAN.
    "Ser capaz. Enaiz ortarako buru (G-azp), no soy capaz para eso" A EY III 257.
    BURU-JARIO.
    Dado a reflexionar, a dar vueltas a las cosas.
    Buru-yario ta mihi-yario gogorra baita prantsesa. Bear duna ta ez duna buruz irauli bear: agora datorkion guzia tar-tar adierazi bear. Or QA 103.
    BURU-JASOTZE.
    Accion de levantar la cabeza (sdos. prop. y fig.).
    Ez dut behinere ikusi haren soin-izari oneko gizonik. Zer urrats bizia, bertzalde! Eta zer buru-jasotze ederra! JE Ber 34. XVIIIak ekarri zuen hegoaldekoen goraldia iparraldekoen aldean. Kultur-lanetan ez zen, ordea, gehiegi bistaratu buru-jasotze hori. MEIG VI 58.
    BURU-JIRAKO.
    Que rodea la cabeza.
    Mutillak buru-jirako zapi zuri bat zeraman, beste bat lepoko jiran. Anab Aprika 93.
    BURU-KALTEKO .
    (Precedido o no de posesivo anafórico). (El) que se daña a sí mismo.
    Zein ero ta buru kaltekoa dan, galtzeko irriskuan jartzen dana! VMg 84. Kristinau fede puska bat daukeenak, azartu leitez pekatu mortalik egiten? Izango da iñor aiñ bere buru kaltekua? JJMg BasEsc 61.
    BURU-KANTSAZIO.
    " Burukantsaziño, quebraderos de cabeza. Enpresarixuak lan asko etxuek eingo baiña burukantsaziño majuak eukiko jittuek " Elexp Berg. "Pluralean ia beti" Ib. v. buruhauste.
    BURUKO.
    A) (Uso adv.).
    a) (AN-ulz, BN-lab-arb, S; Dv, A DBols) Ref.: Iz Ulz 431; Gte Erd 42 .
     (Precedido de gen.). En el plazo de, al cabo de. " Zenbait egunen buruko, au bout de quelques jours" Dv. " Ta illebétian burúko lau mille pezta eskeindu ziotén " Iz Ulz 431. v. BURUAN; cf. buruko. Tr. Documentado desde el s. XVIII en autores septentrionales y navarros (Mendiburu, Mendigacha, Iraizoz); tbn. en algún guipuzcoano como Ataño.
    Orai deliberatzen duzu beiratuko zarela huts batetik, eta oren baten buruko erortzen zare hartan. Ch I 22, 6. Ez da oraindik prestaturik arkitzen ta prestatuko da ogei ta amar egunen buruko. Mb IArg I 131. Tronurat altxatu izan zenetik urthe baten buruko, erori izan zen bere palazioko leiho gora batetarik. Lg I 363. Eta luphe hartan zer bilhakatuko da bizpahirur egunen buruko? Dh 119. Oren baten bürüko Ganera ziradin, / Miñauren zamaria eñhez ezin bestin. Etch 270. Bi egunen buruko akhabo hirria. Hb Esk 171. Hamabost edo hogei egünen bürüko gazna horitzen da. Ip Dial 89 (It egunen barrenean, Ur egun barru, Dv egunik barnean ). Ikusten dut nereak egin duela, aphur baten buruko zendua izanen naizela. Dv LEd 166 (Cb Eg II 91 bereala ). Hain ongi arthatu non, zenbeit egunen buruko, osoki sendatua baitzen. Jnn SBi 133. Hiltzalea preso altxatu dute [...] eta gero libro utzi zazpi egunen buruko. HU Zez 23s. Biotza erdiratan zaitad pensatian kementik irur urteren buruko, zer izanen den ote nitaz. Mdg 121. Ixtantaren buruko, zango puntten gainean hura ere, Maria alaba zaharrena sartzen da. Barb Sup 43. Oren aldi baten buruko ez baniz hor, eneak egina dikek. Ox 198. Ameriketarat yuanik zalu aberastekotan, urte baten buruko etsitua eta buria apal-apala, sorxokorat itzuli zena. Zub 49. Kilometra andanaño baten buruko, gure ezkerretarikako bizkarra goratzen da, mendixka bat egiterainokoan. JE Ber 85. Bi egunez [Yesus] berekin geldiarazi zuten. [...] bi egun aien buruko ezagutu zuten Yesus zala munduaren Salbatzalea. Ir YKBiz 73n. Lehenari erran zion hirur egunen buruko berritz bere karguan sartuko zela. Zerb IxtS 26. Handik ordubete baten buruko gelara igan zenean, argia itzalirik zegoen. Mde HaurB 57. Belarrak lodi eta gizen dira [...], ogiak ere zonbeit egunen buruko epaiterat jinak. JEtchep 46. Illaute t'erdiren buruko yarri zen an zen obena. Auspoa 77-78, 20. Hitz emaiten dautzuet, Jainkoa lekuko, / hemendik hilabete batzuen buruko / berriz hor nauzuela zuen zerbitzuko. Xa Odol 337. Lau urteren buruko, lau seme. Ataño TxanKan 161. Eta huna nun bi egunen buruko, arreba zaharrena heldu zautan. Etchebarne 35. Handik hiru asteren buruko zendu baitzen. Larre ArtzainE 141.
    b) " Hori ez da zure buruko, cela ne vous est pas donné, c.-à-d. vous n'etes pas capable de le faire, de le comprendre, etc. etc." Dv. " Nola onhets dezakeen holako muthil tzarra etxean, hori ez da ene buruko, comment il peut supporter chez lui un pareil mauvais garçon, voilà ce que je ne comprends pas" Ib. v. BURURAKO.
    Badira presuna batzuek asko orduz jakin gabe zer irakurtzen duten [...] eta oraino hekien buruko eztelarikan, berehala arbuiatzen edo onhesten baitute. ES 198.
    c) (V, G, AN, B, L, BN) Ref.: A; A Morf 396 .
     Por cabeza, por persona. "Por cada persona, por barba" A. v. burukal.
    Ifinten ditu batek beste bategan giberri edo beste abereren batzuk. Pagau eragiten deutsa artu ditubanari urtian buruko errial bat giberrietan ta geiago abere nagusietan. CrIc 84. Eguneko mantenu osoaren truke eman bearko dana, 1.629 laurleko izan bedi buruko. "Por persona" . EAEg 5-2-1937, 987.
    B) (Adnom.).
    a) (Tras gen.). De (mi, tu...) invención, creación. v. BURUTIKAKO.
    Beren buruko gauza bezala esan nai balute irakur-aldian arkitzen dutena, ez lukee hau bakarrik eta zerbait iratsi bage esan naiko. Mb IArg I 54. Koplarik geienak nere burukoak dira. GavS 6. Esan nuen len berso ipuizko oiek ez dirala nere burukoak. Pillo andi bat dauka eginda nere Osaba Jaunak. VMg 90. Bere buruko asmaketa ezpada, besteak ere an ikusiko dute egia. NEtx Antz 39. Ez zenean, neronek asmatu behar. Baina nere burukoei izartxo bat ipini nien. MEIG I 62.
    b) (Tras gen.). De al cabo de.
    Zenbait urteren buruko Discurso histórico sobre la antigua famosa Cantabria delakoak, berriz, ez die deus gehitzen gure funtsik gabeko eskakizunei. MEIG VI 64.
    c) Final.
    Azkenerako, iru emakume zorrotzen gain gelditu zan buruko edo gueneko eztabaidea. Erkiag Arran 141.
    BURUKO ALA.
    Dolor de cabeza. "(Vc), desvanecimiento" A. Cf. burukala. v. BURUKO MIN.
    Palta bagako buruko alaak, jan ezinak, lorik ezinak ta beste asmau legizan gorputzeko gatxak. fB Ic II 293.
    BURUKO ALDE.
    Cabecera. v. burualde.
    Zu bear zaitut ordu onetan nere buruko aldean. Cb Eg II 296. Eta ikhusten ditu bi aingeru xuritan iauntziak eta iarriak bat buruko, bertzea oinetako aldetik. HeH Io 20, 12 (Lç burura, TB, Leon buruan, He, LE, Ol, Or, Ker, IBe burualdean, IBk buru aldetik ). Eta atzeman zuten Saul etzana eta lo bere olhan, eta haren lantza lurrean landatua haren buruko aldetik. Dv 1 Sam 26, 7. Bat buruko eta bertzea oinetako aldetik. Dv Io 20, 12. Orain ere an zeuzkak bere oiaren buruko aldian Santa Teresa eta anketako aldian Fraskuelo. Iraola 99.
    BURUKO APAINDURIA, BURUKO APAINDURA.
    Tocado. "Tiara, ornamento de la cabeza, (c.) burukia, buruko apaindura " Añ.
    Mutilduko deutseezala eureen burubak; ta emongo deutseela buruko apaindurijaren lekuban kalba gorrija. fB Olg 78. Geltzerdi bat xuria zuen, bertzea gorria, buruko apaindura dena hegats, maipulisa ehun koloretakoa. JE Bur 141. Buruko apaindurian aisa ezagutu leiteke zenbat ames darabilten gizonak... eta emakumeak. Neri askotan erakutsi dit nor zein dan txapelaren jazkerak eta illien orraztuerak. Ag G 164s.
    BURUKO HAR (
    (V-gip.)).
    Modorra (enfermedad del ganado). "Modorra. Orri buruko arra guk esaten jau " Elexp Berg.
    BURUKO ARGI.
    Entendimiento, inteligencia.
    [Lege naturala] da zer dan gauz ona ta zer dan gauz gaiztoa erakusten digun geren buruko argia ta ezagumentua. Ub 16. Bertsolariai eman zien etorria, / mamoak ziradenai buruko argia; / pobreari nai zuen aña ondasuna. AB AmaE 333. Gizonok osasunez, indarrez, antzez, buruko argiz bardiñak ezkara-ta. Eguzk GizAuz 34. Beste abere guztiakandik, geure buruko argi orrek berezten gaitu. Ib. 96. Deklarazioa emateko edade guztiak dira onak, jaunak, edadeak ezpadio deklaratzaleari buruko argia kendu. Arti Tobera 287. Jainkoak eman didan buruko argiakin ezagutzen dut nik, eder dana maitagarria dala. "Natural entendimiento" . Berron Kijote 159.
    BURUKO ARGITASUN.
    Entendimiento, inteligencia.
    Badakizu itsu iaio zana, Iaunak begietako argia eman baitzion, buruko argitasuna ere ez makala iudueri erantzuteko. Or QA 174. Eztarri ta bular edo auspo onak bear ziran an itzaldi mamintsuak egiteko, buruko argitasunaz batean, jakiña. Erkiag Arran 137s. Buruko argitasunean besterik gabea, plaza-legean bakarra, jendetasunean geiago-eziña. "Ingenio" . Berron Kijote 150.
    BURUKO ARIN.
    " Buruko ariña (V, G), el vahido" A.
    BURUKO HARROTASUN.
    Vanidad, orgullo.
    Zere buruko arrotasun galgarri guziak lerzen dituzula. Mb IArg I 65. Zeren azpiratzen dituen buruko arrotasunaren, aragiaren atseginz zikinen edo ondasun-nai gaistoaren aizeak eta lañoak. Ib. 205. Ontzat emoten dabe guda barri gogor bat prankotarren buruko arrotasunak kentzeko. Ag AL 21.
    BURUKO ATAKE.
    "Derrame cerebral, buruko atakea (G-goi). A los cinco minutos de ser atacada muere la oveja" Arin AEF 1955, 105.
    BURUKO BILO.
    Cabello.
    Orhoitzeak ere buruko biloa latz eraziten drautan kaptibitatezko suiekzionetik ilkhiteko. Lç Dedic * 5v. Buruko bilo hori / urhea bezain hori. O Po 32.
    BURUKO ESTALKI.
    Tocado en gral. (sombrero, mantilla, etc.). "Burua estaltzeko erabiltzen den zapia; buruko painueloa" ZestErret . v. buru-estalki.
    Kentzen zuten orduan aiek [semiak], astiro astiro, buruko estalkia. Ag G 25. ez ik e Jetxi ziran Oñatiko eleiza nagusira [...]. Ana Josepa [...] soñekorik onena arro erakutsiaz, buruko estalkiaren txiztanak iñoiz baño tenteago zituala. Ib. 70. Amaren buruko estalkiari iru bertso kantatzeko agindu zidan. Insausti 345.
    BURUKO GARUN .
    (Uso pl.). Seso(s), cerebro.
    Ez dauzkate sanuak / buruko garunak. MendaroTx 85. Zizki ta zazka, jo ta ke, buruko garunak atara arte ekin eutsan emoten. Bilbao IpuiB 37. Ames-zorabioz beteten deutsez buruko garunak. Erkiag BatB 145. Bakarrik gelditu naiz berriro ta nere buruko garunak, lanean asiak dira lenez gain. NEtx LBB 87.
    BURUKO ILE .
    (Usado en sing. o pl.). Cabello. "Pelo de cabeza, buruko ulea " Lcc.
    Buruko illeak latztu gabe eztagoke gizonik. EZ Man I 83. Hain xehero [...] daki Iainkoak gauza guztien berri, non gure buruko illeak ere kontatuak baitadutza. Ax 111 (V 74). Bere behatzak motztu eta bere buruko illeak ebaki. SP Phil 20. Neskatxa gazte bizkaitarrek ezkon artean eztute buruko illea mozten, ez estaltzen. ES 110s. Emazte gazteak ez detzatela erabill buruko illeak hanbat ixurtuak, frisatuak, bilhukatuak eta erreztunkaratuak. He Phil 335. Ongitzen diote buruko illea. Mb IArg I 391. Buruko illeak beste ainbeste demoniozko suge zituela; dragoi ta zakur amorratuen gisa begiak. Cb Eg II 210. Baldin moxten badute ene buruko illea, neure indarrak egin du. Lg I 233. Ez deutstee buruko ule bat kenduko, Jaungoikua bada neure adiskidia. fB Ic I 57. Buruko ulle ta bizar tirakaak. Añ EL2 212. Buruko illea eta bizarra / dakazkite zuritubak. Echag 59. Buruko uleen lekuan suge aldra andi bat ebala. Ur MarIl 28. Lephoan mokanesa, yabotan urrea, / bethi ungi dirdiran buruko ilea. Hb Esk 171. Jesusen oñak malkoakin busti zituen, buruko illeakin leortu ziozkan. Lard 397. Arturik besotatik eta buruko illietatik, beste batzuek gorputzetik, an daramate indarrian. Bv AsL 95. Buruko iletarik / herrestan dabilka. Zby RIEV 1909, 105. Buruko ilea hala handitu eta emendatu zitzaion, non estaltzen [...] baitzion ederki gorputz guzia. Jnn SBi 138. Buruko uleak eta arpegiko bizarrak orraztu. Ag Kr 144. Bixerra be sarratuba, buruko ulia lez. Kk Ab I 31. Buruko ille zutien gañetik eriotza aize-antza igarotzen senti nuen. Or Mi 114. Guziak iguinduko zaituztee nere izenagatik; baña zuen buruko ille bat ere ezta galduko. Ir YKBiz 408. Buruko ille luzeak nolabait gordeaz oial urdiñezko txano biribilla. Etxde AlosT 14. Ederki jantzia, erretena buruko illearen erdian... Anab Poli 125. Uragaz arpegia ta buruko uleak busti zituan. Erkiag BatB 75. Buruko illeak tintatu edo koloretu egiten omen zituzten. Ostolaiz 69. Horrelakorik gerta zekigukeela pentsatze soilak buruko ile guztiak lazten zizkidan. MIH 366.
    v. tbn. Ub 218. Mg CC 164. Arr GB 102. Apaol 102. Arb Igand 87. Ag G 316. A Ardi 49. Inza Azalp 13. Mok 4. Tx B 121. Lab EEguna 100. MendaroTx 214. TAg Uzt 62. Salav 33. Berron Kijote 206. Buruko ule: DurPl 48. Mg PAb 70. Itz Azald 97. Otx 41. Akes Ipiñ 32.
    " Buruko illetaraiño aspertu, kokoteraino jarri. Aspertu giñan buruko illetaraiño " Elexp Berg.
    BURUKO KARGA.
    "Catarro o constipado que afecta a la cabeza y a la nariz. Jarabia artzen asi naiz kriston buruko kargiakin nabil dda " Elexp Berg.
    BURU-KOLPE v. buru-kolpe.
    BURUKO MIN (, V-arr-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill, B, BN-arb, S; Mic, Lar, , Hb, Dv) Ref.: Etxba Eib; Arin AEF 1980, 66; Gte Erd 70, 18; Elexp Berg .
     Dolor de cabeza. "Axaqueça [sic], buruko mina " Mic. "Xaqueca, buruko miñandia " Lar. "Xaqueca, buruko min andia " Añ. "Mal de tête, migraine" Dv. "Jaqueca" Etxba Eib. " Burukominak nago (AN-gip-5vill, B), burukominez nago (G-azp-nav, AN-gip), bürükomin düt (BN-arb, S), burukomina dauko (V-arr), burukominegaz nago (V-arr)" Gte Erd 70s. " Burukomin ederrak emango [dizkizu] (G-azp-goi)" Ib. 18. " Burukomiñez --edo burukomiñak-- nago ta aspirinia artu biot " Elexp Berg. v. buru-min.
    Buruko minetik sendatzea. Harb 84. Buruko min batek [...] hartzen zaituenean, berehala, lehen baiño lehen erremedio bilhatzen duzu. Ax 545 (V 350). Buruko min hura, hortzetako oinhaze hura. SP Phil 378. Erietatik bati ere kendu bage zuen oñazea, buruko miña edo sukarra. Mb IArg I 189. Buruko miñak, kalentura erregarriak. Mg CC 137. Burukomíñes izanzire penátuak. LE Ong 66v. Buruko min bat bil. Iraultza 156. Buruko min bat kendu ein dogunian. fB Ic III 263. Batzuk, buruko min puska bat daukeneko, austen dabe baruba. Astar II 247. Zeñak [iturriko urak] osasuna ekarten dioten buruko miñ [...] eta gorputz osoko oinazeakin jarri oi diran askori. Izt C 98. Hekin berokeriei darraikote gaitza: / Buruko min, sukhar beltz, herio murritza. Hb Esk 187. --Atzo eri zen. --Zer zuen beraz? --Bürüko min handi bat. Arch Gram 69. Buruko miñikan ez / bigaramonetan. Urruz Urz 84. Buruko miñ batek [...] goibeltzen eta illuntzen zaitu: zer izango da, bada, infernuan? Arr May 29. Deus ez da hau; buruko min izpi bat; biharko sendo naiz huntarik. HU Aurp 86. Eztago gaurtik aurrera ez buruko miñik, ez gerriko miñik [...] geiago. Ag G 184. Erretirako balinbada gaur edale bezenbat moxkor, / ez du ez bihar buruko minak gibelaraziko nehor. Ox 28. Parranda einda buruk miñak / gero urrengo goizetan. Tx B II 209. Buruko miñaz larri nenguan / Ta izugarrizko marranta. Enb 199. Egun atan min gitxiago euki eban buruan, bijaramonian bapez, ta andik aurrera eztau susmau buruko miñaren azterrenik be. Kk Ab II 19. Bide guzian ez nenunan izan burukomiñik, ez zorabiorik. Or QA 48. Badakizue Barkoxtarrek noiz egiten dioten otoitz [santa Barbarari]? Buruko minetan... Zerb Azk 109. [Tabako] onek kriston buruko-miña egiten juek. SM Zirik 114. Buruko min pixka bat ere badut. Izeta DirG 26. Buruko miñez dagoala-ta, ezer bazkaldu bage, bere tegira doa. Erkiag BatB 140. Buruko miñez jarri ziran ta / geiago etzaie pasa. LEG I 207. Nere emaztea etzebillek pin! Beti buruko miñak. Ataño TxanKan 157. Noiznai buruko miñak egoten baitzan. JAzpiroz 57.
    v. tbn. Sor AKaik 120. Urruz Zer 75. Anab Usauri 81. Munita 55. Txill Let 141. Enb NereA 34. Erkiag BatB 48. MAtx Gazt 37. Olea 78. Ayesta 30.
    (Fig.).Preocupación, inquietud. "Quebradero de cabeza, buru auste, burukomin " Añ. "Tráfagos, cuidados, ardurak, burukominak " Ib. "Inquietud, responsabilidad. Analjesiko bategaz kentzen da buruko miña, baña ez aundi izan guriak ekartzen dittuan buruko miñak " Etxba Eib. " Batian taillerreko problemak, bestian etxekuak, burukomiñ askokin dabill gizajua " Elexp Berg. v. buruhauste.
    Zek egiten dau ainbeste buruko min ta neke artutia? Mg CO 94. Inos, eurak esan oi dabeen legez, buruko min bat ez naibage bat emon ez deutseenak [gurasuai] . fB Ic I app., 12. Guztiz diriala pelleburutsuak darabilezan bidiak, buruko min andi bat emon leijuela. Astar II 96. Orra zer zan Galiziako jueza, ainbeste burukomiñ ematen ziena. Urruz Zer 97. Zaitu bezate euren etxea eta ez auzokoa, zergatik iñoren buruko miñak, astoak iltzen ditu. Apaol 84. Alde egin betiko, iñori buruko miñik emon barik, norbere buruko miñak nonbaiten kentzera. Ag AL 98. Gero bete leikee erreñuko legeak aginduten dabena, etorri leitekezan burukomiñak eta kalteak ez eukiteko. Itz Azald 172. Geroztik ere hameka burukomin bildurik. Zerb GH 1925, 87. Biarlekua ta burukomiña baña eztakast. Kk Ab II 78. Geroago be buruko miñak baño besterik eztautsala ekarriko jakin arren. Eguzk GizAuz 49. Zintzo ibil ditezela, iñori buruko miñik geitu gabe. NEtx Nola 25. Auzitegietan naiko lan eta buruko min badabilkigu. Munita 132. Etzaidak iduri Engraziren garbi iraunak burukomin aundirik eman dizaikakenik. Etxde JJ 114. Burukomin barik ez baiña, atonduta geratzen ziran jadanik Burgosko auzi ta gaiñerakoak. Onaind STeresa 107. Gure aurreko erriko arazuok naiko arazo larri eta buruko min emoten baeben. Gerrika 67. Ez zion buruko minik emanen bidarraitarrari. Larre ArtzainE 63.
    v. tbn. Bilbao IpuiB 164. JAzpiroz 48.
    BURUKO MUIN.
    Cerebro. v. 1 burmuin.
    Amorio desordenatuak itsuturik eta haren buruko huna nahasirik <-sarik-> eta kordokaturik. Tt Onsa 43. Larrurik bage ta soildurik aren kalaber ta buru guzia, ta aurpegiko begi-ezpañak eta buruko muñak materi loi ta ar egiñak. Mb IArg I 223. [Kolerak] berotzen dü odola, panpaka arierazten bihotza, khordokatzen zaiñak eta bürüko fuiña. Arch Gram 34. Al banu, eskuta batez sar nazake buruko unen erdi-erdian gore uskararen mintza moldia dena gisa; baia ez doked. Mdg 148. Ezurrak miñez puskatu biar, / urtu ber buruko munak. Auspoa 39, 52.
    BURUKO OIHAL (Añ (G); burukoial A DBols, burkoial P. Urkia EEs 1930, 51).
    Mantilla; pañuelo que cubre la cabeza. "Asió de ella con grande enojo [...] de burucoyal " (Pamplona, 1593). LexHNav I 56. "Llegándose para ella, el buruko oial que tenía puesto se lo quitaron de la cabeza hacia las espaldas" (Iza, 1659). ReinEusk 149. "Toca, adorno de la cabeza" Añ. "Sabanilla" Ib. app. " Buru-trapu, burkoial, lanerako buruan jartzen duten zapi zabal zuria" P. Urkia EEs 1930, 51. v. BURUKO ZAPI, BURU-OIHAL; buruko.
    Mezea esandakoan / gelditu zan Mari / buruko oial baltzpeti / adi zaldunari. Azc PB 156 (Ur PoBasc 268 mantilliaren azpitik ). Atso zimurrak eta agure adikatuak, mezatara baño len amilla jazten, oñetakoak aldatzen, buruko oiala ipintzen. Ag G 179s.
    Gorri daukez gingillak / idijon burkoialak! "Los pompones de los frontales de tus bueyes" . Laux AB 28.
    BURUKO ORRATZ (Vc, Gc, ANc ap. A ; Mic, Añ, Bera).
    Alfiler para prender mantillas y pañuelos en el pelo. "Alfiler, burrukoratza [sic]" Mic. "Alfiler" Añ. Cf. BURU-ORRATZ.
    Ona emen sei errial, ta iru lauko geratuten dirianak, isten ditugu Fraiskarentzat burukorratzetarako. Mg PAb 75 (tbn. en Arr BAP 1948, 517). Amari osturiko buruko orratz bategaz, sast! sast! odoldu eban eskerra. A BGuzur 118.
    BURUKO PAÑUELO (b. paiñolo V-gip, b. paiñelo V-gip, b. paiñelu V-gip) Ref.: Elexp Berg .
     "Pañoleta. Erromerixara joaten giñan buruko paiñolo dotoriena jantzitta " Elexp Berg. v. BURUKO ZAPI.
    BURU-KOPETA.
    Pelo postizo.
    Atsoari gorde yutzat / buru-kopetea: / orain kostako yako / bera topetea. (V-arr) (Canc. pop.) AEF 1930, 16.
    BURUKO ZOR v. 2 zor.
    BURUKO SUKAR.
    "Fièvre typhoïde, bürüko sükhar " Foix.
    BURUKO TRAPU.
    Pañuelo de cabeza. v. BURUKO ZAPI.
    [Heren ordenakoen] kapa, buruko trapua eta gerrikoa oihal beretik egiten zituzten. Harb 425.
    BURUKO ZAHI (Vc, L, BN-lab, S, R ap. A ; Lar ( in Aq 1338 )).
    "Caspa, burukozaia, loia, zolda " Lar ( in Aq 1338 ).
    BURUKO ZAPI (V-gip; Aq 91 (AN), Añ (G)) Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg .
     Pañuelo de la cabeza. ""Lienzo que las personas traen consigo" Aq 91. "Sabanilla de la cabeza" Añ. "Pañolón para la cabeza. Más común buruko-pañuelua. Buruko-zapixakin eta gona urdiñ izurrez betetakuagaz, Arratixako neskatilla bat zidurixan " Etxba Eib. v. buruzapi, BURUKO OIHAL, BURUKO PAÑUELO, BURUKO TRAPU.
    Kendu egizu buruko zapi ori. Mg PAb 78. Zanko utsean, buruko zapirik gabe, kolkoa salgai duala eta aste guzian aurpegirik garbitu gabe. AA I 581. Buruko zapia lotuten ziarduala. A BGuzur 147. Ondo lotu barik eukan buruko zapiaren atzeko txiztana dindilizka. Ag Kr 12. Beltza soiñekoa, beltza buruko zapi, okozpean lotua, luze-estuak gonak. Mok 16. Alai barri barriak, atsoaren buruko zapiaren belarriak bezela txairo ta sotil zituala, "Otoiope" untzi ederra. Erkiag Arran 79s. Oraingoan apain jantzita, mantal zuri, buruko zapi ta guzi. Lab SuEm 206. Amaren buruko zapian. Gerrika 27.
    BURUKO ZENTZU.
    Sentido, juicio. Cf. SP Imit III 31, 3 gure buruko sensuak, "sensibus".
    Bere kulpaz bere buruko zenzua eta arrazoia galtzen badu. Gco II 59. Izuelak orduan / pozik eran zuan, / paltatu-azi ziyon / buruko zentzuan, / derrepente iltzeko / indarrik etzuan. PE 49. Ixiltzen ez diran kolpe oiek, agian, buruko zentzua naasturik eukiko dizute. Berron Kijote 223.
    BURUKO ZORABIO.
    Mareo.
    Igo nai duenak andi gauzen billa edo leku goratura, buruko zorabio bat da asko bea jo ta bizitza galtzeko. VMg 14. Etzan alaere ontzia geratzen bere iraultzeko mugimentuan, guzia zegoan alabaña mariñelen buruko zorabian. AA III 377. Buruko txorabio, zuldar, legen, eztul, berako, minbizi, anditsudunak. Ag G 177. Buruko zorabioa duela ta etzin-bearreko asmatzen dala ta lotara doala esan digu. A Ardi 122. Legorrian ezkontzeak buruko txorabioa ematen ziak, eta, ia, itxasoan! Alz Ram 98.
    BURUKO ZORO.
    "Vahído, mareo momentáneo. Eztakitt tensiñua baju daukaten ala zer, baiña buruko zorua eitten jat erozein momentutan " Elexp Berg.
    BURU LARRI.
    Cabeza de ganado mayor. Cf. supra (I, 15) .
    Bein anaikidean sartu ezkero elkargo bakoitzak eman bear du illeko errial bat etxean daukan buru-larri bakoitza gatik. Ezale 1898, 83a.
    BURU LEHEN.
    Presidente. Cf. BURU BIGARREN.
    Onhartu zuen buru-lehen bezela, bilkhura katoliko batean jartzea. Prop 1911, 5 (ap. DRA ). Konde de Villèle, har-emanaren ministro eta kontseilluko buru-lehena. Lander EEs 1912, 162.
    BURU-LEUN.
    "Calbo de cabeza, buru leuna " Lcc.
    BURU-LOKA v. buruloka.
    BURU-MAMI.
    " Burmamia (buru mamia), cervelle, moelle de la tête" H (s.v. mami ).
    BURU-MOZLE.
    Decapidador.
    Azkenekotz, asperturik, esaten dio buru mozleari: --Borreroa, egik ire lana! Mde Pr 71.
    BURU-MUNTATZAILE (-tzale BN-baig).
    "Incitador" Satr VocP.
    BURU NAGUSI.
    Jefe supremo, jefe superior.
    Zirautsen Jesus bakearen Buru Nagusiak bere Ikasle Apostoluai. Añ GGero 17. Kantabriako Probintzia onetako Buru Nagusiaren baimanakin. Bv AsL 14. Gizartekeriaren buru izan diranik geienak, aberats andi ta beste iñor baño burgues txarragoak egin dira, ta buru nagusi izan eztiran beste zuzentzalleak be, jauntxu garbi agertu yakuz. Eguzk GizAuz 86. Ipar-aldeko Gudarozteen Buru Nagusiak azaldu didan asmoa. "General en jefe de los ejércitos del Norte" . EAEg 2-12-1936, 438. Osasunbidetzako Buru Nagusiak. "Jefe superior de Sanidad" . Ib. 30-12-1936, 684. Burnibide Ikuslaritz Zuzendaritza, Buru Nagusi baten agintean jardungo da. "Tendrá un jefe superior" . EAEg 11-11-1936, 269.
    BURU-NEKE.
    Quebradero de cabeza. v. buruhauste.
    Egingo neuke urte guztian eguerdi aretan baiño buru-neke geiagorik ez ebala izan. Bilbao IpuiB 70.
    BURU-OIHAL (PMuj).
    Turbante; toca. v. BURUKO OIHAL.
    Liñozko ator eta gonak, buru-oial eta txanoak. Ker Is 3, 23 (Dv xingolak, Ol taukak ). Emazteak buru-oihalik emaiten ez badu, ilea motz dezala ere! Bibl 1 Cor 11, 6 (Lç estaltzen ezpada ).
    BURU-OIN.
    De la cabeza a los pies. v. BURUTIK OINETARAINO.
    Orra barruan, yaunok, / maindire leun artean / bilduta, buru-oin. Ldi BB 8.
    BURU-ON.
    Inteligente. v. BURU ONEKO.
    Buru on athera da Paulo Etcheberry, / Hainitzen antzea du hark ilhun ezarri. Hb Esk 123. Beltxeran bat, nere antzeko ankaluze xamarra, biotz beroa, buru ona, emakume jaio ez ba zan gizon aundia izango zana. JAIraz Bizia 23.
    BURU ON EGIN.
    Llevar a buen término.
    Nola ere egiñen baitut, hala ditake ene ethorkia. Buru on egiñez gauza horri, gomendant naiz gurutziarekin. Atheka 92.
    BURU ONEKO (Lar, Añ, VocB ).
    Inteligente. "(Es hombre de) cholla, sen onekoa da, buru onekoa " Lar. "(Hombre de buen) juicio, zenzun onekoa, juiziozkoa, buru onekoa " Añ.
    Eranzuten die nagusi buru onekoak. Mb IArg I 200. Esku onetan zaude / guztiz, artaldea, / txit buru onekoa da zure jabea. It Fab 185. Aiako Erriak seme buru oneko anitz eman izan ditu. Izt C 454. Elean hurri aire bat zuelakotz, baziren uste zuketenak ez zela zen bezen buru onekoa. HU Aurp 179. Buru oneko gizona da, ta neuk esango deutsat. Ag Kr 178. Zonbat buru oneko gizon, buru handikoak ere ba eta gain-gainetik argituak, idazteko ala mintzatzeko deus guti direnak izan. JE Ber 66. Bürü huneko jelki balitz, ezin biziak etzian eskerniatüko jaun hura, ezi lan hanitx bazian herrian. Const 42. Errijakintzako gai askoren jabe da bera, eta buru onekoa aiztu barik gogoan eukiteko bertso-kantak, ipoiñak, elezarrak. Alzola Atalak 92. Pierre Fabre [...], buru onekoa, langile gaitza. Ardoy SFran 94.
    v. tbn. Larre ArtzainE 120. Insausti 29.
    ( Buru onetako ).
    Hura zen gizon bat buru onetakoa, animoz bethea. Lg I 337.
    ( Buru onezko ).
    Bost oriek eta buru onezko beste bostek argi egin bear zioten [...] nagusi ezkondu berri ta onen emazteari. Mb IArg I 372.
    BURU-ORDEKO.
    Subjefe.
    Eginkizunetako Burutzak. Buruak, 6.500 [laurleko]. Buru-ordekoak, 6.000 . EAEg 27-12-1936, 659. Oregi Bediaga'tar Joseba Mikel, zenbalari buru-ordekoa. "Subjefe de Contabilidad" . Ib. 27-10-1936, 150.
    BURU OROZ.
    En todos los sentidos.
    Ikhusazü arren, Jauna, ene aphaltarzüna eta ene, bürü oroz, ezagützen düzün erorkor izatia. Mst III 20, 2 (Ip alde orotarik ). Kuntent nük bürü oroz / beitütüt neskatilak. 'Je suis très satisfait' . Xarlem 816.
    BURU-ORRATZ (Urt, Lar, Añ, Hb).
    "Acus, buruorrátza " Urt I 124. "ALfiler" Lar, Añ. "Éplinge de tête" Lh. Cf. BURUKO ORRATZ.
    BURUPE .
    (En casos locales de decl. sing.). (De, etc.) bajo la cabeza. Cf. burupe (3), burupeko.
    Santo Kristo bat, Konpañiako bere erreglak eta bere odolez egiña zedukan fedeko misteri andien siñistanza [...] sartu zituen burupeko kuisinaren azpian. Mb IArg I 207. Ikusketa miraritsu onen oroipenerako, burupean iduki zuen arria artu, lurrean ipiñi eta pillare bat egin zuen. Lard 35. Lurra oetzat zuelarik, burupean abarka zarrak artuta, erregek bezela lo egiten zuela. A Ardi 14.
    BURURA .
    (Tras gen.). Al cabo de. " Urte baten burura etorri zen (AN-gip), gaizkitu ta bi egunen burura iltzen (AN-gip)" Gte Erd 42. v. BURUAN.
    Ah, asi zan berriz, denbora pixka baten burura. Arr GB 87. Etxera ekarri ta andik egun gutxiren burura [...] eman zuan azken arnasa. Ataño TxanKan 272. Eta, denboraren burura, seta eta zimakerian alkarrekin ibili ondoren, bi auzo eta bi gazte katiatu ziran apustu batean. AZink 43.
    BURURA EGIN.
    a) "(Perder el) juicio, salir de juicio, [...] (V) burutik egin o burura " . "Volverse loco" Ib.
    b) +BURURAT EGIN.
    Subirse a la cabeza (algo). v. BURURA IGO; Cf. ODOLAK BURURA(T) EGIN (s.v. odol).
    Premiñ, ardoa baño obe nuen ura, / zergatik ez dakian egiten burura. AB AmaE 399.
    BURURA EKARRI, BURURAT EKARRI, BURUTARA EKARRI.
    Traer al pensmiento. "Considerar (V-gip)" EI 342 (junto a gogora ekarri, gomutau, oroitu, etc. de otras zonas). v. bururatu (3). Tr. Sólo hallamos burutara en Añibarro.
    Ezkontzan zilhegiki hartu zituzten plazerek burura ekhar detzaketen gogoramenduen kontra iarteko. SP Phil 252. Egin dozun pekatuak ondo konfesetako, zure gogora edo burura al eginaz ekartea. Cb CatV 77. Pilluan ta ziaztasun baga mandamentubak iraguaz pekatubak burura ekarteko. Mg CO 24. Zergatik barkatu bear diozkagu, orrelakoak kastigua bai, baña errukirik merezi ezpadu? Orra gure amorio propio eragabeak [...] burura guzioi ekarten diguna. Gco I 437. Hara non duen bere salbamenduko egiteko handia ongi bururat ekharria. Dh 150. Dakarkidaz burura, arako antxina Erroman ikusi nituzan emakumiak, eta euren gomutiagaz egiten deust gerra ain bizija, ze beti nauka bildurrez ikara. Astar II 139. Yesukristoren nekeak zelanbait gogotan erabili ezkero, ekazuz burutara bere Amearenak bere. Añ EL2 223s. Ez nondik eta andik alabearrak ekarri zion burura azalandare erdi igartu oek txabola inguruan landatzea. Izt C 156. Bakotxak alegiñaz bere pekatuak burura ekartea. CatBus 47. Istoria bat gaur irakurri egin dot eta / pentsamentu bat berak ekarri deust burura. AB AmaE 183. Erromaren izenak bakarrik dakar burura [...] beste gomuta eder bat: Aita Santuarena. Ag Ioan 219. Ez aztutzeko ikasiak, noiz edo noiz burura ekarriz. Inza Azalp 9. Pekatuak burura ekartzea. ArgiDL 28. Bideko arkaitz bakoitzak oroipen bat dakarkit burura. Anab Usauri 27. Muño ontara zenetozela, burura ekarri nauzu [...] odeia ikusi baituzu egagurdi antzera. Or QA 65. Zuen Gabon-kanta entzun dedanean, nere barruak Euskalerriko ta nere ama xarraren oroitza ekarri dit burura. NEtx Antz 113. Lengo egunean Antonegaz egin neban zangurru-betekadeak, ipuintxo bat dakarst gaur burura. Bilbao IpuiB 59. Autor-entzuleak batez be olako gauzarik geiago burura ekarri be ez egiteko diñotsa. Onaind STeresa 63.
    BURURA HELDU, BURURAT HELDU.
    a) Venir a la mente, ocurrirse.
    Ez da beldur behar bururat heldu denaren errateko. Hb Egia 126. Koplak gaindizka bururat heldu zaizkio eta [...] abiatzen da kanta errepiketan. Arb Igand 54. Etzaut bururat heldu behinere nehon ikusi dutala, ez baitezaket erran nolakoa zen begitartez. JE Bur 10. Hor, arrats batez, gau-erditan, burura heldu zaio: xangrea duela zintzurrean! Barb Sup 34.
    b) Acabar.
    Uste ginuen hemenxet egun burura hel huntazko solasa; bainan ez dezakegu [...]. Egun zortzi beraz, Jainkoak nahi duelarik, hunen ondarra. HU Aurp 112.
    BURURA EMAILE, BURURAT EMAILE.
    Evocador.
    Lorea, berriz, landare atsegina, lurrean erroak egina, kolorez begien xarmatzale, usainez bururat emaile. Lf ELit 75.
    BURURA EMAN.
    a) BURUTARA EMAN (G; Ht VocGr 375; burutara emon V), BURUTARAT EMAN (Dv).
    Sugerir, traer al pensamiento; recordar. "Inspirer, burutara ematea, burutaratzea; il m'a inspiré, burutara eman darot " Ht VocGr 375. "C'est vous qui leur avez suggéré cette pensée" Dv (traduciendo el ej. de Laph). "Persuadir a uno" A (s.v. buruan ). "Sugerir" A EY III 339 (que cita msOch 105.). v. bururatu (2). Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Hay testimonios de burura en Etcheberri de Ziburu y Haraneder, y de burutara en Etcheberri de Sara. A partir de mediados del s. XVIII se encuentra al Norte burutarat, y en el s. XX bururat. Al Sur hay burutara en Iturriaga, Iztueta e Iraizoz
    Aingeruek bere aldetik deus eztute faltatzen, / non burura eman gauza hauk eztietzaguten. EZ Man I 125. Hobe dut beraz, utz dezadan hutsik eztagidan; Elizako Dotor eta Saindu handi hark ere badirudi gauza bera burutara emanen darotala. ES 123. [Etsaiak] burura ematen daroku perfekzione halto eta gure ahalez goragoko bati lotzeko borondate eta deseiñu banoa. He Gudu 169. Eta ikusi ginduenean ezin burutarat eman ginozokela, utzi ginduen. He Act 21, 14 (Lç burutan ezin eman, Ol gure asmora erakarri, Ker gure asmoetara ezin ekarri, IBk bere asmoetarik aldaerazi, IBe burutik kendu ). Jainkoak nahi izan zuen suntsi-arazi gezurra, eta ezagut-arazi egia; hortakotzat eman zion burutarat gure sainduari iskribatzea ebanyelioa. Lg II 90. Nor diabruk eman dik iri burutara / ari-isterra artzera joatea espensara? It Fab 254. Endaiako jendeak eman nai izan zien plaza barrukoai burutara ezen, obe zutela errendatu Franzesagana berpertati. Izt C 338. Gauza hori zuk eman diozute burutarat; zure lagunak ez ziren gauza horri berak ohartuko. Laph 111. Baldin gauzek bertzerik bururat eman balezadatet, bide makurrean nindoakelako beldurrarekin begiak bazter nitzake heien irakaspenetik. JE Bur 41. Pilotari lagun batek Ganixi bururat ematen dio gogorrarena egin dezan beraz. Zerb BiGo 301.
    (Con aux. trans. o intrans.). Ocurrirse, venir al pensamiento. " Bururemaitea, se mettre en tête" Lecl. " Buruarat eman daitad gaur euria egin bear diola (R-vid), me ha ocurrido que esta noche ha de llover" A (s.v. buru. ). v. BURURA ETORRI.
    Ordu artantxe burutara ematen zaitzuena, orixe esazue. Ir YKBiz 408. Garenaz bertze zerbait nahi dugu izan, / bururat eman gabe, haunditzeko plazan, / gure amets zoroak norat garamatzan. Xa Odol 225.
    b) Llevar a cabo. v. BURU EMAN.
    Burutar' eman duk bertzek doi hasia. O Po (ed. Michel) 249.
    c) Ofuscar. v. BURURA IGO.
    Sorgiña aiz bada i, [...] ire begiratuak orrela zoratzen nauen ezkero; ire mintzoak burura eman zidan eta nire baitatik atera neun moskorra bezala. Or Mi 26.
    BURURA ERAKARRI.
    Traer al pensamiento, traer a la mente. Cf. BURUTARA ERAKARRI
    Franziskoren pobre eskalien alderako urrikalmenduak asko gogoratze on erakarten ziozkan burura. Bv AsL 26s. --Ta nondik dakartzu gaur ames ori? --Nere auleriak erakarri dit burura. Ag G 212. Beren albuan eukijaz Bertoldaren gomuta goguangarrija sarri-sarri burura erakarri egijon. Otx 103s. Gaur ez nintzan, ordea, tristatzeko; ta utzi egin diet alako gogorazio guziei. Eta Mirenen itzulera erakarri dut burura. Txill Let 60.
    BURURA ETORRI (V, G, AN), BURUTARA ETORRI (G-nav, AN-larr) Ref.: A EY III 318; Elexp Berg; ZestErret .
     Venir a la cabeza, ocurrirse; acordarse, recordar. b " Burura etorri jakon guztia esan zotsan " Elexp Berg. " Etxata burura etortzen aren izena " Ib. " Burura etorritako guztiya esan, ezer isiltzeke, dena esan" ZestErret. Tr. Sólo hallamos burutara en Orixe y Zaitegi; el resto emplea burura . v. BURURA JIN, BURURA JOAN, BURURA HELDU.
    Eztakizula sekulan burura ethor iakinsun zarelako aiphamenaren nahia. SP Imit I 5, 2. Munduko gauzak burura etorri arren, ezta antsi: ekin orregatik. Cb Eg II 11. Nori eguño etorri lekikion burura mesede andi au egingo zeustazula? Añ EL1 163 ( EL2 175 gogoak emon ). Onelan duaz konfesetara esamina gauza ez dan bategaz lenengo burura etorten jakeena esatera. Mg CO 23. Ez da egin biar ez, otu ta burura datorren guztia. Mg PAb 217. Tentazio gaiztoak burura etortea eta sentitzea gure eskuan eztago. Gco I 442. Gizoni burura etorri al leikijozan ala eta tormenturik ikaragarrijen guztijak. Astar II 43. Hunela ditu gogoak bere thormentak, zeren atsegin eman dezakeen gauzarik etzaioen damnatuari burura ethorriko. Dv LEd 222 (Cb Eg II 124 gogoratuko ). Ezin iñori burura bere etorri leikiyo andiyagorik. Ur BulaAl 3. Arrebak igarririk / zeukala ark dirua, / eskatzia zitzaion / etorri burura. Bil 175. Entzun bagarik nori burura etorri? AB AmaE 96. Bainan ikhusiko duk zer malefizio debrua ethorri zitzaitan burura. Elzb PAd 19s. Edariak apurtxo bat azkorturik, jarri zan guztizko gogaldi onaz, danari barre eragitten, burura etorkazan destañe asmutsuakaz. Echta Jos 317. Lenbizi denai burura zetorkiena zen Bernardatxo ikustea. Goñi 77. Gauza bat bestearen gañean esaten ta egiten zuala, aora edo burura zetorkion bezela. Ag G 27. Etzitzaion beste legerik burutara ta begien aurrera etortzen. Or SCruz 110. Lelengoz Mirele etorri zitzaion burura. Anab Usauri 33. Nok esango euskuan guri orretaiko gaiztakeria egitia burura etorri leikiola iñori? Kk Ab II 12. Ahapaldi osoa etorri zitzaidanan burura, ta aren urrena aril osoa, batere korapillorik gabe. Or QA 64. Sorgiñari burura etorri yakona ez dau Libetxok berak egiten? Bilbao IpuiB 214. Aitagurea esaten badezu [...] asi ta akabo beste pentsamenturik burura etorri gabe, zeuretako zaldi au. And AUzta 100. Ori orrela izatekotan, zer bakoitzaren alde oberenik egiten duela berak, burutara etorri zitzaidan. Zait Plat 87. Amaren gomutea yatorko burura. Erkiag BatB 110. Neskatxa bati mutil bat gustatzen bazaio, ezin ezer adierazi. Mutil kaiku oiei burura etorri-zai egon bear guk. NEtx LBB 132. Nere laguna, erranen ditut / nik burura etorriak. Mattin 70. Orain ez dakit, garbi esateko, nere erritaldi artan zer esan nion [...]. Burura etorritako guziak. Alkain 130s. Luzaroan zer esan pentsatzen ari gabe, burura zetorkion bezela. Ataño TxanKan 129. Orduan gendun maitetasuna / sarritan jatort burura. Ayesta 27. Gauden pixka bat, ea zerbait datorkigun burura... MEIG I 261.
    v. tbn. Ugalde Iltz 16. Alzola Atalak 56. Olea 137. Uzt Sas 58. Etxabu Kontu 187.
    BURURA IGARO.
    Subirse a la cabeza (el alcohol).
    Estamangu otzak ez daukan legez iñdarrik, beriala igaroten jakee burura ardauaren lañua. JJMg BasEsc 208s.
    BURURA IGO.
    Subirse a la cabeza, ofuscar. "Rapto a la cabeza, burura igotzea " Lar. "Subirse a la cabeza. Realian jokatzen dabenetik famia burura igo jako " Elexp Berg. Cf. ODOLAK BURURA IGO (s. v. odol).
    Kolera burura igaiten eta nabusitzen zeikala, pairurik batere etzuela. Ax 288 (V 192). Maniya txarrak dauzka / burura iyuak, / eman biarko zaizka / ebanjeliyuak. Xe 253. Ardaotxoak --ziñoan-- igo eutsala burura ta ezekiela zer egitten eban Martiñi esetsi eutsanean. Echta Jos 53. Lekaideak, sutu ta aundigoak esan zitun. Uriaurrek bazekin apalena bear lukenari deabrua lenago burura igotzen zaiola, eta ez zan arritu. JAIraz Bizia 54. Ango jendearen deadarrak eta toreatzailleen arriskuak ziaro bere onetik atera zituan [...]. Baña batez ere, gabeko musika ta gazte-dantza igo zitzaien burura. NEtx LBB 50.
    BURURAINO .
    (Tras gen.). Al cabo de. Cf. Ax 546 (V 351) urthearen bururaiño 'hasta el fin del año'.
    Iru egunen bururaño emen egon zaite. Arr GB 70. Baina esan diteke 1800dik mende baten bururaino iñork ez duela Kornubieraz jakiara hitz egin. Mde Pr 256.
    BURURA JIN, BURURAT JIN.
    Venir a la mente, ocurrirse.
    Iñazio ikhustearekin semea jin zitzaion bururat, eta ustez hura iduri zonbait zen, lothu zitzaion lapharra bezala. Laph 56. Zer zauk hiri jin burura, / eskualdun haurra, nola zauk jausten / nigarra begietara? Ox 136.
    BURURA JO.
    a) Subirse a la cabeza, ofuscar. "Edanak, batez ere, burura igo edo buruko mina eman. Txakolin asko ez eik eran, orrek burura jote dok eta" Elexp Berg. v. BURURA IGO; cf. ODOLAK JO (s.v. odol).
    Sobera edanak ordea onik ez, batez ere gorputza ortara jarri gabe dagoenean eta ez bat eta ez bi, ardoaren emanak burura jo zion Piarresi. Etxde JJ 187.
    b) Ocurrirse.
    Asmo batek jo zion burura, alegia, espetxean sartu aurretik [...] Larraxako Etxebarnia basetxera bixitan joatea. Etxde JJ 186.
    BURURA JOAN.
    Venir a la cabeza. v. BURURA ETORRI.
    Izkiriatzeko luma eskuan hartzearekin, frantsesa doaku burura, eta ordutik debruak ereman du eskuara... HU Zez 177. Zeinbat gogoeta joan ete zirean Martiñen burura jakiebanean albista barri au [...]! Echta Jos 127. Irakin-garaian ontzitik ganezten dan esne egosiaren antzera, zijoakion zerbait biozparrendik burura. TAg Uzt 122.
    BURURAKO.
    a) (Tras gen.). Para, propio de, ajustado a la capacidad de. "Qui va à la tête. Gauza hori ez da zure bururako, cela ne vous viendra pas à l'esprit. Dans un autre sens, vous n'etes pas en état de comprendre cela" Dv.
    Peru, ezta zure bururako gure jakiturija. Anatomija ondo ikasteko biar da buru andi ta iratzarrija. Mg PAb 84. Aginduko deutsee [Santa Teresari] pena andijen beian, ostera ez aitatuteko emakumen bururako ez dirian asmo areek. fB Ic II 294. Nik beintzat ez neuntsan sinistuko asko, niretzat nengoalako eze etzala ori [ipuin-giñan egitea] ez ene bururako, ez ene bizi-modurako. Zav Fab, RIEV 1907, 91. Bi adar badaukazki / bere konturako, / puñal oberik ezta / orren bururako. Xe 206. --Gañetik arrautzak dituela [baratxuri sopak], eh, etxekoandrea? --Ixo! ez da ori zure bururako egiten dan gauza. Moc Damu 6. Jaungoikoak gure bururako emoten deuskuzan argitasunak. Itz Azald 127.
    b) (Tras gen.). para dentro de. v. BURUKO.
    Handik urte gutxi batzuetara, hiruzpalau urteren bururako, betiko joana zatekeen haren haurtasuna. Mde HaurB 19. Gutxi asmatzen zuen, orduan, aste zenbaiten bururako zertaraturik lizatekeen Theresa txiki hori zela kausa. Ib. 18.
    BURURA SARTU.
    Sugerir, llevar al pensamiento; meter en la cabeza. v. BURUAN SARTU.
    Burura ta bihotzera sarzen diozkan oroitzapen gaisto ta tentanz galgarri zenbaitekin. Mb IArg I 231. Bankan ez badukezu irakas Eskuara, / bertze nehun ez duzu sarturen burura. Ox 177.
    BURURA SORTU.
    Meterse en la cabeza, empeñarse.
    Baiña gero burura sortu zitzaion, aizpa bezela pelukera izan bear zuala. JAzpiroz 218.
    BURURAT EGIN, BURURAT EKARRI, BURURAT HELDU, BURURAT EMAN, BURURAT JIN v. BURURA EGIN, EKARRI, HELDU, EMAN, JIN.
    BURUREN BURU.
    a) (L ap. A ; Dv, T-L), BURUEN BURU.
    Del principio al fin; (fig.) totalmente. "D'un bout à l'autre" Dv. "De cabo a rabo" A. v. BURUTIK BURU, BURUTIK BURURA. Tr. Propio de la tradición septentrional; documentado a partir de finales del s. XVIII. Al Sur se encuentra en Zaitegi y Berrondo.
    Haren zathi batzu ta bertzeak astean uzitzen zituela, guzia bururen buru aste oso iragaten zuen bezala. "Toute entière" . Birjin 278. Aski dutela erakurtzea atentzione eta gosturekin ondoan dathorzen fable horiek bururen-buru. Gy VI. Zergada irauli horren saietsean, bi edo hiru urhats urrunago, bertze zerrenda bat atheratzen duzu buruen buru. Dv Lab 329. Karrika edo bide eder bat, estalia bururen-buru oihalik baliosenez. Jnn SBi 109. Oihal hazkar buruan-buru eskuz josiak. EOnALm 27-4-1906 (ap. DRA ). Frantsesek irria ezpainetan zuten orok. Iduriz garraitia irabazia zuten bururen buru. StPierre 36. Ama on harek, oro bururen-buru entzun ere gabe, erraiten dio Petriri: "Ongi da!". Barb Sup 134s. Orduan, egun hemen agertzen ditugun koplen buztan batzu baizik etzituen eman. [...] huna nun diren bururen buru. GH 1924, 248s. Hango barneak bururen buru kurritu ditugu. Zerb Metsiko 210. Este itsuaren zolan, zortzi-amabi zentimetro luzeko buxtan bat badugu; buruen buru bide mehar bat, ondoan zabaltxago muturrean baño. FIr 169. Laburra da erreka; bospasei kilometra baino gehiago ez duke bururen-buru. JE Ber 12. Ez ditut bi hiru mozkortze egingo egun hautan, bainan bat bakarra, buruen buru. Larz Bozak 54. Sainduak errotik eta bururen-buru obretan ezarri ditu bere ibil molde guzietan bertzeri predeikatzen zituen berthuteak. Etcheb MGaric 70. Lapitzen "Bi eskualdun Sainduen bizitza", bururen buru eskuz kopiatu nuena. Iratz ( in Alzola Atalak 121 ). Zazpi pastorala horietan norbait zen aipu bururen buru. Orai [...] ontu duen antzerkian herri batez izanen da solasa. Lf ( in Casve SGrazi 15 ). Anka-kolpeka jorratu zizkion saiets-ezur guziak burun-buru, drotean baiño pizkorrago. Berron Kijote 180.
    b) A fin de cuentas.
    Zarraren zarrez iltzen utzi izan balute [Sokrate] agintariok, obe, benetan. [...] zarra baitzan, zenbat urtetxo geiago bizi al izango zan, bururen buru. Zait Plat 104.
    BURUTAN HARTU v. BURUAN HARTU.
    BURUTAN ATERA.
    Llevar a cabo, sacar adelante.
    Eta zuk guztiak arraiki eta alegeraki errezibi. Zuhurki konseilla, kida, goberna eta burutan athera. Ax 5 (V 2). Utz azu ene gaiñean zure egitekoen artha, nik burutan atheratuko ditut zeiñ bere denboran. Ch III 39, 1. Langileen izenak aipatze hutsak aski adierazten du, noski, lana nolako arduraz eta taxuz burutan atera duten. MEIG III 127.
    BURUTAN EDUKI, BURUTAN EMAN, BURUTAN ERABILI v. BURUAN EDUKI, EMAN, ERABILI.
    BURUTAN ILKI (Dv).
    Resultar, llevarse a cabo.
    Beldurrez gauzá ez ledin moldez burutan ilkhi, karguaren hartzera bathirik ezin naidikeen eta guti falta zedin non ezpainendin xoil gibelera. "Gainant que l'effect ne peût répondre à ma volonté" . Lç Dedic * 6v.
    BURUTAN IPINI, BURUTAN IZAN, BURUTAN JARRI v. BURUAN IPINI, IZAN, JARRI.
    BURUTAN JALGI.
    Salir adelante.
    Kontinua ezazu koraioski zure orazionia; ialgiko zira burutan eta ohorez, promesa eman dizu Iesus gure Iaunak: nork ere perseberatuko baitu fineradrano, hura salbatuko dela. Tt Arima 42s.
    BURUTAN JARRI v. BURUAN JARRI.
    BURUTAN JOAN.
    Salir adelante, triunfar. " Burutan joan (Sc), proponerse un fin" A. " Bürütan joaite (S, Foix), réussir dans les affaires" Lh.
    Zihauren büria erraz garhaitzen badüzü, bestetan ehiñerago bürütan juanen zira. Mst III 53, 2 (Ip bestiak ehiñera garhaitüren dütüzü ). Badakizü Lonbardian / zunbat gerla izan den, / franzesak bürütan / nula juan izan diren. 'L'ont emporté' . Xarlem 104. Burutan joan behar zirete / Eta lagunduko zituzte / Abokatak. Monho 34. Ezin ganez burutan menditar haurrekin, / Scipion ethor arte, lotzeko heiekin. Hb Esk 30. Zunbat nahi artha eman dian lan horri, ezta nahi bezala bürütan joan, ezinbestian eta denbora eskazez. UNLilia 2.
    BURUTAN PASATU, BURUTAN SARTU, v. BURUAN PASATU, SARTU.
    BURUTARA, BURUTARAT (BN-arb ap. Gte Gte 204 ) .
    (Tras bere, etc.). A su antojo, a su albedrío. v. BURUTATIK.
    Nork-berak eginen ditu hobekienik, ez dira holakoetan langileak beren burutara utzi behar. Dv Lab 333. Diote bazutela aspaldian asko erraiteko erregerentzat. Ez omen zitzakoten heiek nahi bezala behatzen; bere burutara zeramatzan gauzak. Prop 1884, 53. Alta hamarna urte zituzten doi-doia. Eta ordukotz beren burutarat ari nahi. Hik errak! Adin hortan! JEtchep 15.
    BURUTARA ATERA.
    " Burutara atheratzea, réussir" Dv. v. BURUTAN ATERA.
    BURUTARA EKARRI, BURUTARA EMAN v. BURURA EKARRI, EMAN.
    BURUTARA ERAKARRI (-kh- Dv (que cita el ej. de He)).
    Llevar a buen término. v. BURUTAN ATERA; cf. BURURA ERAKARRI.
    Zure egiteko guzietan pherma zaite osoki eta jeneralki Jainkoaren probidentziaren gaiñean, zeiñak xoilki burutara erakhar baitezake zure xede eta egindura guziak. "Tous vos desseins doivent reussir" . He Phil 246 (SP 244 behar den burura erakharri ).
    BURUTARA ETORRI.
    a) (Tras bere, etc.). Volver en sí.
    Haur hek osoki bere burutara ethorriak dire, bere baithan Jainkoaren graziak adiarazten zioten mintzoari obeditzea gatik. Prop 1894, 67.
    b) v. BURURA ETORRI.
    BURUTARAT v. BURUTARA.
    BURUTARAT EMAN v. BURURA EMAN.
    BURUTARIK, BURUTATIK v. BURUTIK.
    BURUTIK.
    a) (B; Dv; burtikan AN-gip), BURUTARIK (AN-5vill; SP, Dv), BURUTATIK Ref.: Gte Erd 204 .
     (Tras bere, etc.). Por su cuenta; por sí mismo. " Zure buruz, zure burutarik, de votre mouvement" SP. " Bere burutik egiten ditu gauza guziak, il en fait toujours à sa tête" Dv. " Bere burutarik ethorri da, il est venu spontanément" Ib. " Bere burutikan egin du (AN-5vill), bere burutik etorri de (B)" Gte Erd 204. " Nere burutarik ari naiz lanean (AN-5vill)" Ib. 204 (junto a baitatik, burutik, buruz, gisa, etc. de otras zonas). v. buruz. Tr. La forma indet. burutarik es frecuente al Norte (la emplean Pouvreau, Larreguy, Duvoisin, Laphitz, Hiriart-Urruty y Leon); hallamos además burutatik en Kirikiño.
    Eurorren burutik hik hori erraiten duk ala berzék erran draue nizaz? "De par toi-même" . Lç Io 18, 34 (LE, TB, burutik, Leon burutarik; He, Dv bait(h)arik, EvS beithatik, Ol, Ker, IBk buruz, Arriand euketz, IBe zeurez ). Ezpaita zer ibilirik frogatzen gauza gaixtoa dela bekhatua [...], zeren badakigu haur gerok ere geure burutik, lege naturalak berak, konzientziak erakutsirik. Ax 421 (V 272). Ez naiz neure burutik mintzo. Hala erraiten du San Agustinek. Ib. 208 (V 140). Nork ere baitio zerbait onik baduela bere burutarik, trabatzen du Jainkoaren grazia haren gana etortzetik. SP Imit III 42, 2. Ienkoa da izate bat eta gauza bat bera beraganik, bereb[u]rutik egina. Tt Onsa 117. Ez egieki zuen burutik edo zuen erreglakin, baizikan Jainkoaren doaiez, berenez edo naturalezaz. Cb EBO 44. Gogoeta hau zarabillan, bainan etzen menturatzen obretan ematerat, beldurrez deusere egin bere burutarik. Lg I 81. Nork nai daki bere burutik, ez degiola besteri beretzat nai ez lukeana. Ub 14. Geren burutik degun argi ta ezagumentu oni deritza Lege naturala . Ib. 14. Gia zaite, ez zere burutik, baizik konfesorearen iritziarekin. AA I 403. Ez eban gizonak bere buruti bakarrik sekula gauza on bat egingo. fB Ic I 17. Itandu [...] gizon jakinsu eta Jaungoikuen bildurti bati zer egin zinaikian, zeurez edo zeure burutik erabagi baga. Astar I 403. Paralitiko harrek ikhasi zuen bere burutik zoin guti behar dugun khondatu gizonen gainean. Jaur 113. Zeren laborari ona balitz, ez bailitake den tokitik khendua; eta bere burutarik goaten balitz ere, etxe hobea atzeman bailezake, bere omen onaren kariaz. Dv Lab 84. Berak bere burutarik eta bere ahalen arabera egin zituen asko eta asko ikus-lan eta ikas-lan. HU Aurp 76. Bertan egiten zituzten beren otoitzak, [...] eta azkenean, oera orduko, beti zerbait esan bear izaten zien aitonak, bere burutik. Ag G 207s. Etxok iñogaz itz egiten, eta bere burutatik ibilten dok. Kk Ab II 52. Beaz apaiza etzan ari bere burutik, Dorrontsororen kontra ari zanean. Or SCruz 141. Liburu onetan eztut nik nere burutik ezer ere asmatu, guzia lau Ebanjelioetatik artua dago. Ir YKBiz VI. Bertso batzuek igiñak dira / nolabait nire buruti, / Arantzazuko illerokua / danok artutzeagaiti. And AUzta 111. Berak kordiona bere burutik ikasi zulakoz. Auspoa 77-78, 30. Ire burutik ik etzakala / ire laguna juiatu. Mattin 119. Hobe da beti mundu zabalean ontzat hartuak dauden hitzez eta izenez baliatzea nor bere burutik asmaketan abiatzea baino. MEIG VI 153.
    (Tras posesivo no anafórico o sintagma nominal en gen.). " Hori ez da ene burutik, cela ne vient pas de moi" Dv.
    Hainitz arrazoinezko trabu gerta dakidikezu, ez hala ere zure aldetik, bainan, zeinekin bizi baitzara hekin burutik. "Non point de votre côté mais de la part de ceux avec lesquels vous vivez" . SP Phil 164 (He 166 bizia daramazun presonen partetik ). Emazteki galduen iheslekuak, entraeleko nexkatoen gidamendua, seminarioak, eskol-etxe Errumanoa, eskol-etxe Alemana, San Iñazioren burutarik dire. Laph 247. Abade Iaunen eskuti / baina Pepitan buruti / izan zan kartau. Azc PB 165.
    (Tras gen.). A cargo de; siguiendo a. " Bestearen burutik dijoa etxeko martxa (G-azp), andrearen burutik ibiltzen da ori (G-azp, AN-gip-5vill), ori bai dala inoren burutik pentsatzea (G-azp)" Gte Erd 222.
    Etxeko andrearen burutik dabillen etxea, auntzak jaten duen baratzea. (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1026.
    b) (Con verbos como atera, kendu, bota, etc.). Quitar(se) de la cabeza, (hacer) olvidar. " Burutik uztea, khentzea, tirer, se tirer de la tête, renoncer, se désister" Dv. " Burutik etara erain, buruan sartutakua atera. Ezin dotsa burutik atera eraiñ eztala bere kulpia " Elexp Berg. "Ezezkoetan, batik bat" Ib. Tr. Encontramos la forma indet. burutarik en Añibarro.
    Khasa zatzu pensamendu burutik halakoak / eta egitzitzu hortik laster iaikitzekoak. EZ Man I 51. Iltki bekizu erhokeria hori burutik, egotz ezazu zeure gogotik. Ax 86 (V 145). Nork daki zenbat egin zuen Josephek bere anaiak sosegerazteko ta zuten beldurra burutik kenzeko. Mb IArg I 335. Etsaiak ori burutik kendu. Cb Eg II 188. Nork edéki burutik alakoéi presunziogói? LE Prog 122. Zonbat nahi den gizona bere zentziari tinko, auziaren galtziak dereio bürütik khentzen uste zian züzena. Egiat 225. Alderatu daiguzan oneek guztiok buruti sinplezatzat ta txotxakerijatzat. fB Olg 96. Atertu bagarik esesten deutsee [...] konbentu batera Jaungoikua serbidutera juan gura dabenari, axe buruti kendu eraitiarren. fB Ic III 329. Ezpekizu burutarik kendu egun guztian Yesukristo yuez aserratuaren gogoa. Añ EL2 36. Amesetako gauza loiren bateri eder-eretxi badeutsazu eta burutarik kenduteko aleginik egin ezpadozu. Ib. 145s. Ezin ezelanbere kendu eban burutik, betiko galdurik eguala. Ur MarIl 17. Tamar, ezin poztuz eta artutako lotsa burutik ezin kenduz, egun gitxiren epean il zan. Lard 194. Hasi dute lan hau, eta ez dute burutik utziko osatu artekan. Dv Gen 11, 6. Xede horren haren burutik khentzeko alfer izan ziren othoitzak eta nigarrak. Laph 50. Burutik ezin aldendu dot / beraren agur tristea, / lapur bat legetxe eldurik / agana Eriotzea. AB AmaE 165. [Begitazio] aiek burutik kentzeagatik, zorakeriak zekaizkien liburu bat irakurten jarri zan. Arr May 77. Nola jalgi-araz zenbeiten burutik, haurrean zaharretarik entzun eta han kokatua dutena? HU Aurp 99. Botaizuez buruti / urruneko asmoak: / ona asko etorten dira, / orra inor eztoa. Azc PB 321. Egun guztian ezin izan dot bere gomutea burutik kendu. Ag Kr 224. Eladigaz ezkontza asmorik badarabilk, aldendu biok burutik. Echta Jos 202. v . . Lortu eben Matiren burutik alde eragittea Bilbora joateko asmoa. Ib. 230. Ludiko gixon jakintsu guztijak bailetozak ire burutik asmo ori ataraten, elleukiek ezer egingo. Kk Ab I 53. Behatzen nioen aldi guzian, ez nezaken burutik igor [...], bezperan oraino, bizkarrean ikusia niola errege Salomonen denborako soin bat ferdea. Barb Sup VII. Egiñ dirazun aziyo ori / ez det burutik utziko. Auspoa 63-64, 172. Marotoren saldukeria, Bergarako besarka edo laztana ta olakoak, ezin burutik uxatu. Or SCruz 22. Gogoetan ari zen Manex, nork eman ote zuen holako berria eta zer xedetan. Burutik etzitzakon kentzen herriko norbaiten yukutria zela. Zub 63. Nere burutik bota nai nituzken. Alz Ram 80. Burutik eziñ kendu / jaietako dantzak. Yanzi 191. Alegindu ziran alako zentzugabekeria burutik uxatzen. Etxde AlosT 66. Sorginak airetan ibiltzen zirela, [...] eta holako zorokeria batzu nehork etziozkan burutik aterako. Zerb Azk 93. Badakie neskatilla batzuk orrelako asmoak alkarri burutik kentzen. Erkiag Arran 63. Betikotasuna etzait aski izango nere ikuste erdiragarri au nere burutik kenerazteko. Txill Let 39. Biar dator Miren: ezin au burutik baztertu. Ib. 59. Jakizan arrangura horien burutik ateratzeak on egiten dautala. JEtchep 71. Ez bildurrik izan, Mayi [...]: Gu emen gara eta aienatu ditezela oldozkun bildurgarriek zure burutik. Izeta DirG 52. Neronek galdu det alaba, zeukan senargaia burutik kendu ta bere ondagarri izango zuan senarra borondatez kontra artu-araziaz. NEtx LBB 27. Ez dau burutik itxita / nola neskatxa polit bat daukan / begiz ikusita. Ayesta 55. Larretxea daukat ezin burutik kenduan. Albeniz 247.
    v. tbn. burutik kendu: AB AmaE 136. HU Aurp 50. Ill Pill 7. Inza Azalp 116. Mok 9. Or Mi 85. Anab Usauri 33. Lek EunD 43. Izeta DirG 52. Gazt MusIx 143. MAtx Gazt 84. Olea 56. Burutikan kendu: JAIraz Bizia 120. Uzt Sas 278. Burutik atera: Iraola 36. NEtx Nola 4.
    c) (Con verbos como atera, sortu, heldu, etc.). Imaginar, inventar, ocurrirse.
    Nahiago dute segitu bere burutik heldu zaiena, zeren iduria baitagote Filosofo eta Autor zuhur guztiek baino gehiago badakitela. ES 198. Nere paperetan ez dauden gauza asko beren burutik atera zituzten. Cb Eg III 396. Ezta nere burutik jaioa, ezpada Elizako Maisu edo erakusle andiak ematen duena. Gco I 389. Zu ikaratzeagatik nere burutik ateratzen dedala au. AA III 338. Hanbatenaz miragarriago agertzen zen, zenbatenaz ere hobeki emaiten baitzen goardia, gauza hek oro hamabi urthetako haur baten burutik heldu zirela. MarIl 114. --Maisu ona izango du? --Bai zera! Dena burutik ateratzen du. Iraola 91. Neronek ez det ezer asmatu; nere burutik ateratako ezertxo ere ez diot Pernandori ezarri. Muj PAm 12. Gezurra dirudi mutil txotxolo orren burutik orrelako gauzik sortu biar zuenik. Alz Txib 95. Alako gertakariak nere burutik ateratzeko gai ez naizela. FIr 153. Esaten nuan nik. Zure burutik etzala ipuin jaxorik sortuko. NEtx Antz 19. Asmatua zan, bere burutik eteratakoa. Alzola Atalak 87. Ni ez ninduan jarri iñok orretara, ez etxekoak eta ez kalekoak. Neure burutik urtendakoa zan. Etxabu Kontu 13. Nekerik gabe, gramatika jakite enpiriko bat denez gero, testuetarik atera behar dena, ez inoren burutik. MIH 84. Ba, igortzi eta gainerako horiek nahiago ditugu bilatu dauden lekuan, geurok geure burutik sortu baino. Ib. 140.
    d) " Buruti, colmado" A. " Bürütik (S), colmado" Ib. " Burutik (S, Foix), surabondamment" Lh. " Bürüti, (vase) trop rempli de grains" Lrq.
    Emak buruti, dukek errada. O Pr 132. Zeren hüllan beiniz (dio Jaunak) amurekatik gaizak oro, ez solamente osoki, bena orano bürütila [?] gaintika arraberri ditzadan. Mst III 30, 1 (Ip bena ororen arraberritzera hobeki eta gaintika ).
    e) (Con adv., adj. o similar). " Buruti-ments /bütiménts/, fou, insensé" Lrq (v. buru-ments. ). " Ba! ez duk burutik maingu! Buru ona du bere gauzetarako" (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1732. " Burutik eskas da (BN-lab), burutik eskasa badu (BN-arb)" Gte Erd 233 (junto a buruz atzeratua, adimenduz ahul, etc.). " Ezta burutik maingu (AN-gip-5vill, BN-arb)" Ib. 287. " Ezta maingu burutik; bere alde egin du (AN-5vill)" Ib. 233. cf. BURUTIK EGON, BURUTIK EGIN, etc.
    Ikusi zutenean / burutik elbarri / despitan omen ziran / alkarrekin jarri. Izt Po 61. Martiñ prueba danak zan egiñikoa, / etzan bere denporan burutik mankoa. AB AmaE 235. Bere zaharrean, 78 urte dituelarik, burutik maingu ez dena baita. HU Zez 130. Bearreko ezauperea edo aukeratasuna euki ezagaitik, berbarako, bat bere burutik ondo ez dabilenean. Itz Azald 154. Ori jarri zuana burutik / egongo zan elbarriya. Auspoa 61, 115. Luzifer gure arrantzan dabill, / ez da burutik logale, / naiz itxurian egiñagatik / ez dela iñoren zale. Auspoa 97, 83. Berakin an zan alkate jauna / etzan burutik urriya. Imaz ( in FrantzesB I 189 ). He, zoin lehenka zu niri? Burutik etzira eri? Ox 87. Eritu aitzinetik ongi ezagutzen bazuen bere senarra, erituz gero etzakien burutik makurrago othe zagon. FIr 185. Ori diñoana burutik ondo eztago. Eguzk GizAuz 115. Jartzak ardua pronto. Ordia munduan burutik zuzen etziok sobra. Anab Poli 42. Sosegau eziña, / burutik ariña. MendaroTx 38. Burutikan gerade / ziaro ariñak, / da uste ez degula / pekatu egiñak. Uzt Sas 299. Bakardadian bizi izateko / ateria det planua; / askok esango dute: "Mutil au / burutik ez da sanua!" / Gero obia izango al da / ezkondutako damua? Uzt LEG II 30. Jazkera ori nola eraman / burutik sano dagonak? MMant 46. Ama ere hala zuen, bainan burutik puxka bat ahula, eta alaba ere hala-halakoa jin zen. Etchebarne 65. Baldin ez bazaudete / burutikan eri. Insausti 271.
    (Con sust.). " Eztu burutik maingurik bere aldeko. Berak nai duenerako buru ona du" (AN-5vill). Inza NasEsZarr 1481.
    f) Principalmente.
    Oro arren eneganat lehenik eta bürütik erakhar itzazü; zeren ni beiniz gaizak oro eman deitzüdana. "Principaliter" . Mst III 9, 1 (Ip lehen lehenik ).
    g) " Iru lagun burutik (G-to) [...], tres personas a lo sumo" A (s.v. buru ).
    Ordu lauren ta erdi edo ordu erdi buruti daukan Ikasikizuna, atan asi ezkero, guztia juat niri ezer erakutsi bagarik. fB Ic I 8.
    h) (AN-gip-5vill, B; -tikan AN-gip) .
    (Tras bere, etc.). Para sí. " Beti bere burutik ari da solasean (AN-gip-5vill, B), bere burutik marmarin ari da (AN-5vill), bere burutik armonin ari da zakurra (AN-gip), haurra bere burutik ai da izketan (AN-gip-5vill)" Gte Erd 36s. " Bere burutikan asi zen kantatzen elizan (AN-gip)" Ib. 37. v. BURUAREKIN.
    BURUTIKAKO .
    (Tras gen.). Que proviene de, imaginado, pensado por. Cf. ejs. de burutikako 'de la cabeza' en Ldi IL 162, Zait Sof 14. v. BURUKO (B, a).
    Ordea afekzione hura gizonaren burutikakoago da Jainkoa ganik baino. SP Imit III 58, 3. Bai baitirudi behin baino gehiagotan euskararen ordez [...] beste zerbait dugula maite, euskararen izenez estali ditugun geren burutikako asmakizunak. MEIG VII 131.
    BURUTIK ALDARARAZI.
    " Burutik hurran aldararazten nau, il me fait presque perdre la tête" Dv (s.v. aldararazi ).
    BURUTIK ALDARATU.
    Perder la razón. " Burutik aldaratu (BN-baig), delirar" A.
    Aiei!! aiei!! dio kapitainak, oihu samin batekin; ene iloba burutik aldaratu da, tenpestak burua jo dio. Laph 226. Neskato gazte batek horrekin ezkontza errefusaturik, burutik aldaratu da. Egunaria 1916 (ap. DRA ).
    BURUTIK ALDATU.
    Perder la razón. " Burutik aldatzer da (BN-arb)" Gte Erd 265 (junto a ia burutik eginda, etc. de otras zonas).
    BURUTIK HANKETARA, BURUTIK HANKETARAINO, BURUTIK HANKARA, BURUTIK HANKARAINO.
    De la cabeza a los pies. " Burutik anketaraño (V-gip)" Gte Erd 237.
    " Burutik asi ta anketaraño (V-gip, G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 237.
    Erreparuan jarri ezkero / burutik eta ankera, / Pello Errota, ematen dizut / gizatxarraren tankera. Tx B 109.
    BURUTIK ARINDU.
    Perder facultades mentales.
    Brometan ari nintzaden eta / etzaitezela samindu, / baña Uztapide burutik ezta / tamaña ortan arindu. Auspoa 107, 102. Orain ari dalako / burutik arintzen, / berak egin ez baña / besteri agintzen. Uzt Sas 196.
    BURUTIK HASI.
    " Burutik asi, empezar a debilitarse de la cabeza (G)" Alzo EusHabl 224.
    BURUTIK ATZERA.
    (Tirar, etc.) de espaldas. v. BURUZ ATZERA.
    Sardeak garia bezala yaurtitzen du burutik atzera, saietsez zelaia yotzeraño. Or Mi 59.
    BURUTIK BEHATZETARAINO, BURUTIK BEHATZERAINO, BURUTIK BEHATZETARA, BURUTIK BEHATZERA, BURUTIK ETA BEHATZETARA.
    De la cabeza a los pies; (fig.) completamente. " Burutik behatzeraiño (G...), completamente, de cabo a rabo" A EY >III 255. v. BURUTIK OINETARAINO. Tr. Usado gralmente. por autores vizcaínos.
    Bildurtu zan buruti biatzetara; ikara ebilkon bijotza. Mg PAb 216. Ainbat onduen buruti biatzera apainduta, moduztauta, garbituta, orraztuta. fB Olg 50. Gelditu yakon gorputza bururik eta beatzetara zati oso bagarik. Añ EL2 213. Abadeari ta Alkateari belarrire zer edo zer esan otsen; da burutik beatzetara ondo aitu osten guztiek. A BGuzur 124. Begiratu egizue zeuen burutik biatzetara, eta begiratu egizue ete daukazuen zerbait Jaungoikoagandik artu izan ez dozuenik. Itz Berb II 26. Kendu egizue [personarik ederrenari] azala burutik biatzetaraño (irudimenagaz bada bere). Ag Serm 187. Baserrittarra irudian burutik bietzetara. Echta Jos 193. Bere buruba astin-astin egin dau burutik biatzetara. Otx 161. "Ortzuri" deritzon [txerri] au, onezkero "oin-zuri", / burutik beatzera dena duzu guri. Or Eus 137. Gizon santu ark astindu nindun / burutikan beatzera. Ib. 122. Txomini burutik beatzetara begiratu, eta astiro astiro, ortzak alkar joka, bai esan bere. Erkiag BatB 30.
    BURUTIK BEHATZETARAKO, BURUTIK BEHATZERAKO, BURUTIK BEHATZERAINOKO.
    Que va de la cabeza a los pies.
    Jangoikuak emon eutsan burutik biatzetarako lepra ikaragarri bat. JJMg BasEsc 100. Aditu zuala bere prakak bazituztela berreun urte, eta saldu nai bazizkan, egingo ziola burutik beatzerañoko soñeko berri bat. Urruz EEs 1916, 326.
    BURUTIK BEHEITI.
    a) De la cabeza a los pies, por todo el cuerpo. v. BURUTIK BEHERA.
    Zer, aldiz, irabazi dut, hor gaindi ibilirik? [...] Ganixen erasia gorriak burutik beheiti hartu. Barb Sup 92. urutik beheiti jin zakola tupustadan zerbait, eritu denari; orduz geroztik ez dezakela beso bat erabil, ez eta ere alderdi bereko zangoa. JE Med 27. Astoarenak eta mandoarenak hantxe hartu zituen burutik beheiti! Zerb Azk 95.
    b) De arriba a abajo.
    Huna nun tiratzen dautan ukaldi bat burutik beheiti. Bainan huts egin ninduen. Etchebarne 72.
    BURUTIK BEHEITIKO, b. beitiko (AN-5vill, B), b. betiko (AN-gip) Ref.: A Apend; Gte Erd 60, 193; Izeta BHizt2 .
     Constipado, catarro. "Romadizo" A Apend. " Burutik beitikoa bildu dut (B) [...], burutik beitiko aundia dut (B)" Gte Erd 193. " Otzagatik burutik berako edarra arrapatu nun (G-azp-goi), burutik betikoa (AN-gip)" Ib. 60s. "Constipado fuerte. Burutik beitikoakin nabile " Izeta BHizt2. v. BURUTIK BEHERAKO (B, b).
    BURUTIK BEHERA.
    De la cabeza a los pies, por todo el cuerpo; por la cabeza abajo. " Bürüti-behera, sur la figure (avec le verbe eman, cela signifie donner un soufflet sur la figure)" Lrq. " Orrek burutik beera yantzi bear luke eta ez beetik gora (G), ése debiera llevar faldas y no pantalones" A EY III 93. " Burutik behera behatzen dako (BN-arb)" Gte Erd 237. v. BURUTIK BEHEITI, BURUTIK BEHERAINO.
    Egun batez Arkelao Erregeari, karrikan iragaiten zela, aurthiki zioten zenbait ur burutik behera. Ax 312 (V 208). Bota ziola burutik bera esponjak zuen zikinkeri guzia. Mb IArg I 129. Aren baitan arkitzen den deabruari, burutik bera eman behar bazenio bezala, hau goititu ta mehatxuz esaiozu. Mb IArg II 288. Nola egiten da Bataioa? --Bataiatzen danari burutik bera ura egozten zaiola. Ub 195. Brujakea da buru-jakea, edo burutik beera janzi oi dana. Mg PAb 176. Loi-ontzija artuta, bentanara urten da, ango loijak jaurtegi eutsazan purijaz senarrari buruti beera. fB Ic III 374. Egur bat artu eta / an dijoakio, / eta burutik bera / erasotzen dio. It Fab 64. Bizia kenduerazo zion, zurezko zerra batekin burutik beera erdiratuta. Lard 277. Zeña zetorren iturritik sulla bat urekiñ; sartu zion Porroti burutik bera sulla, eta eman zion mañu ederra. Urruz Urz 30. Saindu gazteak thu egin zion begitartera emakume tzar hari, eta arthiki ileti edo itxindi bat burutik behera. Jnn SBi 165. Makhilekin heltzen dire eta emaiten diote burutik behera bai ene hertsatzaileer, bai eta ere ene begiratzaileer. Prop 1898, 274. Noizbait artuten eben burutik-bera itxas-zaparrada bat. Echta Jos 275. Jo eban amak Eladi burutik-bera. Echta Jos 175. Ahal duzun guziez emeezute hunekin burutik behera. Deusek ez dezokete guri bihotza nola buruan kaskako zenbeitek. JE Bur 129. [Artzaia] txartes batean burutik bera estalia. Ag G 156. Ganera txis egin eutsen burutik beera. Kk Ab II 10. Anaia biyek yo ditu adakiyaz burutik bera. Ib. 55. Makilla bategaz burutik bera erdibi egingo zendukedaz. Otx 164. Hasi zitzaion jo eta jo, burutik behera sabel agertuan, zangar hasetan. Mde Pr 160. Nikanor gertu dago bigarren tirua jaurtiduteko, ta barruko lapurrari burutik beera, ganera, orrelan gertau ezkero. Erkiag BatB 143. Makhilarekin eman daut burutik behera. Larz Senper 10. Prediku lekhutik berdin zer-nahi burutik behera erranen diozuete zuen arthaldeari. Ib. 22. Izara zuri bat burutik bera jantzita. Alzola Atalak 57. Bateonbati marmita esnea burutik bera joango zaioken. Ataño TxanKan 150. Maindirea burutik beera artuta neska gazteak izutzen ibillia omen zan. MMant 18. Eskerrak txamarra zar bat burutik bera artu nuala. BBarand 49.
    " Burutik behera egin nahi (Lc, BNc), ahora egin (Sal, Sc), despreciar; litm.: querer hacer de la cabeza abajo, hacer a la boca. Son expresiones groseras" A.
    " Burutik bera kaka in (norbaiti), norbaiti nahi duen guztia egin; farre egin, iseka egin, Harek oaindik burutik bera kaka ingoizue " ZestErret.
    (Fig.).Completamente.
    Gure oiturak azpiratuta / geuri gaizki esatea, / auxe bai dala burutik bera / nai dutena egitea. Basarri 175. Barruak etzion agintzen an galdetu bage gelditzerik. Bazuen oraintxe burutik bera, gainez egiteko lain. Zait Plat 90.
    BURUTIK BEHERAINO.
    De la cabeza a los pies, por todo el cuerpo. v. BURUTIK BEHERA.
    Igarotzen zion gorputza lantza batek sarturik burutik beraño. Bv AsL 106. Izen ori entzutean, burutik beeraiño zartakada larria egin eutsan mutillari gorputz osoak. Erkiag Arran 72.
    BURUTIK BEHERAINOKO.
    Que va de la cabeza a los pies.
    Burutik berañoko larrua eskatuko balit, ez nioke nik amari ukatuko. Ag G 279.
    BURUTIK BEHERAKO.
    A) (Adnom.). Que va de la cabeza a los pies.
    Fiestara doiazanian alkarri itanduten deutseenak, ondo ete daukeezan eureen burutik beerako soñak. JJMg BasEsc 157. Aita Lacruche hila atzeman zen, burutik beherako sakhi izigarri batekin. Prop 1906, 175. Emakume aren oztasunak burutik beerako otzikaraz ebaki ninduen. A Ardi 122. Burutik beerako estalki berri apainez agertzean. Ib. 31. Azkenian laga zetsan burutik-berako soñekuori. Etxba Ibilt 464.
    A) (Sust.).
    a) (burutik berako V-m-gip, buruti beerako V-gip) Ref.: Iz ArOñ ( burúti beérakua ); Zubk Ond; Elex Berg .
     Ataque cerebral; meningitis. " Burutik berakoa, ataque cerebral" Garate 2.a Cont , RIEV 1933, 96. "Por estos lares [llaman] a la meningitis. Bai, burutik berakua pasauta dagok eta... (por las secuelas que en general deja)" (V-gip, comunicación personal)
    Burutik berako andi batek begietara eman zion ta itsuturik gelditu zan. Cb Just 65. Meningitis burutik berakoa esaten diyotena, oso sarri ikusten degu. IArt Itzald II 57. Oso ondo zijoala ta oso ondo zijoala, bañan alako batean burutik berakoa (ataque cerebral) izan zun. (In PArt ) Ustez 18. --Zuek ikusita ittotasuna etorri ei yakon Petrari. Orren ondoren, burutik berakoak emon. --Bai, gaixotegian dago. Zubk AGuzur 107.
    b) (V, G, L, S; Pomier ) Ref.: A; Gte Erd 60, 193; ZestErret .
     Constipado, catarro. " Burutik berako, destilación" Pomier 385. " Burutik beherakoa igarantxe zitazu, casi se me ha pasado el constipado" A. " Burutik beerako, constipado" Zam Man 98. " Burutik berakoa arrapatu dut (V-gip, G-azp) [...], burutik berakoa daukat (V-gip, G-azp)" Gte Erd 193 (junto a marranta de otras zonas). " Otzagatik burutik berako edarra arrapatu nun (G-azp-goi)" Ib. 60s. "Katarroa, hotzeria, baina oro har buruko min eta guzti" ZestErret . Cf. Gy 177: Burutik behera, / mafrundi txar batek daut hetsi sudurra.
    c) " Burutik beherakoa (Sc), pañuelo que cuelga de la cabeza" A. " Bürüti-beherako (Sc), châle que les femmes portaient jadis: il couvrait la tête et les épaules" Lrq.
    BURUTIK BURU.
    a) (BN, S, VocBN ) Ref.: A; Lh; Lrq .
     Del comienzo al fin, de punta a punta; completamente. "Bürütik-bürü, d'un bout à l'autre" Lh. v. BURUREN BURU.
    Eztügü [...] aitzinetik zen Katixima bat bezain hedatü, beldürrez ororen ikhastetik gibeltiak izan litian, bürütik bürü ikhasteko ahaletan izan ziratekianak. CatS VII. Amerika, guzia, burutik buru hartuz, bi zati handitan bezala da. HU Zez 44. Letra luze horren burutik buru irakurtzen. Ib. 19. Gero elgarrekin orok bat eginik, gerla gerlari, eskuararen etsaietarik bat ahantzi gabe, burutik buru! HU Aurp 209. Bertze egiteko guziak bazterrerat utzirik, kaperara doha xuxen, eta han dago Bezperak burutik-buru akhabatu arte. Arb Igand 128. Gogotik bazeramaiat, burutik buru, [...] Eskualdun Ona, nahiz hunarat orduko bere berriñoak irinduxeak dituen. JE Bur 115s. Kolpiak xüxenago zütian eta, bürütik bürü, zaill bürhagertü da. Herr 9-7-1959, 3. Gure sekretua, sekretu duk burutik buru. Larz Senper 120. Gobernadoreak galdeginik, manatu zion Frantsesek bere lagunari burutik buru irakur zezon sakelan zuen papera. Ardoy SFran 229. Haurren mahiekin, bizpahiru lerro, edo lau, burutik buru. Larre ArtzainE 147.
    (Tras gen.).
    Bazkariaren burutik-buru Flamendarra i beti begitatzen egon dalako. Lh Yol 25.
    b) En total. Cf. BURU-BURUTIK.
    --Bakarrik, ala, eskudunari dagokionez, bidaide kopuru aundiz ote zioan? --Aitzindaria barneko zala, guziak bost, burutik buru. Zait Sof 78.
    BURUTIK BURURA.
    (gral. ap. A EY III 255 ; SP, Dv, A), BURUTIK BURURAT.
    "De bout en bout; d'un bout à l'autre" SP. "De cabo a rabo" A. v. BURUREN BURU.
    Hanbat deraut liburu eder hunek atsegin egin non ezpaitut onik izan hau lehen baino lehen burutik burura irakurri arteraino. Dar RIEV 1910, 62. Onek aldiztungia burutik burura irakurten dau. Zam Man 26. Beha pilotaren parabola ederrak plazen burutik bururat. Zerb Azk 67. Yaubek lurbira burutik burura ebatziko du. Ol 1 Sam 2, 10 (Dv lurreko lau izkinak, Ker lur-baztarreragiño ). Ez da eginbide atsegina hogeiren bat urteren buruan argitara diren txaldankeriak burutik burura irakurtzea. MIH 371.
    BURUTIK BURURAKO.
    Total, de principio a fin.
    Ain zuzen ere, idazti onen burutik bururako batasuna ta adierazpidea olerkien argitan soilki nabari diteke. Gazt MusIx 63.
    BURUTIK BUZTANERA.
    De cabo a rabo.
    Txori txikerren zerzeladak, burutik buztanera ekizan. Mueten izen, kolore, neurri; noiz ta nun egiten zituen euren abiak. Erkiag BatB 37.
    BURUTIK EDUKI.
    Estar loco. v. BURUTIK IZAN.
    Zuk otsuaren madarikatzen / badaukazia burutik? / Ez dakizia libro dugula / hartzia dagon lekutik? Xa EzinB 94.
    BURUTIK EGIN (V, G, AN; Añ, Dv) Ref.: A; A EY III 274; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 71, 265; ZestErret .
     Enloquecer, desvariar, perder el juicio. "(Volverse) loco" Añ. " Burutik egin zaitzu? avez-vous perdu la tête?" Dv. "Delirar" A DBols. "Marearse, p. ej. en columpio" Ib. " Andra koittaua, burutik eitten ebala ebillen " Etxba Eib. " Burutik egiña dago (V-gip, G-azp-goi, AN-gip), burutik egin euen (V-gip), burutik egin zitzaion (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 71. " Burutik ia egiñean zegoen (G-azp, AN-gip), ixa burutik einda dao (V-gip, G-goi)" Ib. 265. " Burutik eindda egon [...], zoratuta egon. Tontokerixa orrek eitteko burutik eindda egon bia da " Elexp Berg. v. BURUTIK JAUZI, BURUTIK EGON, BURUTIK JOAN. Tr. Salvo el primer testimonio de Goyhetche y el de Zerbitzari, los demás son de autores meridionales. Se usa gralmente. con aux. intrans. bipersonal, aunque hallamos algún ej. aislado con aux. trans. bipersonal.
    Herbiak derro, arreba, burutik egiñ zaitzu, / sangria baten beharra nere ustez badukezu. Gy 57. Don Iuan gaisoa egon zan laster / amoreagaz suturik; / eta damea zan lez arria, / egiten iakan bururik. Azc PB 169. Guzia naigabetua, etzekien zer gertatzen zitzaion, eta burutik egiña bezela zegon. Goñi 51. Ori aditu zuenian / egin zitzaion burutik. Auspoa 73, 20. Berak ere egin dute / iya burutik. Auspoa 92, 54. Burutik egin othe zautzu, jauna? Zerb Ipuinak 129. Burutik eginda, saskigileak Mireiren gorputzari eltzen dio... ta doakabeak laztan zoragarriz estutzen du gorputz illa. Or Mi 150. Burutik ein yak ala? Kk Ab II 11. Semia traia aretan ikustian, burutik egin-agiñian asten da ama aldarrika. Otx 139. Burutik egin ala zer ote? / Ez nago nere onian. EA OlBe 107. Emakumearen ederragatik etzakeala egundo burutik egin. Zait Sof 179. Ez dezazula otoi uste ukan burutik egina naizela, eta izaki horietan sinesten dudala. Mde Pr 303. Burutik egin ote zaio egualdi onekin ara joateko? Etxde JJ 252. I burutik einda ago ala? SM Zirik 28. Bizkaiko banku etxean egon zen leihatila baten atzean berrogei urte enplegatu, eta horregatik etzen inor harritu burutik egin zitzaionean. Arti Ipuin 66. Burutik eginda al zaudete! nere ganbara gasolinategi biurturik! Lab SuEm 186. Baña, ni leixala beziñ zara zu aitz gogorra, burutik eiñda narabizuna. Etxba Ibilt 485. Paulo, zu burutik eginda zaude! Horrenbeste jakiteak nahastu egiten zaitu! IBk Act 26, 24 (IBe burutik hago ). Antz-eman zioten noraiño burutik egiña zegon gure Don Kijote. Berron Kijote 149. Gaurko armen aurrea dijoana, bere hurua il nai duanen hat dek, edo burutik egiña zegok. Ataño TxanKan 55. Burutik eginde jabizek. Gerrika 86. [Testuak] ezin zezakeen horrelakorik esan, kopiatzailea burutik egin edo mozkorturik ez egotekotan. MEIG IV 77.
    Eta geiago jaramonik egiteke, bere soro-lanetara joan zen, eskekoa burutik egintxoa zalakoan. Etxde JJ 161.
    (Con aux. trans. tripersonal).Volver loco, marear, agobiar. " Aurtengo udan umiak burutik ein ddoste " Elexp Berg.
    BURUTIK EGON (V-arr, G-nav, AN-5vill-larr; Añ) Ref.: Inza NaEsZarr 395; Gte Erd 71 .
     Desvariar, estar loco. "Frenético, burutik dagoana " Añ. Cf. A: "Burutik (V, G), delirante".
    Etzeunke esango burutik daguala, zenzuna galdu dabela eta zoratu jakala? Astar II 121. Burutik dago gaixoa, esan zuten. Or Mi 147. Erotu zera, Paul; ikasi-ikasiaz, burutik zaude. Ol Act 26, 24 (Arriand, Ker, IBe burutik egon; Lç, He, Dv zoratu, TB zenzutik kanpo izan, IBk burutik egin ). Burutik al ago? --zion Piarresek berekiko--. Etxde JJ 240. Lau t'erdixak? i burutik hago txotxo! [...] ondiño ordu bata t'erdixak baño eztozak! Osk Kurl 129. Burutik ez dagonak / zelebre antxean, / jakin bear du zenbat / utzi zun etxean. Insausti 57.
    " Ez ago oraindik burutik! Guzia iretzat nai uke, besteok ere ez gaudek lo" AN-larrInza NaEsZarr 395. " Bere alde(r)ako ez dago burutik. Bere gauzetarako ongi dago burutik" Ib. 556.
    BURUTIK ERAGIN (V; erain V-gip) Ref.: A EY III 274; Elexp Berg .
     "(Vc), marear a uno, volverle loco" A EY III 274.
    Amatxo: niri deustan amoriyuak burutik erain deutso? (V. Berriochoa, Cartas, 23-3-1842). DRA . Emakumea, ez eidazu burutik eragiñ. Ag Kr 178. Ez egidak niri burutik eragin geiago eure ergelkerijokaz. Otx 159. Burmuinak urtu bearrean ari ziran entzule bizkor atzarriak, eta txil egiten zuten azkenik, burutik eragiten baitzien. Zait Plat 40. Guretzako buruausterik gogorrena emoten ebana [...], peso barriakin da zarrakin ateraten eben nastia; bati burutik eragiteko be naikue zan. Gerrika 287.
    BURUTIK ERAUZI.
    Desvariar. " Burutik erausi (L?), delirar" A.
    Burutik irauzia zaude. Mb OtGai I 115. Burutik irauzia zebillelako goganber-sospetxan sartu ziranak fit aski ta laster [...] ekusi zuten len bein ere baño akordu obean egiten zituela bere gauza guziak. Mb IArg II 271.
    BURUTIK GAINDI EGIN.
    " Ni bürüti gainti egitekuakin niz (S)" Gte Erd 13 (Interpr? tal vez 'hartarse, llegar al límite de la paciencia'). v. BURUTIK GORA EGIN, BURUZ GAINDI EGIN.
    BURUTIK GALDU (Sal, S, R ap. A ; Dv).
    Perder la cabeza. " Burutik galtzea, perdre la memoire, oublier" Dv. "Delirar" A.
    Alako lotsa ta naigabea artu zuen, non bata bereala ill zan eta bestea geratu zan burutik galdua. AA I 532. Au nere zoramena / zutzaz gustatuta, / bildur naiz gera nadin / burutik galduta, / ainbesteraño nago / enamoratuta. Bil 98. Ardo-mezklanteak / badakite zer moduz / ibilli guanteak, / urari nastutzeko / gauza ingridenteak, / burutik galdutzeko / supizienteak. JanEd I 84. Iñor galdu ez dedin / burutikan oso. Ib. 81. Iltzeko zorian burutik galduta, zer esaten zuen ere ez zekiela, ainbeste denboran egon zan. Loidi 70.
    BURUTIK GERATU.
    Quedar con las facultades mentales disminuídas. " Burutik geratu zan (V-gip)" Gte Erd 71.
    BURUTIK GORA EGIN (V-arr-gip).
    "Amorratu eragin, higuindu" Elexp Berg. " Burutik gora [eginda nauka] (V-arr)" Gte Erd 277.
    BURUTIK GORAKO.
    Que queda por encima de la cabeza. " Gizonan burutik gorako uda zeuan an (G-azp)" Gte Erd 13 (junto a gizona beteko ura, gizon bat bete ur, gizonaren betekoa, etc.).
    BURUTIK IBILI (G-nav).
    a) (G-nav).
    " Burutik ibili, delirar" Ond Bac.
    Aserre gorriz burutik zabiltz. Zait Sof 27.
    b) Beti burutik ibili naiak / orlako lanak ditu-ta. Auspoa 59, 55 ( ELok 257 lo interpreta como "aurrena izan").
    BURUTIK IGARO (Añ), BURUTIK IRAGAN.
    "(No se me ha pasado por la) imaginación, buruti bere igaro ez jat " Añ. v. BURUAN PASATU, BURUTIK PASATU.
    Etxakon burutik igaro, bere oldozkuna iñok entzuteko eraz urten yakonik. Kk Ab I 48. Paisaje pasartea laino urratu gisa / burutik zaizkit iragan geldiro / zine mutua antzo oroimena hustu beharrez. Lasa Poem 97.
    BURUTIK IZAN .
    (Con aux. trans.). Estar loco. " Burutik badu (B)" Gte Erd 71.
    Trufatzen zira nitaz, ala baduzu burutik? HU Zez 62. Ez da deus ez nehor gure Combes erro, burutik baduela iduri duenak, zangopean erabili ez duenik. Ib. 180. Badira eskuararen irakurtzea bera halako bat zeienak; hok, burutik badutelakotz, urrikalgarri baizik ez baitira. JE Bur 177. Ni kapitalist? Baduka burutik? Hi bezala kapitalist, ene lanarekin! StPierre 13s. Apezpiku izanik ere, baduka burutik? Nik Bixintxoren prediku bat eman? Zerb Ipuinak 662. Nik sendaturen dut eria... --Gizona, baduzu burutik? Hiru erresuma hautako medikuek deus ezin egin dute eta!... Barb Leg 135.
    (Con aux. intrans.).
    Ez, enok ni burutik. Arriand Act 26, 25.
    BURUTIK JANTZI.
    Estar (bien) de la cabeza. v. BURUZ JANTZI.
    Aiñ da amablia desonratzeko / Jaungoikoaren graziya, / iruritzen zait ote zauden / burutik oso jantzia. Auspoa 76, 112. Borondatia daukagunori / lana eiten utzi nai-ezik, / burutik ondo jantzitakuak / ez dute orlako lañezik. MendaroTx 142. Uste det ori ez dagoala / burutik ondo jantzia. Auspoa 140, 94.
    BURUTIK JARRI.
    Perder la razón. " Burutik jarri da (G-nav)" Gte Erd 71.
    BURUTIK JAUZI (AN-larr ap. A Apend ; Dv; jausi SP, Lar, Añ).
    Chochear, perder el juicio, estar loco. " Burutik iausia, demonté de cervelle" SP. "(Volverse) loco", "(perder el) juicio, salir de juicio" Lar, Añ. " Burutik jauztea, devenir fou. Burutik jauzia, insensé" Dv. " Burutik yauzia [dago] (AN-larr), está loco" A EY III 274. v. BURUTIK EGIN. Tr. Documentado a partir de comienzos del s. XVII. No hemos encontrado ningún testimonio del s. XX.
    O sinhets-bera, diotsa, o burutik iauzia! / zeiñak arinki sinhetsi baituk entzun guztia. EZ Man I 51. Nor ahal dateke adimenduaren kutsua duenik, jakintasuna [...] utzirik, enorantzia [...] hauta dezakenik, ez izaitekotzat zenbait erho zoro burutik jauzirik? ES 179. Bete zaitezela ezkabiz eta atzez; jauzi zaitezela burutik eta egunaren erdian zabiltzala itsuen eran bide billa. AA II 7. Baña gizona dago / burutik jauzia / nai badio irabazi / Jaunari auzia. It Fab 172. Ez bagerade jausi / guztiok burutik. Ib. 213. Gure euskara ezta / burutik jauzia, / sasoian arkitzen da / oraño guzia. Izt Po 73. Lasterka igo zitzaien, esanaz: Pedro atean dago, Pedro atean dago. Sinistu etzioten, esanaz burutik jauzi zala. Lard 504. Gerrak idiki ditu / guztion begiak, / unitzeko, ez bagaude / burutik jausiak. (1838). Michel LPB 261. Jesusen ahaideek aditu zutenean, ethorri ziren haren hartzera, ezik zioten burutik jauzia zela. Dv Mc 3, 21. Jaun oiek ez al ziran / burutikan jauzi? / Fama txarra ez dute / aurten irabazi. JanEd I 15. Edota zaudete burutik arraz jauzia edo dezu alzaiduzko biotza. Jauregui EE 1883a, 241. Zer den, Praska, burutik jauziya aizan? Campion EE 1883b, 518.
    BURUTIK JO.
    a) Desvariar. " Burutik ioa, qui a chambres à louer" SP (s.v. ioitea ). " Burutik jota egon, zoratuta egon" Elexp Berg.
    Afectar (algo) a la cabeza.
    Edan dezagun beraz gogotik, / horditziaren beldurra gatik, / [arno] horrek ez gaitik joko burutik. ChantP 238. Perlesiak jo burutik eta / itzik gabe geratua, / orain etxian arkitutzen naiz / oso erretiratua. Uzt Sas 139.
    b) " Jainkoak burutik jorik ethorri da, il est venu par une inspiration de Dieu" Dv.
    BURUTIK JOAN.
    a) (V-gip, G-goi, L, BN-arb, S; gan B, L-côte, BN-lab, bürüti jun S) Ref.: A ( burutik egin ); Lh; Lrq ( bürüti jun ); Elexp Berg; Gte Erd 71; Izeta BHizt2 ( burutik gana ) .
     Volverse loco, perder la cabeza; alterarse, ponerse fuera de sí. "Delirar" A. "Perdre la tête, devenir fou" Lh. "Tomber dans l'enfance, devenir fou" Lrq. " Burutik joanda egon, zoro samartuta egon. Ori puxkat burutik joanda dago " Elexp Berg. " Bürütik joanik da (S), joanda (G-goi), gana (B, BN-lab), burutik joana da (BN-arb)" Gte Erd 71. v. BURUTIK EGIN. Ref.: Documentado desde finales del s. XVIII en autores septentrionales. Hay ejs. meridionales del s. XX. .
    Uste dut burutik joan den! / Ez dire perlak xerrientzat, / ez konfiturak astoentzat... / perparatzen! Monho 30. billiko ere ez naiz ni segurki, / yo zak haran, yo zak mendi, / burutik gan bat iduri. Gy 289. Ez noha burutik, Festo guziz ona, bainan egiazko eta zuhurtziazko solasak atheratzen ditut. Dv Act 26, 25. . . Eskaintza horrek harritzen du pobrea eta naski gaizki entzun duela edo Iñazio burutik juan zonbait dela, ez dio ihardesten. Laph 32. Burutik juan zare? Ib. 19. Hau da gauza espanta eta tristegarria, erran lezakete Frantsesik gehienak burutik yuanak direla. Elsb Fram 133s. Amak, burutik joana zela iduri, hartu zuen besoetan gorphutz maite hura. Jnn SBi 74. Burutik joan denean [...], hartu balu aizkora bat, hatzeman guziei burua arraildu behar zeiela, utziko ote zuten libro? HU Aurp 129. Ai, ei!. Burutik joan zaut ene senharra! Barb Sup 6. v Burutik oso joan ez bazera, maite ezazu zuaitza. Munita 141. Baiña zerorrek esan ez didazu burutik joana zegoela? Loidi 71. Gaxuxa etxean sartzen ikusi zueneko, arrunt burutik joan zen Malakat. Zerb Azk 95.
    b) (Con aux. intrans. bipersonal). Olvidarse. " Ziero burutik joanda neukan afaixa neukana " Elexp Berg.
    Gerta diteke ez oroitzea bekataria zenbat denboran gaizki bizitu zan artean [...], zeren urteakin joan zaizkan burutik gauz oek. AA I 153. O gau gogorra, sekula gure / burutik juango etzera. Otag ( in FrantzesB II 128 ). --Kontu artu bada ondo nik esaten dizuanari. --Etzait burutik juango. Sor AKaik 124. Emakume arren itxura etzitzaion burutik joaten. Goñi 29. Etzitzaion egundaño Oñati burutik eta biotzetik joan. Ag G 256. Uros jakin-beharrenak, / denbora joanen gatik, / ez bazauzkit gehienak / ihesi joan burutik! Etcham 109. Zu nere aldamenean ikusi utsarekin juaten dira nere burutik kezka, zalantza ta naigabe guztiak. ABar Goi 52. Bidean, bakarrean, esan, esan eta berresaten jardun, eta lekuratzean, orra, kittu, dana aaztu, burutik joan. Erkiag Arran 98. Gure Patxi Kontrari joan zitzaion burutik mandazaiak esana. NEtx LBB 183. Ez det pentsatzen ori nolanai / burutik juango zaigunik. Uzt Sas 174. Burutik joan zitzaidan esateko neukan guztia. Berron Kijote 223.
    (Con aux. unipersonal, precedido de gen.).
    gi ziur auek denok dakizkigu, eztira beñere gure burutik joaten. Ag Serm 574. [Bertsoak] nere burutik joan ituan aspaldi. Ataño TxanKan 200.
    BURUTIK JOANARAZI.
    Volver loco, poner fuera de sí.
    Nahi bezen zuhur eta zuzen eta jakintsun izanikan ere auzapez bat, beti kitzikan ariko zaizko, burutik joan arazi arte. HU Aurp 89. Hitz horiek Antiochus arras burutik joanarazi zuten. Zerb IxtS 76.
    BURUTIK JOANGARRI.
    Asombroso, que aturde.
    Geren begiyan bistan dauzkagu / nobedadiak aundiyak, / irakurritzen asi ezkero / burutikan juangarriyak. Yanzi 56.
    BURUTIK MAINGUTU.
    Perder el juicio.
    Baña aizen ezkeroz / burutik maingutu / artaraño, non nai dek / nerekin jokatu. It Fab 189.
    BURUTIK MEHATU.
    " Burutik mehatze (S; Foix), radoter" Lh.
    BURUTIK NAHASI.
    Perder la cabeza; perder el sentido. " Burutik naasi zen (G-azp, AN-gip-5vill), burutik nagasi zen (B)" Gte Erd 71. " Burutik nahaster da (BN-arb)" Ib. 265 (junto a burutik ia eginean, ia burutik eginda, etc. de otras zonas).
    Daukagun tranze estua, / lenguak eziñ aztua, / burutik iya nastua. Xe 232. Bueltaka dabillela / burutik nastuba, / ura asko eran eta / tripa're puztuba. JanEd I 77. Juan Jose dagualako / burutik nastuta. AzpPr 48. Bernardatxo burutik nastua zegola. Goñi 37. Bestela esango dute burutik nastua zeudela. Urruz Zer 70. [Edari zalegien] umeak, indargeak, aulak, kelmenak eta askotan zentzugabeak eta burutik nasteko griña dakartenak izan oi dira. Ayerb EEs 1916, 32. Burutik naasten ezpadire giltzurrinetik edo biotzetik mainguka dabiltza. FIr 175. Denborali au asi zanian / Turkiyan eta Rusiyan, / ango jauntxuak omen zabiltzan / iya burutik nasiyan. Auspoa 79-80-81, 305. Dama oriyen pausuak / zeñek ondo neurtu? / iduri du burutikan / dirala nastu. Yanzi 221. Hiru aldiz bederazka yoan ziren harat minak [= "los minerales"] ateratzera eta hiruetan gizonak burutik nahasi ziren. (L) "Perdieron el sentido" . A EY II 440. Arnasa estu ta begietan lauso, eguardirako burutik nastua zegoan nexka errukarria. NEtx Antz 158. Baño [anixeta] oso txarra da buruarentzat, polliki polliki burutik nastutzen asi nintzan. Anab Aprika 78. Ementxe sortu nintzan / da emen ilko naiz, / burutikan ziaro / nastutzen ez banaiz. Uzt Sas 155.
    v. tbn. Burutik nastu: BBarand 69. Insausti 93.
    Hacer perder la cabeza.
    Jaunak burutik nasten ez banau / ez det olako usterik. Uzt Sas 291.
    BURUTIK OINETARAINO, BURUTIK OINERAINO, BURUTIK OINETARA, BURUTIK OINETARA.
    De pies a cabeza, de arriba abajo; completamente. "(De pies a) cabeza, burutik oñetaraño, goitik bera " Lar . "(De pies a) cabeza, burutik oñetara " Añ.
    Burutik oiñetaraiño odolztatua. Mat 214 (tbn. en Harb 311 y Brtc 95). Iongoikoa, egin nauzu ezkutari armatu, / ezen burutik oñera armaz nauzu gogortu. EZ Man II 92. Bururik oñetaraño / bethe zuten uspelez, / ezagun etzen bezala / zauri eta odolez. EZ Noel 96. Ohore, zeptro, khoroez / burutik oñeraino / billuzten naiz ni neureez / borondatez oraiño. Arg DevB 59. Elurra bezain zuri-ederrak gelditu ziran burutik oñeraño Jesusen soñeko guziak. Mb IArg I 235. Jaunzten dute soñeko berriz burutik oñera. Ib. 392. Burutik oñetara guzia lepraz ta gaitzez betea nago. Cb Eg II 30. Zauri izigarri batek hartzen zuen Jesusen gorphutz sakratua burutik oinetaraino. Lg II 274. Mañarira jatzi nitzan / sopia bezela / altzi sikurik bagarik / burutik oñera. DurPl 55. Burutik oñetara ago, edo autsez josia, edo basatua. VMg 46. Zer gauza ederra dan / burutik oñera / jardiñeruak egun / duten jantziyera. Echag 61. Burutik oñetara / izerdiz bustirik. It Fab 43. Burutik oinetara guzia legenez eta gaitzez izurritua nago. Dv LEd 66. Jantzi zuan burutikan oñetara. Apaol 104. Burutik oñetaraño gorputzaren alderdi bat dena gogortu zitzaion. Goñi 71. Etxekoandrea burutik oñetaraño begira gelditu zitzaion. Ag G 325. Euskotar jaio, burutik oñetara, oso osorik, eusko erria ta eusko erriaren izakerari zana ta zubena eskeñia. EArzdi ( in Kk Ab II 5 ). Ta..., nere izenez igurtzi zuen / burutik oñetaraño. Ldi BB 150. Burutik oñetaraño aztertu zun Agerrek gizon ura. TAg Uzt 177. Oroagindu au burutik oñeraño mendekoen aurrean irakurri bearra dute. "Lectura íntegra" . EAEg 23-5-1937, 1696. Nire odol beroa zerura igo zenean / ugari zitzaidan geratu bularrean: / Burutik oinetara zitaldu ninduen. Arti MaldanB 199. Orrelako zerak entzuteak, Senentxuri, dardara berarizkoa ernerazoten eutsan burutik oiñetara. Erkiag BatB 21. Katu zar bat badegu, / Moro du izena: / burutik oñetaño / beltza da dena. NEtx LBB 313. Zazpi arrarik ez zuan burutik oiñera. Berron Kijote 173. Burutik oñetaraño begiratuz bere modura neurtu niñunean. Ataño TxanKan 227. Goxoa eta xamurra zera / burutik oiñetaraiño. MMant 112.
    Noizbait burutik oin, biotzaren garrak osorik nau artu. Or Poem 526.
    (Con hasi ).
    Burutik asi ta oñetaraño zauri bat egiña dago guzia. AA I 520. An, [emakumiak] trapubak trapuben gañian, burutik asi ta oñetaraño aurre-alde ta atze-aldiak ez dituzte bearik, ala illia nola... Sor Bar 25. Oro lehenagoko neskatxa Eskualdunen soin pullitetan emanak dira, burutik eta oinetaraino. Barb Sup 57.
    BURUTIK OINETARAINOKO.
    Que va de la cabeza a los pies.
    Burutik oñetarañoko guzia zauri bat egiña. Lard 464. Burutik oñetarañoko ikarak emanta. Arr May 78.
    (Fig.).Total.
    Premiazkoak dira aldakuntzak, burutik oinetarainoko aldakuntzak. MEIG VI 126.
    BURUTIK OINZOLARA.
    De la cabeza a los pies.
    Burutik oinzolala / berregin den bezala, / dohainetan neduke / haren zerbitz' ahala. O Po 33s.
    BURUTIK OINZOLARAINOKO.
    Cabal, completo.
    Onenak behintzat (eta Eleizalde onenetakoa genuen noski), gizon osoak zirelako, batez ere, burutik oin-zolarainoko gizonak. MEIG VIII 53.
    BURUTIK ORPORAINO.
    De la cabeza a los pies, completamente.
    Ixpilluaren aurrian / usariyo berriñ / burutik orporaiño / apaintzen alegiñ. MendaroTx 187. Gero ere jendeak, burutik orporaino alderdi-setaz loturik ez zegoen neurrian, gehiegizko zeritzanak [hitz berriak] ez zituen onartzen. MEIG VII 36.
    BURUTIK PASATU .
    (Con aux. intrans. bipersonal). Pasarse por la cabeza, por la imaginación. " Neure burutik sekula etzat pasau (V-gip)" Gte Erd 71.
    Alaba ikusi zuanean geiago ateratzen ez uztea lenengo burutik pasa zitzaion. JAIraz Bizia 110. Maldizio bat bezela pasa zitzaion burutik susmo txar bat. NEtx LBB 23. Etzitzaion burutik pasatzen ere, ate ura bere aurrean itxi zezaioketenik. Ib. 53.
    (Con aux. trans.).
    Ain yaundua ikustean, burutik ere ez nikan pasatuko nor intzan. Zub 86. To, Pello, leher in behar nikek burutik pasatu balinbadut ere holako prezio pollita in behar nikeela. Ib. 42. Nik, eta ez juan zanak, ez burutik pasau be urte bi aurretik emen egon ziran osaba-izekuok, eta, garagarrillaren 4rako gertau zana. Gerrika 159.
    BURUTIK TXIPITU.
    "Dérasisonner, bürütik txipitzia " Foix.
    BURUTIK ZANGOETARAINO.
    De la cabeza a los pies. " Burutik zangoetaraino (AN-5vill, B)" Gte Erd 237.
    Kaputxa bat berri berria eta burutik zangotaraino estaltzen zuena. Elzb PAd 22. Errabia ikaragarri batek hartzen du burutik zangoetaraino. Zerb Ipuinak 665. Burutik zangoetaraino mihise xuri batekin yauntzia. Zub 38.
    BURU-TINI, BURTINI.
    Coronilla, vértice de la cabeza.
    Iob saindiaren gorpitza aztalian hasirik haren buru tinira draño, ezkabia, tiña, hazteri, zakhar lodi batek hartu zian. Tt Onsa 52. Isaia Profetak ziozu haren huinzoletarik burthinirakokuan [sic] haren gorpitz dibinuan eztela lekurik zaurthia eztenik. AR 158. Egük ezazü orano denbora buxi bat eta bürü-thiñitik kanpo juanen zaizü (errematisma). Egunaria 17-4-1962 (ap. DRA ).
    BURU-TRAPU.
    " Buru-trapu, buruko illeak estaltzeko zapia; buru-trapu = burkoial, lanerako buruan jartzen duten zapi zabal zuria" P. Urkia EEs 1930, 51. v. BURUKO ZAPI.
    BURU-TXAPEL.
    Gorra.
    Obeto egingo zenduban kendu bazendu buruko kerizgarri zuben auan sonbrelluba deritxona, guk kenduten dogun legez buru-txapela. Mg PAb 58. Ara zelan oneek billatuten dituezan atal-zati enparauak [...] ta eurekaz egiten dituez seintxoen buru txapel politak. Añ LoraS 84. Baranoan, iskillu ainitzen otsak entzuten ziran eta aien buru-txapeletan zaldien zurdilleak igitzen ziran. Zait Sof 164.
    BURU-TXIMIO.
    (Sal ap. A ), BURU-TXIMUR (R ap. A )
    "Espigas mustias" A.
    BURU-UKALDIKA (PMuj).
    A cabezazos.
    Ostikoz edo buru-ukaldika / beregandik iraizten du. Or Eus 225. Errapeari eldu ordukoxe, buru-ukaldika erasoko dio zekorrak amari. TAg Uzt 25.
    BURU-ULDU.
    "(V-m), calvo" A.
    BURU-HUSKERIA.
    Necedad, tontería (?).
    Buru huskeriak egitea gaindi, ungi egitea nahi izatea. Hb GH 1928, 404 (la trad. del propio Hiribarren: "c'est même faire une bonne action que de tenter d'en faire une", no parece apropiada).
    BURU-HUTS.
    a) Cabeza hueca, necio. " Buru hutsa, tête vide" H (s.v. hutsa ). Cf. Etxba Eib: "Andra ederra baña burua, ez ariña, utsa".
    Eta gero, gaixo dohakabe buru huts edo arin heien eskuetan behar ezarri, par force, burraso giristinoek beren haurrak altxatzeko! HU Zez 107s. Horra zergatik buru huts bat edo bertze gureganik dohakunean, zorionez hedatzen ditudan begiak, bertze buru bethe ontzeko itxura ederra hartzen hasia dutenen gainerat. Prop 1911, 25 (ap. DRA ). Horgainti mithil jun dien bürü-hüts zunbait etxe handi zunbaitetan mithil jaun gogor baten manespenian tzakür bat bezala erabilirik. GH 1929, 174. Ez duk, ez, buru hutseri / holakorik [=koroa] eskaintzen. Etcham 53. Agure zar ta buru-uts batera izan ez zaiten. "Insensato" . Zait Sof 169.
    b) (buruts A DBols).
    "Descubierto de cabeza" A DBols.
    c) Con la cabeza (el pensamiento) vacío.
    Martinen ametsek bat-batean lurra jo zuten. Orduan bai eskutsik gelditu zala ta buru-uts ere bai. Anab Usauri 141.
    BURU HUTSEAN (H; burutsian V-gip, burutsin G-nav).
    " Buru hutsean zabiltza, vous alles tête nue" H (s.v. huts ). " Burutsian dabill, con la cabeza descubierta" Iz ArOñ (s.v. buru ). " Burutsin doo, con la cabeza descubierta" Iz Als. v. BURU HUTSIK, buruhas.
    Jakin baneu lenengoti barberu txar bat baño etziniala, ez nintzan Jaunka zugaz egongo, ez da bere buru utsian. Mg PAb 44 (Arr BAP 1948, 338 buruutsean ). Zoazte zenbait etxetara eta ekusiko dezue, kanpoan añ eder eta arro agertzen dan urlia dabillela burutsean, kolkoa salgai, mukia dariola. AA II 93. Izan dira Santuak Eskritura Santa buru utsean baizik irakurritzen etzuenak, zeren Eskritura Santan Jaunak itzegiten digun. AA III 441. Buru-utsian, paparra zabalik [...] eta oñ-utsik geienian. Urruz Urz 22. Apaiza eta Anjel jarri ziran buru utsean eta errezatu zituzten iru Abe Maria. Apaol 85s. Eztezu ikusten oain gu joanda nonbait morroi jarri bearko dezula t'eztakizula norekin bizi bear dezun, da gaitzen bat eldu bazaizu burutsean ill bearra zeala? Inza EEs 1913, 12. Baserritar bat buru utsean / sekula etzan ikusten. Insausti 141.
    BURU HUTSIK.
    a) (V, G, AN; burutsik V-gip; A DBols) Ref.: A; Etxba Eib ( burutsik ) .
     Con la cabeza descubierta. " Burutsik gizonezkuak eta andrazkuak zapi bat buruan dabela " Etxba Eib. v. BURU HUTSEAN. Tr. Documentado en la tradición meridional desde finales del s. XIX.
    Burutsik, oñutsik eta penitenzia egiteko tresnaz kargaturik bideari eraso zion. Arr ASIgn 7. Buru-utsik, ortozik edo orpo-utsik eta erdi-billoizik. A BeinB 81. Lotsa-galduko batek ez eban buru-utsik egon nai. Ezale 1897, 48b. Ikustekoa egoan gure Indianoa, burutsik, alkondarean iduna urraturik, jantzia basazturik, surretako odola bizarretatik bera eriola. Ag Kr 176. Sartzen da au poto bat, eta aitzur batekin ordi xamarra; oñ-utsik eta burutsik. Ill Testim 7. Kottadak eztauko oskirik (zapatarik), ez galtzarik. Eta burutsik dago. Altuna 21. Euzko mendijak / zutik, burutsik, / artega dagoz, / begira beko ibarrai... Enb 171. Ba-zan bat burutsik eta maukutsik. Anab Usauri 38. Iru dira; bata "de sombrero" zapata txuriakin; bestea burutsik zijoan ta irugarrena berriz lodi bat da baldar jantzia. Lab EEguna 88. Txintik iñork ez... Otoitz-aroa! /...Orain zarrenak, txalo bat jorik, / "Agur" diotsa zut ta burutsik, / mututzen dala ezkillatxoa. Loram 94. Bixar andi baltz-baltza ebana, ta ulia atzerantza dana orraztuta kopeta lodi-lodi bat gerriraño jausten yakola, burutsik. Kk Ab II 98. Dotore agertzen zan edonoiz, uleak ondo orraztuta, bizarra egunero mozturik, eta aterri ba egoan egon, burutsik, oraingo gazteen antzera. Erkiag Arran 27. Eta bere kapela zuen erauntziko / burutsik balego. Arti MaldanB 218. Nik, eskua estutuz gañera, izugarrizko ginbail-kentzea egin nion, berak buru-utsik beñere ez egonagatik. Anab Aprika 56. Ondarroan lenengoa buru utsik [maixu au]; txapela besapean erabilten eban. Etxabu Kontu 15. Burutsik egotekotan, motz dezala ilea; eta emakumeari lotsagarri bazaio ilea moztea edo kaskasoil agertzea, estal dezala burua. IBk 1 Cor 11, 6. Otoitz egitean edo profeta bezala hitzegitean buru-hutsik ari den emakumeak, itsusitu egiten du bere burua. IBe 1 Cor 11, 5 (Ol, Ker burutsik; Lç burua estali gaberik, Bibl buruhas ).
    b) Con la cabeza (el intelecto) vacío.
    Aldiak igaziz, urtez kunkuin eta buru-utsik utzi zaitu. Zait Sof 133.
    BURU HUTSIKO.
    " Burutsikoak (V-m), los (que están) descubiertos" A Morf 176bis.
    BURUXEAN .
    (Aprox. de buruan, tras gen.). Al cabo de más o menos. v. BURUAN.
    Biltzarrea bi orenen buruxean barreatuko zen. Prop 1899, 162.
    BURU-XERRENDA.
    "Diadème" T-L.
    [Zaharrak] handik atheratzen zirela gazte eta lorios; hogoi urthetakoen buruxerrenda eta girgilariez aphainduak! Etcheb MGaric 190.
    BURUZ v. buruz.
    BURUZ HARTU.
    a) Aprender de memoria, memorizar. "Estudiar" Añ.
    Dotrina buruz artzea, edo memoriaz, asko da? Cb OC 77. Nik ezin artu neiz buruz izen guzti orreek illa betian bere. Mb PAb 87. Irakurri egikezuz ipuin on oneek; eta alan baderitzazu buruz artu. Zav Fab, RIEV 1907, 92. Neskatilla orrek ez ekian euskera, gaztelarren berbakuntzea baño, ta esan leikean buruz artuta eukazala Josetxori esaeutsazan berba zintzoak. Echta Jos 313. Iztunak artzain onari egin zion eskari samurra entzutean, guztiok geunden negarra tantoka-tantoka zerigula. Enuen buruz ezer artu al izan. A Ardi 121.
    b) Decidir, empeñarse en.
    Geroago ta gutiziatugo, buruz artu nuen euskeldun zaarrekin eleketan edo izketan aritzeko. FIr 157.
    c) Entender. Cf. Or QA 181: "Aditu, zuen bizkaitarren antzera: buruz artu".
    Eziñarekin ari aiz. Guk esanik ere ez uke buruz artuko. Or QA 188. Nork adierazi labur eta errez? Nork artuko ere du buruz artaz mintzatzeko? Or Aitork 317.
    BURU-ZATI.
    Capítulo.
    Guda-Zuzentza Legediaren bostgarren Buruko irugarren buru-zatia. "Capítulo III del título V" . EAEg 6-4-1936, 1442.
    BURUZ ATZERA.
    (Caer, etc.) de espaldas. " Buruz atzera erori zen (AN-gip)" Gte Erd 9 (junto a atzeraka, atzerantz de otras zonas). v. BURUTIK ATZERA.
    BURUZ AURRERA.
    De bruces.
    Ene! Buruz aurrera jausi da. Zam Man 26. Zin egin eban etzala geiago eguno buruz aurrera iñon sartuko, buztanez atzera ibilli baño. Otx 59. Urrengo, dzangaka ekin eutsen, buruz aurrera. Geroago luzean, au da, urazpitik, arnasa luzea eutsiaz. Erkiag Arran 57s.
    BURUZ BARNA.
    "(Sal), cabeza abajo" A.
    BURUZ BEHEITI Tr. Sólo encontramos buruaz beheiti en Goyhetche.
    a) (beiti AN-gip-5vill, B, BN-arb, beheti Hb), BURUAZ BEHEITI.
    Cabeza abajo; (caer, etc.) de cabeza. "De tête en bas" Lh. " Buruz beiti (AN-gip-5vill, B, BN-arb)" Gte Erd 9. " Buruz beiti erori zen " Izeta BHizt2. v. BURUZ BEHERA.

    Goiko soliba batetik / buruaz beheiti dilinda yarririk [gathua] . Gy 248. Ikusiko dire oraino bi zangotako zenbait galtzen azpikozgora ematen, buruz behiti ibiltzen, beharritik yaten, sudurretik edaten! Hb Egia 141. Bainan, etxek-andrea, buruz beheiti emana duzu eta zure liburua! Barb Sup 89. Zakuaren barnera buruz beheiti sartzen da gizon itsusia. Barb Leg 67. Arbazta batekin zangoak trabatu ta buruz beiti erortzen nauk. TP Kattalin 182. Mendi haren kaskorat ereman zuten, handik buruz beheiti aurthikitzeko. Leon Lc 4, 29. Bet-betan kraska laiteke lur-axal guzia eta buruz beheiti eror gintazke denak. Lf Murtuts 13. Buruz beheiti [Jondoni Petri gurutzefikatu], berak hala galdeturik. Zerb IxtS 98.
    b) Boca abajo. v. AHOZ BEHEITI.
    Jeneralak bere zaldiaren gainetik zerbeit ikusi duke lurrean. Zer ote zen hobeki ikusteko, buruz beheiti etzan da edo bederen makurtu. HU Aurp 78.
    c) Con la cabeza baja.
    Guk [apezek] daukagula itsu mintzai hori, Eskualdunak horri esker buruz beheiti atxikitzeko. HU Aurp 212.
    BURUZ BEHERA.
    a) (gral.; Dv; bera V-arr-gip, G-azp, AN-gip; Lar DVC 187, Añ), BURUAZ BEHERA (buruaz bera Añ) Ref.: A ( buruz ); Garbiz Lezo 199; Etxba Eib ( buruz bera ); Gte Erd 9 .
     Tr. La forma buruaz sólo se documenta en Etcheberri de Ziburu (que tbn. emplea buruz) y en algunos bersolaris meridionales. Cabeza abajo, con la parte superior hacia abajo; (caer, etc.) de cabeza; (fig.) al revés, contra el orden natural. "(Caer de) cabeza, buruz, buruz bera jausi " Añ. " Buruz behera goatea, tomber de tête, et au fig. aller à ruine" Dv. " Buruz beera, buruz bera, buruz behera (gral.), cabeza abajo" A.
    " Buruz beera dabil (V), anda de cabeza" A EY II 255. " Buruz bera esegi eben zugatz batetik " Etxba Eib. " Buruz bera jausi zan arbolatik " Elexp Berg. " Buruz bera jauzi (salto) ein (V-arr-gip, G-azp)" Gte Erd 9 (junto a buruzpiko de otras zonas). Cf. buruz-beheratu.
    Atalaietik egotzten du buruaz behera, / zain, hezur eta iunturen harrietan hautstera. EZ Man I 106. Zure eskuek, Iauna, egin naute eta inguru guztian moldatu naute; eta halarik hain laster buruz behera etxatzen nauzu. EZ Eliç 313. Deabrupetik nauk batzuetan / ene furian altxatzen; / bertzean suaren erdian / buruz behera hondatzen. Gç 178. Buruz-behera badoha illhunbetarik illhunbetara. He Gudu 163. Etxearen irugarren bizitza edo alturik buruz bera erori ta bertan illik geratu zan. Cb Eg II 175. Zein aiságo dén igatea baño, jaustea, ontáko áski delarik ústea erórzera burusbéra. LE BOEanm 581. Bizkarrean zituela [zaldiak] zorro andi bi, buruz bera. VMg 47. Auntzak auntz beau izan, / akerrak akerra, / gizonak indartsua, / andreak ederra; / bestela buruz bera / joango da mundua. It Fab 74. [Artza] orman esekirik buruz beera. Izt C 192. San Pedro gurutzean buruz-beera josita il zan. Lard 533. Ez liteke ahalka, hirri egiten baliote zeren dabilan bi zangoen gainean eta ez buruz behera. Hb Egia 34. San Pedro orri martirioa / eman zioten lenago, / ankaz gora ta buruaz bera / kruzifikatua dago. Auspoa 68-69-70, 120. Damugarria litzake baña, / gozetan dozun gloria / ikusitea dana galduta, / zu [Aramaio] buruz bera jarria. AB AmaE 424. Ez zakiat, Pello, ez othe narokan liburua ere buruz behera... Elzb PAd 23. Ez da beraz estonatzeko zenbait abusu khentzeko ordean, gauza guziak ezarri bazituzten zangoz gora edo buruz behera. Elsb Fram 58.
    Or erortzen dira [zuaitzak]buruz bera ta parregarri ekaitzaren aurrean. Ag G 210. Beñolako Ikaro errukarrijaren antzera, ankaz gora ta buruz bera, urmael erdi-erdira jausi zan goi-gottik. Otx 157. Naiz buruz bêra [adarretikan] zintzilikatzen / zango biak gurutzera. Or Eus 77. Segaren orpotik saskia buruzbera zeramakiala. TAg Uzt 109. Bultzada batez buruz bera bota zun ormagainetik. Ib. 64. Etxeak ipurditik atera ta buruz-bera yartzen dizkit. Zait Sof 180. "Errota" da albo batean buruz beera ta gora egiten dan bira osoa, eskuak lurrean banaka ta segidan, oñak banaka ere. Anab Poli 91. Buruz beera erori bearrean zutik gelditzen zan. Ib. 87. Probatzeko ankia sartu ezkerok ez dala an igaririk eitxen, an igari eingo bada buruz bera sartu biar dala. SM Zirik 125. Lurrak egunero gaiñazpi buelta ematen dabela, ezjakiñak eztute siñisten. Egunaz buruz gora eta gabean buruz bera, zelan egon leikien? And AUzta 88. Zeru sapaia / nun ote dedan / asmatzen nabil urduri. / Ortzea sabelez gora itzuli? / Donosti buruz-bera ote jarri? NEtx LBB 229. Buruaz bera ibiltzeko're / ederra dauka adiña, / gerriak ere bigun dauzka ta / gorputz guzia gordiña. Uzt Sas 188. Aldapa artan, gerri-gerritik klikatu ta buruz-pera dagon gaztañ zar ura ikusten al dek? Ataño TxanKan 214. Sabaian ari zelarik [...] horra nun [...] erortzen den gibel aldera, buruz behera justoki harri baten gainera. Etchebarne 62.     Tr. Zby RIEV 1908, 413. Vill Jaink 81. Zendoia 157. Buruz bera: Muj PAm 43. Akes Ipiñ 30. Buruaz bera: Auspoa 82, 110.
    b) Con la cabeza gacha (prop. y fig.).
    Gaixtoak egonen dire / larri buruz behera, / iujeari ez ausartez / xuxen begiratzera. EZ Noel 127. Lotsatu ta buruz bera legez ibiltia Jangoikuaren aurrian. Mg CO 100. Eranzun zion buruz bera edo humilki. VMg 37. Baño alako gazte sendoa zurbill, buruz bera ta lotsakor nabaiturik, senar-emazteak iñola eziñ artetu ziran. Ag G 237. Guztijok etozan buruz bera, lotsarren-ozta. Otx 51. Kukuak oker egun artan jo; / ôk bear zuten bandera. / Ola diote, dirurik egin / ez dutenek; buruz bêra / egin dutenak; sakel-agoak / ustu zaizkie batera. "Cabizbajos están" . Or Eus 398. Asieratik agertuarren / lotsati ta buruzpera, / sendotzen eta bikaintzen zoaz / orain astetik astera. Basarri 116.
    c) Boca abajo. v. AHOZ BEHERA.
    Dago orain buruz bera auspazturik. "Iacet ille nunc postratus" . Mg PAb 215. Noizean bein buruz bera dagoala egozten ditu egiaz bere begi [...] gorrituak uri onetara. Mg VersBasc 13. Orduan kendu zion almohada eta gelditu zan buruz bera. And AUzta 50. Etzan zan zuloan, beso bat beera zuala, buruz beera. JAzpiroz 139.
    d) (Sust.). Precipicio; cuesta abajo. Cf. LzG: "Gurruspera, vuelta de campana, colocando la cabeza en el suelo (Contrasta)".
    Naiizanzúte lenágo ere arrikátu, préso egín, ta botátu burusbera batétik ilaraztekó. LE JMSB 40. Adinarén burusbéra berrogei ta zenbait urtetaik iruogeitaráño. LE BOEanm 568. Imajina aur bat esnean dagona oraño, joan dela arrastaka burusbera baten pokalera ez erori bai erori. Ez erori bai erori gabiltza beti infernurako burusberan. LE-Fag (que traduce, con dudas, "precipicio, abismo"). Gaitzerako buruzberan [sic, con -z- . (120). LE-Ir.
    BURUZ BEHERAKO.
    Cabizbajo (?).
    Zezena da zerdena edo buru arrotu ta jasokua. Beeija, buruz berakua. Mg PAb 182 (Azkue traduce "baja de cabeza").
    BURUZ BEHERARIK.
    Con la cabeza baja.
    Astoa barriz azur uts, goseti, / buruz bêrarik / arrañen azpian / etorren geldi / aurreko bideti / bere andiran. Zav Fab, RIEV 1907, 95.
    BURUZ BELARRI.
    a) (Con distintos verbos). No prestar atención. " Nik eztot ori entzun gura buruz belarri baiño (V-ple), yo no quiero oir eso sino sin atención" A. " Buruz belarri egin (V-arr-oroz-ple), atender mal las conversaciones" Ib. " Buruz belarri egin (AN-larr), buruz belarri entzun (V-ple), hacerse el sueco" A EY III 338.
    Sakristauak adierazi zion zer zan, baño [Santa Cruzek] buruz belarri egin zion sakristauari, bai baitzekin karlisten etsai aundia zala. Or SCruz 26. Mutilli buruz belarri egitea gogoak emanen balit, Pamparigustako erregeak berak bere burua aginduko balit ere, atsegin nikek zazpi urtez nire oiñetan irrikatzen ikustea. 'De n'écouter personne' . Or Mi 32. Gizon zanez, ordea, buruz belarri ari zan maiz emengo arazoetan, bere gogoa auziren batean tinkaturik baileukan. Zait Plat 84. Maltzurkeriaz dirua kendu / erositeko auts bero, / guraso maitek buruz-belarri / ez egiteko bezero. Ayesta 127.
    b) " Buruz belarri jo eragin deutse (V-ple), hacer a uno creer un embuste" A.
    Buruz-belarri siñistu eban Bertoldak esan eutsana. Otx 24 (en el voc. del final: "Buruz belarri siñistu, creer uno un embuste").
    BURUZ BURU.
    A) (Adv.)
    a) (AN-5vill, B, L-ain, BN, S, R; SP, Ht VocGr 431, Lecl, VocBN , Hb, Foix) Ref.: A; Lh; Lrq; Gte Erd 123, 218, 257 .
     Frente a frente, cara a cara; (jugar, luchar, etc.) uno contra uno. "Tête-à-tête" SP, Ht VocGr 431, Lecl , VocBN . " Buruz buru egotea, rester en tête-à-tête" Dv. " Buruz buru jokhatzea, jouer tête à tête" Ib. "(L-ain, BN-mix), bürüz bürü (S), frente por frente" A. "(S, R), uno a uno, cuerpo a cuerpo" Ib. "Face à face" Foix. "Un contre un; lutte ou concours d'un seul contre un seul" Lrq. " Buruz buru mintzatuko gara (B, BN-lab-arb-ciz, S)" Gte Erd 257 (junto a aurrez aurre, biz bian, aurpegiz aurpegi, etc. de otras zonas). " Buruz buru solasean ari dira (AN-5vill, B, S)" Ib. 218. Cf. BURUZ BURU EGIN. Tr. Documentado desde mediados del s. XVII, es más frecuente al Norte, y entre los vizcaínos sólo lo hallamos en el s. XX.
    Ezin ere garai gakidizkeie buruz buru hari ezpagara. SP Phil 23. Buruz buru haren kontrako den bertuteazko akzione bat eginik. "Une action de cette vertu directement contraire" . Ib. 455. [Dabitek] erran zion, buruz-buru, erregeren manu hertsiek eman-arazi zutela bidean. Lg I 283. Hareki bürüz bürü jan diñagü zopa. Etch 406. Jokatzen buruz buru, bi bitara eta lau lauren kontra ere. Izt C 214. Begiak nigarrez bustirik, / beldurreki makhilaren / gizona gana joan zen. / Buruz buru senharrari / esnearen eman zeion berri. Arch Fab 189. Zure anaiak zure kontra gaizki egin badu, [...] zoazkio eta buruz-buru lotsa eman edo erreprenditu ezazu. Lard 410. Athera darotazue gizon bat eta enekin buruz-buru guduka bedi. Dv 1 Sam 17, 18 (Ol, Ker eskuz-esku ). Otsoa oihanetik / athera zen behin. / Hiri eder baterat / hurbiltzearekin, / jarri zen buruz buru / zakhur gaitz batekin. Zby RIEV 1908, 769. Uste zuen hura erranen zauntzun beti, han berean, buruz buru, hitzez hitz, berehala. HU Aurp 108. Erdi erdian, buruz buru, jarri ziran misionesta bere aitarekin. JE Bur 130. Gero Aurresku ta Aztzeskua bat besteari aurka ibili ta buruz-buru dantzan asi ziran. Lh Yol 30. Lotzen dire musean, buruz buru, Ganix eta Luzifer. Zerb Ipuinak 336. Zenbeit partida badutela buruz buru eginik. Ox 193n . Hemen berean, Iruñen, ari niz egun guziez solasian xuberotar batekin, biak buruz-buru, batere nekerik gabe. Zub 103. Eltzen dio alako batean adarretatik zezen bati, ta buruz buru indarka eusten dio. Or Mi 48. Antonio ta zillargiña buruz-buru biziki ari zirala-ta. Anab Usauri 16. Gazte-andana bat buruz-buru heldu baitzaiku. JE Ber 24. Buruz-buru ezin zutela bi sail eken garaitzea, gure gizona bertze gisaz jokatu zen. FIr 145. Zure anaiak zure aurka utsegin badu, zoaz eta zentza zazu, biok buruz-buru zaudetela. Ir YKBiz 256. Lênen-talka motxa da --illago du soiñu-- / ez baitira aurrenetik jauzi buruz-buru. Or Eus 30. Buruz-buru eseri zitzaion. TAg Uzt 205. Aukerearen egokia, buruz buru itzegiteko! Erkiag Arran 98. Bertzaldi batez, buruz-buru mintzauko gira gauza hortaz. JEtchep 89. Ez dakizu zelan / udabarrikoan, / bildotsak landan legez, / topeka-olgetan, / larrosak buruz-buru / jostatzen direan? Gand Elorri 83. Bi uriburuok aurkez-aurke, buruz buru imakikan bizi ziran. Zait Plat 115. Egun, nik uste, ez gira biziki buruz-buru egoiten ahalko. Larz Iru 12. Behar omen dautzuete zerbait serios buruz buru erran. Larz Senper 132. Urera ginenian, / biak buruz buru, / galdegin baitzerautan: / zonbat urthe tutzu? (B). NafEKZ 148. Horra biak buruz-buru. Etchebarne 142. Ez gira orai buruz-buru Herria-n bi lagun, J.-B. D. eta ni, orduan Lafitte eta ni ginen bezala, bainan multxo bat osoagoa. Larre ArtzainE 184.
    (Con dat.). Frente a.
    Nik ipiñi neban arrimutillari buruz buru. Or Tormes 33. Bertze lagunak bizkarraz zutoier ahal bezain erosoan gaudelarik, elgarri buruz-buru. JE Ber 26. Ernani kaleko etxe zuri batean [...] zegon Malentxoren bizitokia ondartzari ta Kalare donearen ugarteari buruz-buru. TAg Uzt 54s. Gau hartatik hasita, hartu zuen ohitura haurrari buruz-buru etzateko lo egitera zoala nabaitzen zuenean. Mde HaurB 63.
    (Tras gen.). Frente a.
    Eroan neban legorpetik, zeian egoan arri-mutil baten buruz buru. Or Tormes 33. Neskatxo bien buruz-buru, eskuialdera, aundizki itxurazko gazte garatu bat dago. TAg Uzt 27.
    Contra.
    Zuk egiñak gaiztakeriaren buruz buru baitaude. Or Aitork 47.
    b) (AN-gip, L; Dv) Ref.: A EY III 255; A Apend; Lh .
     De cabo a rabo. "De bout à bout" Dv. "D'un bout à l'autre" Lh. v. BURUREN BURU.
    Gandu urratuen artetik, argi-ikara iduri, buruz-buru zearkatu du lurgaña lenengo urre-izpiak. TAg Uzt 74.
    c) A la par. "1.º (Vc, G, B, Sal, R), cambiar o vender las cosas a la par. [...] 6.º (Vc, Sal, R), casarse sin mencionar dote ni arreo" A. "A la par (dar, etc.). Ezteutsut au buruz buru emongo, no te daré esto a la par" Zam Man 26.
    Ogei ta launa bertso / kito buruz-buru, / guk ere izan degu / orrenbeste modu. Ud 162. Bi gazte ezkon aurrean, au duk zurru-murru: / "Zer ote dakar urlik? Neskak zer ote du?". / Lên ere Euskal-errian, naiz odol naiz diru, / ez âl duk ezkontzarik egin buruz-buru? Or Eus 39.
    B) (Sust.). "(BN, S), conversación o conferencia secreta" A. "Colloque" Lh. v. BURU-BURU (c)
    Solas lizunak, liburu eta gazeta tzarrak, dantzak, gazten arteko nahastekak eta bereziki buruz-buruak (bi-bitak). Dih GirLeg (ed. 1897) 59. Eztabada amoros horietaz bertzerik gertatzen zitzaien noiz behinka bibita edo buruz-buruen karietara. Lf ELit 82.
    BURUZ BURUAN.
    a) BURUZ BURUTAN (Dv).
    " Buruz burutan, en tête à tête" Dv. " Buruz burutan erranen dautzut " Ib. v. BURUZ BURU. Tr. Usan buruz burutan Duvoisin y Prop.
    Baiñan mintzatuko baitzaizkit zu niri, eta ni ere zuri buruz buruan adiskide bat bere adi[s]kidearekiñ mahaiñean mintzo den bezala. Ch IV 13, 1. Onetsten baduzu buruz buruban Jinkoarekin zure etxean egotea, ondoan hirrisku gutiagorekin atherako zare gizonen aiñziñean. Mih 66. Azken batalla nai badezute / onela egin gurekiñ, / buruz-buruan etor zaitezte / soldadu onenarekiñ. Izt Po 144. Hoben egin badarotzu zure anaiak, zoazkio eta buruz burutan egiozkitzu zure arrangurak. Dv Mt 18, 15. Izan balitz oraino barkhamendu eskatze bat buruz-burutan, erdi aise eginen nuen menturaz. Prop 1894, 154. Ezarri dute gure gizona buruz buruan [...] oixtian kantatu zuenarekin, ikusteko nor izanen zen nausi. JE Bur 147. Gero Olibetako mendian tenploari parrez-par jarri zenean, Petri eta Jakes eta Joanes eta Andresek galde hau egin zioten buruz-buruan. Leon Mc 13, 3 (Dv berezean ).
    b) " Burús-buruan isan da trátua, cabeza por cabeza (de animal) sin añadir nada. Burús-buru ein ddou " Iz ArOñ.
    BURUZ BURU EGIN (L-côte, BN; SP, Ht VocGr 416, Hb, Dv, Casve) Ref.: A; Gte Erd 288 .
     Encontrarse cara a cara; chocar. " Hura egin dut buruz buru, je l'ai rencontré tête à tête" SP. "Rencontrer, buruz buru egitea ou batzea " Ht VocGr 416. "Rencontrer, faire face à face, en parlant de gens allant en sens inverse" Dv. " Buruz buru egin zuen Matiñekin (BN-lab)" Gte Erd 288 (s.v. topatu ). "(Se) heurter à" Casve. Tr. Documentado en autores labortanos y bajo-navarros desde mediados del s. XIX. Aparece gralmente. con un compl. en caso sociativo, aunque hallamos tbn. ejs. con compl. directo en Duvoisin, Hiriart-Urruty y Zerbitzari, y con dat. en Irigaray.
    Beharrak eta hartzeduruak buruz buru egin dute. Dv Prov 29, 13 (Ol elkar arkitzen dira, Ker alkar aurkitzen dabe ). Hobe da umeak ebatsi zaizkon hartz ama bat buruz buru egitea, ezenetz bere zorokerian sinheste hartzen duen ergel bat. Ib. 17, 12. Itsasotan buruzburu egin zuten bi untzik. Hb Egia 131. Jesus Jaunak buruz-buru egin zuen gizon itsu izatu harrekin. Jnn SBi 25. Etxeko-andre batekin egin zuen bidean buruz-buru. HU Zez 72. Jandarme batek bere aneia ixtudianta buruz-buru eginik. Ib. 162. Hain maite zuten elgar eta hain da bakhan ara hartako amodioa, non gaixtakeria baitzauguken heiekin bidean buruz buru egitea. JE Bur 96. Lanhoaren barnean egona da zenbeit egun Angleterra guzia. Elgar ez ikusirik, bi treinek buruz buru egin dute Birmingnan-eko [sic] inguruetan. Eskual 24-1-1913 (ap. DRA ). Betbetan, iduri harri meta baten barnetik ateratzen zela, Aleman batekin egiten dut buruz buru. StPierre 16. Etsaiekin buruz-buru egiteko. FIr 145. Karrika biurgune batean tarranta andi bati buruz-buru egin zuen; ura jo edo ez dakit nola gure mutiko doakabea tarrantak leertu zuen. Ib. 132. Hola doalarik, buruz-buru egiten du gizon batekin: "Agur, adixkidea!". Barb Leg 130. Bere alaba egin zuen buruz-buru lehenik eta sakrifikatu zuen! Zerb IxtS 48. Nunbeit Azkaindar bat buruz-buru egiten bazuen, xahar edo gazte. Zerb Azk 78. Haiekin buruz buru egiten zuenean, [...] berak deus agitu ez balitz bezala agurtzen bazituen ere, haiek ez ikusiarena egiten zuten. Mde HaurB 75. Laster izanen ahal dut harekin buruz-buru egiteko padara. Larz Senper 50. Buruz-buru egin nuen Herriko-Etxeko plazan [...] Aita Xabier Diharcekin. Larre ArtzainE 284.
    BURUZ BURU EGINARAZI.
    Hacer encontrarse.
    Zure Ohoreak behar du jakin zer graziaz Jaunak nuen fagoratu Iñigo Jaunarekin buruz buru eginaraziz. Ardoy SFran 120.
    BURUZ-BURUKA (L, BN-lab; Dv, Lh) Ref.: A; Gte Erd 218 .
     "En tête à tête. Cette expression ne s'emploie guère que pour marquer une lutte par tête à tête" Dv. "Lucha cuerpo a cuerpo, uno contra otro" A. " Buruz buruka pilotan [ari dira] (BN-lab)" Gte Erd 218. Cf. buruz-burukari, buruz-burukatu.
    [Duela] deitzen dute frantsesez, hiri horietako buru beroek, odola gainditzen zaiotenean, elgarrekin buruz-buruka egiten duten borroka-aldi bat. HU Zez 21. Bere egitekoak nahiago zituen buruz-buruka erabili. Herr 8-11-1957 (ap. DRA ). Hirugarren partida, trinketean jokatu da, buruz-buruka, Vivier eta Haran-en artean. Herr 12-6-1958 (ap. DRA ). Eta zer tentagailuak ez dituzte arduradunek asmatzen: batean Garaziko kopa, bestean Ihiztariena, edo Garaziko Super hura buruz buruka. Larre ArtzainE 313.
    BURUZ-BURUKAKO.
    " Buruz-burukako, qui est de tête-à-tête. Buruz-burukako bazkari, repas en tête-à-tête. Buruz-burukako gudua, combat singulier" Dv.
    Hauta zazue zuetarik gizon bat, eta jauts bedi buruz-burukako gudura. Dv 1 Sam 17, 8 (Ol niregana, Ker nire aurka ).
    BURUZ BURUKO .
    (Tras gen.). Contrario a.
    Ahal au ere nigan aldakor arkiturik, adimenera igo nintzan, eta oituzko bururapena oildu nuan, elkarren buruz-buruko iduripenak aizatuz. Or Aitork 176.
    BURUZ BURURA.
    A la presencia de, a ponerse frente a. " Buruz burura deithu " Dv (sin trad.).
    BURUZ BURUTAN v. BURUZ BURUAN.
    BURUZ-BURUZKAKO.
    Competición mano a mano.
    Ororen gainetik, "quiniela" direlako buruz-buruzkakoetan zen ikaragarria Larralde. Hamarretarik bederatzietan irabazten zuen joko hortan, bere bota tzarrari esker. Zerb GH 1926, 297.
    BURUZ-BURUZKO.
    (Competición) mano a mano.
    Antxiñako estropadetaz niarduala aitatu dodan 1890garren urteko Ondarroak eta Donostiak jokatu eben buruz-buruzko jokoaz zerbait geitu nai neuke. Etxabu Kontu 160.
    BURUZ-BUZTANKA (S; Foix (ap. Lh )).
    "À contrepoil, à rebours" Lh. "Les uns dirigés dans un sens, les autres dans le sens opposé" Lrq. v. BURU-BUZTANKA.
    Ez zen hargatik errex. Gauza guziak buruz buztanka hartzen zarozkitzuten. Prop 1902, 112.
    BURUZ GAIN Tr. Sólo hallamos buruaz gain en Beovide
    A) (Adv.)
    a) (G-to; -aiñ BN, R, buruzkain G, buruzgan V-arr), BURUAZ GAIN Ref.: ( buruzgaiñ, buruzkain, buruzgan ) Iz To .
     (Caer, saltar, etc.) cabeza abajo. " Buruz gain dijoa, va dando vueltas de campana" Iz To. v. buruzgaindika, buruzgainka.
    Balukela ostiko bat begitartera kask eman lezoken etsairik azkarrenari eginarazteko buruzkain itzulipurdi. HU Aurp 199. Hain da gaizki aurkitu, buruzkain erori dalarik bidean zoazin zaldi eta karrosaren azpirat. Eskual 7-2-1913 (ap. DRA ). Gaiztoak indar dute / zoritxarrez orain / eta guziak jarri / zaizkigu buruz gain. Auspoa 130-131-132, 94.
    b) (-aiñ BN, R ap. A , buruzkain G ap. A ).
    Por encima de las posibilidades. " Buruzkain, meterse en los asuntos fuera del alcance de uno. Buruzkain dabil (G), anda metido en más asuntos [de los] que le permiten las fuerzas" A.
    Gure buruz gain bizi nahiak / eiten du gure malurra. Etcham 191. Beti tarea bukatu gabe, / buruz-gain eginkizuna. And Egun 36.
    c) Levantando la cabeza, haciendo sobresalir la cabeza.
    Jende guztiak inguratu zuan, ikusteko denak zeuden buruaz gañ, ikusi nairik begi biyak atera biarrik. Bv AsL 137.
    d) Sobre la cabeza; sobre las cabezas.
    Ardoa edaten as zitezela, alegia, ezperen buruz gain ixuria izango zitzaiela-ta. Zait Plat 76. Goienean, txinpartaz ziarduan eguzkiak gingabegian. Buruzgain, gaztaiñondo ta pagondoen ostoak aizegiten ari ziran. Erkiag Arran 121.
    B) (Sust.) (buruzkan V-arr-ger-m ap. A ).
    "Voltereta" A. v. BURUZ IPURDI.
    " Buruzkan (V-ger), acción de meterse de cabeza en el agua" A.
    BURUZ GAINDI.
    Hasta el tope, más de lo que se puede. Cf. buruzgaindika.
    Asko urthez behar bada trebes ibili izan da ondikozko bekhatore hura; buruz gaindi dago bekhatuz. Dh 435.
    BURUZ GAINDI EGIN.
    a) BURUAZ GAINDI EGIN.
    Llenarse hasta arriba, (fig.) ensoberbecerse.
    Jinkoak aphalei ematen diotzote bere dohañak eta graziak; bere burubaz gaindi egiña den bihotz batean, Jinkoak ez du edireten non pausa bere fagoreak. Mih 29.
    b) Hartarse, llegar al límite de la paciencia (?).
    Hemeretzü denian, primajen xangriti / abanzü egin nian ene büriz gainti, / hirur etxalte beinin galdü aitagati. Etch 178 (el ed. traduce: 'je faillis mettre fin à mes jours').
    BURUZ GAIN EGIN.
    Sobrepasar.
    Anitz urte baño len buruz-gañ egiten diote bere zor zar ta berriak. Mb IArg I 80.
    " Buruzkain egin (G-to), sobreponerse a alguien" A.
    BURUZ GAINEKO.
    " Buruz gaineko lanak (G-to), trabajos que están sobre las fuerzas de uno" A EY III 293.
    Zer dut beraz maite nere Iainkoa maitatzean? Nor da nere buruz gaiñeko ori? Animaren bidez igoko naiz Arengana. "Quis est ille super caput animæ meæ" . Or Aitork 252.
    BURUZ GAINETIK.
    a) " Buruz gaiñetik (V-m, Gc), buruz ganeti (V...), (dar vuelta) por encima de la cabeza" A. v. BURUZ GAIN.
    b) (V-m, G; b. ganeti V, buruaz ganeti V-ple) Ref.: A; A EY III 288, 343 .
     "Sobre lo que uno puede" A. " Buruz gainetik (G), con exceso, litm. por encima de la cabeza" A EY III 288. " Buruaz ganeti bear egin (V-ple), trabajar con todo empeño" Ib. 343.
    BURUZ GAINETIKO.
    " Buruz gainetiko, norberaren indarren gainetiko" Zait Sof II.
    BURUZ GAINEZKO.
    Excesivo, que sobrepasa.
    Bere umiltasunian, buruaz gainezko onra aiek ezin eramanik. Bv AsL 87.
    BURUZ GOITI.
    Cabeza arriba, en pie. Cf. BURUAZ GOITI.
    Eta entradan dire hirur masta buruz goiti. INav 17.
    BURUZ GORA Cf. BURUAZ GORA.
    A) (Sust.). " Buruz-gora (subst.), montée. Buruz-gora batean erori da, il est tombé à une montée" Dv. " Herritik atheratzean bada buruz-gora luze bat, une longue côte" Ib. (s.v. buru ). "(AN?, L?), cuesta, subida" A (que cita a Axular).
    Ez luke nahi Deabruak zabaltasun hari beha giniazon; baina [Iainkoaren zerbitzatzeko bideak] zenbait mehartasun eta buruz gora ere baitu, hura nahi luke ikhus genezan. Ax 518s (V 334).
    B) (Adj.). " Bide buruz-gora, chemin montant" Dv.
    Zeren ezta bide bat baizen, eta bat hura ere, guztia da mehar, malkhar, buruz gora, haragiaren kontra eta desgogara. Ax 475 (V 307).
    (Fig.).
    Gaitz eta buruz-gora zaie estudioaren nekhea eta trabaillua. ES 181.
    C) (Adv.).
    a) (gral. ap. A ; Dv).
    Cabeza arriba. " Buruz gora ezartzea, dresser tête en haut" Dv (s.v. buru ). v. BURUZ GOITI.
    Buruz bera edo buruz gora zeukanik ere jakin gabe, bere egunkariari begira. Loidi 120. Egunaz buruz gora eta gabean buruz bera, zelan egon leikien [lurra]? And AUzta 88.
    " Buruzgora izan (S-saug), dominer une situation" Lh.
    b) Hacia arriba (en una pendiente). " Buruz gora goatea, aller en montant" Dv.
    Larratza aldapa-antzean / saieska dira lurrean; / iraultze bi iru egin ondoan / Peru geldi da gaiñean. / Buruz gora aldapa artzen du / berriz iraul ez daitean. "Endereza su cabeza en el sentido de la cuesta" . Or Eus 172. Egun artan, zenbait aldiz bezala, etzeukenan [mendiak] magalean ardirik, buruz gora etzanik, muturra galdorrera zutela. Or QA 63.
    BURUZ GORAGO.
    " Zu baino buruz gorago da, bainan ez horren lodi, plus haut de taille (litt. de tête)" Dv.
    BURUZ GORAKO.
    a) De por encima de la cabeza. "(Lo que se trabaja en) balde, buruz gorako aizkolketa, frase proverbial" Lar. "(Es tirar) coces contra el aguijón, hori da buruz gorako aizkolketa " Ib. v. BURUAZ GOITIKO; cf. BURUAZ GORA.
    b) " Buruz gorako barrika, barrique dont un bout est défoncé et qu'on dresse pour y faire de la piquette" Dv.
    Toki batzuetan, barrika buruz-gorakoetan urarekin ezartzen omen dituzte [hezkurrak], eta hala ere irauten omen dute galdu gabetarik. Dv Lab 388.
    BURUZ IPURDI.
    "Voltereta" JMB At 59. v. BURUZ GAIN (B).
    BURUZ-IPURDIKA.
    "Dando volteretas" JMB At 59.
    BURUZ JANTZI.
    "(G,...) asentarse en juicio, formalizarse" A. " Eztu ematen buruz oso jantzia danik (G-azp-goi), ez dago buruz ondo jantzia (G-azp)" Gte Erd 233 (junto a burutik eskas, adimenduz ahul, etc. de otras zonas).
    Onentzaro jaun ordia, / buruz ederki jantzia: / edan batean ustu diguk / sei arroako zagia. Or Eus 140. Esan zadazu orain buruz ondo jantzita dagon gizon batek ori egin dezaken. Munita 26. Berrogeitasei urteko gizon sendo ta buruz jantzia da. Etxde JJ 23.
    BURUZKO v. s.v. buruz.
    BURUZKO EDER .
    (Tras bere, etc.). Presunción. " Orrek badik bere buruzko edarra (AN-5vill)" Gte Erd 277 (junto a burueritzia da, bere buruaz artua da, buru harroa da de otras zonas).
    BURU-ZOLITASUN.
    Aren buru-zolitasun noragiñokoa zan berorrek ikusi dagian. "El ingenio" . Or Tormes 23.
    BURU-ZORATU.
    Alocado, insensato.
    Bere barraiamenduez eta bera bezain buru zoratu batzuekin zituen atxikidurez. Birjin 78.
    BURU-ZUZENTZAILE.
    Corregidor.
    Berba-aldi D. Manuel de Cuestak Bizkaiko buru-zuzenzalle eta Korrejidoria legez esana. "Corregidor político de Vizcaya" . (1846) BBatzarN 163.
    EZ BURU ETA EZ HANKA (V-gip), EZ BURU EZ HANKA (G-azp), EZ BURURIK EZ HANKARIK (G-azp).
    "Ni pies ni cabeza. Esan dozunak eztauka ez buru ta ez anka " Elexp Berg. " Horrek eztu ez buruik ez hankaik " ZestErret. " Ez buru ez hanka " Ib. v. EZ HANKA EZ BURU (s.v. hanka.
    Eldu geuntsan gizon orren buru-arinkeri orri; ez buru eta ez anka ez eukan gauza bategaz, jokera kaxkar guzti orri. Gerrika 295.
    EZ BURU ETA EZ BELARRI.
    " Ez buru ta ez belarri (V-m-gip), ni fu ni fa, inútil" A (Cf. BURU-BELARRI.)
    EZ BURU ETA EZ BUZTAN, EZ BURU EZ BUZTAN.
    a) " Ez buru ez buztan, ni commencement ni fin" SP. " Ez buru ta ez buztan, sin pies ni cabeza" VocZeg 288. " Orixe duk ez buru ta ez buztan (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 272. Cf. BURU-BUZTAN.
    " Eztute zure solasek bürürik ez buztanik (BN-lab-arb-ciz, S)" Gte Erd 272.
    Orduan phalangarietarik batek hasi zuen istorio bat, bururik ez buztanik gabekoa. Prop 1881, 196. Arrazoi orrek eztu ez buru ta ez buztan, ikusi dugunez. Vill Jaink 152.
    Koran, [...] liburu bat, buru eta buztan gabea. Hitz batzuek bertzeak ezeztatzen dituzte eta mende batzuek bertzentzat emanak dire liburu hartan! Hb Egia 78.
    b) " Ez dakozut bururik ez buztanik ikhusi (BN-mix), no conozco nada de ese asunto" A.
    EZ BURU ETA EZ IPURDI.
    Ni pies ni cabeza. " Orrek eztu ez buru ta ez (i)purdi (AN-gip, B)" Gte Erd 27-2-1928.
    EZ BURU ETA EZ OIN.
    "(Sin pies ni) cabeza, ez buru ta ez oiñ " Lar.
    EZ BURU ETA EZ ZANGO.
    " Ez buru ta ez zango (BN, Sal, R) [...], ni fu ni fa, inútil" A.
    Haren predikuak ez zuela ez bururik ez zangorik, edo muthurrik ez buztanik. Elsb Fram 139.

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    pin up casino- Online casino in India

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper