1. (gral.; Lcc, IC 441, 446, Mic, SP, Lcc, Deen I 131, Ht VocGr 431, Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Dv, H, VocB ; bürü Gèze) Ref.: A; Bon-Ond 139; VocPir 342; Lrq (/büü/); Iz Als (buruba); Iz ArOñ (búru); Iz R 287, 298; Iz To (burube); Etxba Eib; Satr VocP; EAEL 1; Elexp Berg; Izeta BHizt2 ; ZestErret .
Cabeza. "Cabecear, mover, burua erabili" Lcc. "Degollar, burua ebagi" Ib. "Peinar la cabeza, burua orraztu" Ib. "Cabecear, mover la cabeza, burua erabilli" Añ. Tr. De uso gral.
Bestia zazpi burutakoaren eta hamar adarretakoaren misterioa. Lç Apoc 17, 7. Mutil onak buruan zauri, gaxtoak bernazakian. RS 42. Hor Ondarrabian egondu zen ingles bati, eta besteri ere askori Erregiak buruak edekierazi dituela. CartEsp 464. Soldaduek aranzezko khoroa zure buruaren gañean ezarririk. Mat 200. Amitoa zeñes estalzen baitu burua. Ber Trat 10v. Baldin bathaiatzen bahaiz iadanik gurendua / Erromako Elizetan busti zakek burua. EZ Man I 19. Buruan ere kolpe bat emaiten deratzutenean. Ax 612 (V 394). Pañu bat leelengo Sazerdoteak bururean lepora ifinten dabena. Cap 137s. Bertzeren buruko zorria dakusa, eta ez bere lepoko xerria. O Pr 96 (otra var. en Inza Azalp 18). Hekin zangoak, besoak eta burua ageriak dira. SP Phil 10. Ioan aitziñan Turkoaren / buru kruela genzera! Aleson 27s. Zerutik su bat erori da mendian zure ardietan eta artzaiñen burietan behera. Tt Onsa 51s. Aker buru txakur buru. (Proceso de Burlada, 1670). ConTAV 5.2.4, 109 (se trata de palabras rituales). Bagadek oraiño burua / ebaki balerotate. Gç 195. Kain nolan kendutera / dator guri burua. BBizk 9. --Nora isuri behar da batheiüko hura? --Haurraren büriala, edo bortxan haren beste eretze gehien agertian. Bp I 61. Ez aditu iduri gorrarena eginez, burua bertze alderat dakite itzultzen. ES 13. Burutik eroriak eta naspill-loitu egiñak zeuden leneko aren ille ederrak eta larrurik bage ta soildurik aren kalaber ta buru guzia. Mb IArg I 222. Saindu haren burua ekharria izan da geroztik Frantziarat: maiteki begiratua da Beauvais deitzen den hiriko eliza-nausian. Lg II 84. Denbora, gure bürien gaiñian dabilalarik bethi bederakatzen dütü gure ürrhats güziak. Egiat 195. Aranzazko koroa gogor bat ifini zioen bere buruan. Ub 88.
Txapela buruti kenduta. Mg PAb 44. Arkitu zuen idoloa kutxaren aurrean, burua, eta eskuak autsiak zeduzkala. AA I 428. Sekulan eztire histuko buruan dauzkatziten khoro diztiantak. Dh 179. Buruba urdinduta euki arren, gaztiak baisen berdiak. fB Olg 54. Bere etxian sartuten zanian, [Lamiak] begijak artu buruti ta kutxaan sartuten zitubala. fB Ic II 235. Beste blasfemija modu batzuk: Kristoren buruba, Birjiniaren sabela, San Pedroren kalbia. Astar II 35s. Hamar urthez deitazü eman bürian min. 'Vous m'avez accablé de soucis'. Etch 80 (cf. BURUKO MIN). Asto bat zebillen bein / bazkatzen larrean, / bururaño estaltzen / zuen belarrean. It Fab 62. Balio andiko arriarekin egindako giza-buru bat. Izt C 51. Jesus ta Marijaren irudijak buruan eukeezan lorazko aro edo koroiai begira. Ur MarIl 116. Bitartean Magdalena buru makurtuarekin zegoan barkazio-eske. Lard 397. Buruaz zeruraino heltzen den digante batekin. Dv LEd 71. Kadera batean jartzen da, ukhondoak mahain baten gainean, eskuak buruari lothuak, buruan mila gogoeta. Laph 6. Esan zuan buruari eragiñaz. Urruz Urz 62. Burutik minez dagola. HU Zez 185. Emaztiak lehertüren zeiola büria [sügiari] . Ip Hil 8. Portunek aizkorakada batean dukeari burua erdibitu eutsan. Ag AL 164.
Eroan eutsan aizeak bidean zear buruko kapelea. Echta Jos 69. Burdin ziri batzuen artetik buru zenbeit geldi geldia dagozilarik, begiak bakarrik alde orotarat alhan. JE Bur 29. Andre Paula joan da kofria istera eta burua etzaio bada gelditu barrenen? Iraola 48. Eta mihiseaz kukutu buruaren gainean emaiten du paper hazkar batekilan eginikako mustro-buru bat. Barb Sup 116. Kapitainak büria bi eskien artian hartürik erran zian: Haritchabalet! Const 33. Buruko odol kolpe edo "perlesiakin" zagon gaxo bat. FIr 189. Sugeari egiñaz burua zatitu. Enb 80. Bazterretxearen surpeko Charlotiarra ere, ta aren buru xoil ta begi beltx biziak, giza-ardatz muturrean or dakustzit. Ldi IL 23. Burua besatartean sartu, begiak itxi itxi egin eta alaxe egon oi zan. Etxde AlosT 28. Buruaz ezetz egin zuen. Mde HaurB 20. Txiki be an dago, burua tente-tente ta karrera irabazteko prest. Bilbao IpuiB 21. Eskuak sakelan, paltoko kola altxatua, burua aphal, hotzari buru egiteko bezala. JEtchep 99. Amak, goizero orraztuko eutsan burua arrezkero. Erkiag BatB 27. Gure Potxo gixarajoa jo zuan buruaren erdian, eta ebaki luze bat egin zion. Salav 12. Eskuak burura eraman zituan. NEtx LBB 125. Zenbait gizasemeren buru-kopetak zinetan eta benetan apaintzen dituzten edergarri horiek [adarrak] . MEIG I 212.

2. (gral.; SP, Lar, Lar Sup, Añ, Gèze, Dv) Ref.: Bon-Ond 1696; A; A EY III 326; Etxba Eib; Elexp Berg.
Gram. Se emplea cuando dentro de una oración dos sintagmas (o más, cf. p. ej.: Baina eztute aditzen hek bere buruak bere buruekin neurtzen dituztela. Lç 2 Cor 10, 12) son correferentes; necesariamente al menos uno de ellos es ergativo, absolutivo o, algo menos comúnmente, dativo, y, según una cierta jerarquización, sobre él recae el papel de rector de esta anáfora, que aparece en el resto de los correferentes. Así, su rector es, según los casos: 1) en oraciones transitivas, gralmte. el ergativo (p. ej.: Zeren aphürrek beitakie bere bürien osoki berhezten (Mst III 31, 1); Urlia, esaten nion nere buruari. Gerta diteke zuk betiko galdu nai izatea zere burua? AA III 533; Bainan ez dakit nor den, nahiz ungi nahi nuken ezagutaraz balezadat bere burua. Hb Egia 22); 2) algunas veces, puede ser el dativo (p. ej.: Ardiets diezadazu garbitasunean bizitzeko hain baitezpadakoa den ene buruaren beldur hura. Brtc 222s); 3) en oraciones intrans. con dativo, el mismo dativo (Billha zazu erretiramendua, lakhet bekizu bakharrik zure buruarekin egoten. Ch III 53, 1; Euren kontura lanean ziarduen askok ezin jarraitu izan eben ta euren buruak, nai ta ez, alogereko egin bearra etorri yaken. Eguzk GizAuz 21); 4) en las demás intrans., el absoluto (Anhitz jendez miraz nago, neure buruiaz lehenik, / nola gauden mundu huneki hain borthizki iosirik. E 25; Ala eztakizue ezen zuen gorputza tenple dela zuetan den spiritu sainduaren, zein baituzue Iainkoaganik, eta etzaretela zeuron buruen? Lç 1 Cor 6, 19; Beira zaite hertsiki zure buruarekin adiskidetzetik. Dh 214). La anáfora se emplea aun cuando ésta sólo dependa de alguno de varios sintagmas unidos por cópula (p. ej.: Iongoiko zeurenez zarena eta ez berzek eta ez zeronek zeure burua egiña. EZ Man II 167); igual sucede en el caso contrario: (Alegiazko kartsutasunez egiten dut ene lana, / bainan Zu eta ene burua ezin dezazket engana. Xa Odol 265; Bere burua eta Barthes aipatzen ditu. MEIG VIII 27). La relación de dependencia se extiende a las oraciones subordinadas, provocando en ocasiones incluso que buru aparezca en posición de sujeto en éstas (p. ej.: Bere buruak iñogandik lotsaririk zertan artu ez ebela-ta, arrantzale begi urdiña errira baiño leen, erabagiren bat artu bear ebala sinistarazi eutsan Zuriñek bere buruari. Erkiag Arran 177; Bere burua ereinotza, arrain mintzula, txoria ta alakoak izana zala ongi gogoratzen omen zan. Onenbestez, barazkiak soilik iaten omen zituen. Zait Plat 78), posición que en general le es extraña.
Con todo, hay algunos ejs. en los que excepcionalmente buru no tiene correferente en ningún otro elemento de la oración principal; en un reducido grupo, ocupa la posición de sujeto: Halaz despeditu nahi nuzuia? / Hebetik ioan gabe ene buruia / egin behar duzu ene nahia. 'Avant que je parte d'ici'. E 207. Bena jaun andere hoiek / ezinago eder dira, / uste beitie arauz / printze zunbait direla. // Bena ene buria / bada hoeik bezanbat / ezpeiniz ahalkez / egonen hanbat. AstLas 28. Ta neure buruai esan neutson: [...]. --Eta zeure buruek erantzutzun... --Ez izateko astua. Kk Ab II 59. Nere buruak ere ematen dit franko lan. --Zer bada, gaxo al zabiltza? Lab EEguna 92. Karrabasueneko andra gaztea, Durdukiñeko Maribizar bat eta neure burua, irurok gengozan Artaloraneko etxaurretik ez urrun. Erkiag Arran 142. Más frecuentemente aparece en otras funciones, gralmte. como objeto de verbos trans.: Zeruak asko balio deue / eta ango aingeruak: / aen gañean efeñi ditu / Jaunak gure buruak MPortal 41ss. Ene bekhatuek iragan eta erdiratu dute ene burua, eta karga sortha pisu batek bezala, aurizki eta zapatu naute naizen guztia. 'Me han atravesado y desgarrado'. Ax 499 (V 322). Bere burua ezagutea da iakitea. O Pr 684 (v. tbn. O PrASJU 321 y RS 554 (TAV 3.3.2)). Orhit düka, Hunolt, / Mauntauban zer ihan egin, / Aigaluni ene büria / saldü ükhen behin? 'Lorsque tu me vendis à Aygalon'. Xarlem 1350. Zure agurraldi orrek poztutzen du zerua, garbitzen du zure burua utsegin txikietatik. Inza Azalp 104. Bere burua errekara botako zuela deitu zion eta ala egin zuela andre gaixoak sinistu zezan, arri aundi bat artu, eta bere buruaren ordez arri ura joan zan ibaira. Etxeg in Muj PAm 22. Yainkoren batek, ordea, aserre-zama au nere buruari egotzi zion. Zait Sof 197. Nor nire burua baño zorigaiztoago? Ib. 79s. Geure burua aipatu dut, eta ez dakit zuzen mintzatu naizen, nik behintzat ez baitut Hipokratesekin zer ikusirik. MEIG I 149.
En algunos de estos casos, la anáfora está en lugar del pronombre; así, p. ej.: Zer da lege naturala? Bat bederaren konzientzia, zeinetan barrena baitago bere buruzko ezagutza bat, iakiteko zein den zuzen eta zein makhur. 'Conocimiento inmanente'. Ax 420 (V 272); Gure deliberazione on guziak [...] eziñ izan daitezke fermuak eta iraupenezkoak, non ez diren funtski pausatuak gure buruazko mezfidantziaren eta Jaiñkoa baitango fidantziaren gaiñean. He Gudu 166s; Botatzen dute beren buruen inguruan. "Tout autour de leur propre corps". Dv Dial 6 (It beren buruen jiran, Ur euren inguruban, Ip bere bürien üngürian); Zure buruentzako lain ezin sortu dezu, ta emaztia biar dezula? Alz Burr 12; Ezkontza garaia iritxi bitartean [...] ez zaiozu lagundu iñori, zure buruaren emazte ta zure umeen ama izan diteken neskaren garbitasuna lausotu bai zenezake. MAtx Gazt 75; Begi zorrotzak izan ditut hutsak ikusteko (batez ere, huts horiek geure buruarenak, neronenak barne, direnean). MEIG VII 37.
En contraste con la tendencia relativamente moderna a emplear como intrans. verbos trans. que de suyo exigirían el uso de la construcción con buru (cf. p. ej. Cb Eg II 96: Ta onetan ikusi bear naz?), hay que señalar que muy frecuentemente, al menos en la lengua escrita, la anáfora aparece con verbos que no la exigen, es decir, verbos que pueden funcionar tanto con aux. trans. como intrans. (p. ej.: Lotsatu egizu zeure burua, gogora ekarrita zuk [...] biotzean asmau eta etxaramon egin deutsezun Yaunaren dei, argi eta biotzketaak. Añ EL2 66). Cf. las dos construcciones contrastadas en algunos ejs.: Baina etzaiku guri eman bere burua heriotara eman ukhan duenean, gu herioaren kondemnazionetik delibraturik bere Aitari rekonzilia gienzonzat? Lç Ins F 4r; Orduan zedutzaten bere buruak dohatsuenik eta ziren alegerenik noiz eta Iainkoagatik desohore eta laido gehiago errezibitzen baitzuten. Ax 487s (V 315); Emaiten diote bere burua, ematen zaiote amodioz, eta hori heiekin bat egitea gatik molderik samurrenean. Jaur 153. En todos los casos citados, parece observarse una especie de empleo de buru como enfatizador.
Cuando el correferente de la anáfora es plural, buru puede aparecer tanto en sing. como en plural; de hecho, muchos autores tienen ejs. de ambos (Axular, Mendiburu, etc.), si bien el plural es ligeramente más frecuente (sin duda ayudado por la natural tendencia a concordar el número) y único en autores como Leiçarraga.
En casos locales, aparece muy frecuentemente sin gan o baita- (cf., p. ej.: Anhitz bariabletasun, frajilitate eta miseria gure buruetan senditzen eta ezagutzen badugu ere. Lç Ins B 4r; Gure bihotzak difidenziatara edo gure buruetaratko edo kreaturetaratko konfidanza gaixtotara emanak diradela. Ib. C 8v; Gaixtuen següranza, aldiz, ürgüllütik eta bere bürietan dien sinhestetik jalkiten da. Mst I 20, 3 (Ip berartan); Ta hau zuek zeren buruan ekusi nai ezpadezue, ots, fite ta ber-bereala artu zeren itxerako bidea. Mb IArg II 301; Iñori kalte egiten dionak, erakarriko duela kaltea bere burura. VMg 45; Turmoiak ortik eta tximistak emendik, / zeuden jende guztiak ikaraz beterik, / pensatzen zuelarik nork bere buruan / azken juizioa ote zan orduan. It Fab 262; Nun ta gañera ikusitean bere buruan / sekula izan ez eban lako suertea, / [...]. AB AmaE 453; Erregiña, jakiñian, biotzari ezin jakona aindu maitte edo ez maitte izatia bere buruan probauta eukanetik. Etxba Ibilt 460). Con baita- sólo aparece en Leiçarraga (Eta ez lezan bere burua baithan bere gloriarik batre bilhatzera presumi. Lç Adv * 8r) y Argaignarats (Nola korruptzionea baita ene izatearen lehenbiziko hastea, bethe diezadazu haiñ borthizki egia huntaz neure imajinazionea, non ez nadiñ probetxu gabe billha neure burua baithan. Arg DevB 175). Con gan-, al Norte en Pouvreau (Gauza guziak utzirik bere buruari ukho dagiola, bera bere ganik ilkhi dadilla, bere burua ganako amudiorik iduki eztezala. SP Imit II 11, 4) y al Sur en Aguirre de Asteasu (Alde askotatik datorkio neke au bekatariari. Datorkio benik beiñ bere buruagandik. AA III 572), Arrue (Gaxoa bere buruagan eta igaroko bere biziera gaiztoan pensatzen asi, eta bere uste eta iritzi gaiztoak bat batetan trukatzen asi ziran. Arr May 167), J. I. Arana (Bakoitzak bere buruaganako amorea garaitzen eta agintari edo gidari ditugu[n]ai gere iritzi ta naitasuna menderatzen. Aran SIgn 47), Orixe (Au ukitu mistikua ez bada, ta Luisek bere buruagan sumatua, ez dakit nik zer dan ukitu ori. Or in Gazt MusIx 42) y MEIG (IX 96: Nik, aldiz, bere buruagan eta zimendutzat hartu duen lurrean hain dut aurkitzen fidatua, non inoiz edo behin beldur bainaiz ez ote dion lur horrek huts emango).
En autores septentrionales antiguos, en RS, y en autores más recientes, sobre todo vizcaínos, aparece a veces sin posesivo: Ohart giten buruiari denbora den artian, / andre honak har gitzake gomendutan agian. 'Faisons attention à nous'. E 101. Kirisailuari nola hiri hel eztakia: / berzer argi egin eta erratzen dik buruia. 'Il se consume'. Ib. 245. Banabil burua ezin sinisturik, erasuna elikaturatzat arturik. "Ando no pudiendo creer la cabeza". RS 76. Ate sarratuari burua gardatua. "Puerta cerrada cabeza guardada". Volt 171. Zer probetxu hain aberats buruak ikhusiaz / eta khexarik ohore banoei iarraikiaz? EZ Man I 113. Fiñean sentitu eta hillzerako pontua, / prepara dezakek ungi partitzeko burua. Ib. 19. Hel dait' asturuz / bertz' anhitz buruz / norbait ons' eginagorik. 'Il peut se rencontrer beaucoup d'autres hommes mieux faits de leur personne'. O Po 14 (Cf. Lfn NotesO 143: "Buru, ici, semble désigner plutôt l'ensemble de la personne que la tête"). Pakegille sartu nai badek, ongi burua gorde bear dek. "(Quien) desparte lleva la peor parte". Lar. Burua urari eman orduko, oroitu zan Ama Birjiñaz ta belauniko jarririk asi zan esaten iru Ave Maria. Zer balioko ote zion ito balu burua? Mg CC 182. Ito bear det buruau, ta ez len bezela beldurtuta egin gabe etxera biurtu. Ib. 182. Jausten da neskatilla bat pekatu zantarrian mutil donga baten palagu eta eskintzak gaiti. Agertuten da pekatubaren frutuba. Mutillak garbitu gura dau buruba. Mg CO 59s. Zer egingo zenduke bizitzia kendu gura baleutsube? Zelango diadar, garrasi ta buruba librau guria? Ib. 157. Nai baditugu buruak gorde, iges egin bear degu bereala. VMg 71. Ez eukan nun sartu buruba, ortxe ebilen batetik bestera. Astar II 183. Gogora ekazu zeinbat gauz on lotsaz, buruari eretxiz eta gizonen ederra eukitearren egin bagarik itxi dozuzan. Añ EL2 41 (EL1 36 baneriaz). Aror bada otseintxuak, / on ekarri bearrean / buruari, kaltepean / parau dituez buruak. Zav Fab RIEV 1907, 97. Erabagi eban urari burua emon eta itotia. Ur MarIl 58. O! zer gatx txarra dan izatia arrua! / Etsi ta bota eban uretan burua. AB AmaE 98. Egin bear ei dozuz kartzelan urte bi, / Orra zer buruari deutsazun ekarri. Ib. 324. Eukiten badot beste ile bitan / oraingo bizimodua, / kanpa-tokiko soka bategaz / urkatuko dot burua. Azc PB 255. Antxiñatik zirean eriste andiegikoak, beti euki oi eben burua besteak baño geiagokotzat. Ag Kr 181. Udagoiena elduta, elai gustijak iges-egin eben. [...] Gure elaiak orduban buruba ikusi eban bakar-bakarrik. Altuna 11. Erantzi soñekoa ta an botatzen du burua uretara. TAg Uzt 40. Dama bateri galdetu neutsan / joia ok zegan zirian. / Bestientzako dirutan eta / zeuretzat buru trukian. Balad 57 (en otra versión (ib. 60) zeure gorputzen trukian). Además, está muy generalizado el uso de buru sin posesivo con ciertos tipos de verbos, así cf. BURUA AGERTU, BURUA ALTXATU, BURUA BAT EGIN, BURUA ERAKUTSI.
Hay ejs. con artículo (o demostrativo) de primera y segunda personas: Baldin deusetan ere ene alderakotzat zordun edireiten baditutzue zeuen buruok. Ax 330 (V 219); Edo ikusi daigunean geure buruau nezesidaderen baten. Cap 23; Ene osasunaren firmeza gutiarekin diskulpatu dut neure buruau. SermAN 1r; Emen gaiabizak batzuk, medikurik mediku, geure buru au eriotzaren atzamarretatik atara eziñik. Bilbao IpuiB 267; Aspaldian larregi be jan izan jonat eta emen nabin oin nere buruoni arterik artu ezinda, purgok eta iñun diranok artzen. SM Zirik 15. En ocasiones también admite otros modificadores, sobre todo adjetivo: Dakialarik ezen erauzia dela halakoa eta huts egiten duela, bere buru beraz kondemnatua delarik. Lç Tit 3, 11; Bere buruei daroe / hek ordean kaltea, / preparatzen bere buru / gaxoei dolorea. EZ Eliç 309; Merezi zuelarik laudorio, iakiteaz bere buru gerlatiaren eta bihotzdunaren largatzen ezkontzako amudioaren begiratzeko. SP Phil 400 (He 404 kitatzen bere aire gerlatia); Zuk zuk hau obratu duzu / O Prinzesa handia, / hiltzat iduki baituzu / zeure buru bizia. Arg DevB 170; Ez dezu noizbait apaindu zere buru txar ori Jangoikoak bataioz debekatu zizkitzun erakeri zenbaitetan ibilzeko? Mb IArg I 72; Donzella garbi ezkondu gabea askatua ta libre dago bere buru osoa Jainkoari emateko. Ub 222; Emoten deutsa Jaungoikuak gaixuari [...] bere buru pekatarijaren ta arimako gauzen ezaubera geijago. fB Ic III 267; Arrikada batek konorta kendu eustan, da urrengo goizean errekondoko sasi tartean billatu neban neure buru adore bagea. Ag AL 145; Badirudi gainera, eta ez ninduke horrexek minduko, neure buru tristea ez dabilela horiengandik ["Urkixotarrengandik"] urruti. MEIG III 118.
"Abnegarse, bere burua ukatu", "negarse a sí mismo, bere burua ukatu, uko egin bere buruari", "(dar) razón de sí, bere buruaz kontu eman [Añ emon]" Lar, Añ. "Apocarse, humillarse, bere burua gitxitzea" Lar. "Abstracción, recogimiento, retiro, bere buruaren ajolaz, arduraz bizitzea" Ib. "(A mi) sayo, a tu sayo, a su sayo decir esto o lo otro, nere, zure, bere buruari esan" Ib. "(El se) acarreará a sí mismo alguna enfermedad, bere buruari miñen bat eraioko dio, erakarriko dio" Ib. "Mira por tí, begirok [...] zere buruari" Ib. "Cansado de sí mismo, bere buruari alhaturik" Lar Sup. "Presumir, vanagloriarse, bere buruari asko eretxi", "austero, bere buruaz latza, gogorra" Añ. "(Bere) büria, soi-même" Gèze. "Souvent, au lieu de dire 'soi-même', on tourne par 'sa tête' (prenant la partie pour le tout), bere büria. Cette locution est aussi employée pour les autres pronoms réfléchis, et au lieu de dire: gihaur, zihaur, nous-mêmes, vous-mêmes, on dit: gure büria, zure büria, votre tête, notre tête; ex.: il faut aimer le prochain comme nous-mêmes, gure büria bezala behar da proximoa maithatü" Ib. 59. "Le pronom se des verbes actifs français s'exprime en Basque par bere burua (sa tête). [...] Buru ne sert pas seulement pour la 3.`eme personne, mais encore pour les deux autres" Ithurry 413. "Burua se rencontre souvent dans le discours pour exprimer le sens réfléchi du verbe", "zure lanari emozu zure burua, appliquez l'esprit à votre travail", "buruarentzateko, qui est destiné à sa personne. Ene buruarentzateko amodioa (JesBih 184), mon amour de moi-meme" Dv. "La reflexión se indica con el vocablo buru precedido de un posesivo. [...] Buru, dejando sus habituales acepciones [...] asume la de persona o personalidad. Bere burua il du, se ha matado. Itandu begio bere buruari, pregúntese a sí mismo (Cap 97). Entre mis apuntes figura esta locución, que brotó de labios de una capitanesa de Mundaka (V): 'echó su cabesa al río', traducción literal de bere burua ibaira yaurtigi eban. Traducciones inversas, no tan inosentes como la citada, se oyen mucho en nuestros días, tales como arratsaldean ikusiko gara, nos veremos a la tarde, en vez del castizo arratsaldean alkar ikusiko dugu. Esto, tanto como de no conocer bien la lengua, proviene de que las dos que constantemente asaltan a la nuestra se valen de sus pronombres reflexivo-recíprocos aun con verbos que no indican ni reflexión ni reciprocidad" A Morf 645. "Pour traduire des verbes réellement réfléchis, on a recours à une tournure originale: me se traduit par 'ma tête', nere burua; te par 'ta tête', hire burua, etc." Lf Gram 213. "Burua andi egin, eder egin, presumir de grande, de hermoso (V, Alt). Andi deritxo orrek berorren buruari, a ése le parece grande su personalidad (Vc)" A EY III 326. "Burua bota (bere), suicidarse. Bere burua bota dau zubitik bera. Zer gura dozu? Burua bota deiran?" Etxba Eib. "Suicidarse, arrojándose. Bere burua trenai bota zotsan" Elexp Berg. En documentos latinos próximos al área vasca son frecuentes hoc caput, meo capo, etc. referidos al que habla. Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral.
Hitz gutitan adi ezak, nahi baduk, egia: / hiretako eztiadukat gerthuz neure buruia. E 223. Hor balego, gaztiga iro ihaurk berze guzia; / bada orai gaztig' ezak, aldiz, eure buria. Ib. 245. Fidelék bere buruak othoitz egitera hotz eta nagi ezagutzen dituztenean. Lç Ins E 2v. Eztarradan ezen are eure burua ere niri zor drautadala. Lç Philem 1, 19. Bere burua oi bear leuke / efini korrejidurik. Lazarraga 1195r. Bere buruari itxi eutsan lurrera jausten. Ib. 1152r. Otsoak bere burua mandataririk onaena. RG B, 13. Urrikaritzen da bekataria bere buruas. Ber Doc 164r. Hanbat, bada, egin duzu huts, diotsa, Maitea, / bekhatorea egiteko hanbat buru zeurea? EZ Man I 50. Iainko eternalak altxatua eta bere buruaz lekhora zeruan eta lurrean bothererik gehiena eman deratzuna. Harb 86. Ez [da] harrik haragia hala galtzen eta gastatzen duenik, nola konzientzia gaixtoak egiten baitu bere burua. Ax 423 (V 274). Guk dugun etsairik handiena geure burua dugu. Ib. 563 (V 360). Traidore da bere buruaren, konseilluari gordatzen ari dena egiaren. O Pr 447. Oro, bere buruaz bertzeak, dezaguzke gaizki erraileak. Ib. 374. 'En sí misma'. Europak ekusi dau / bere buruan / Iupiter berri bat / aurtengo neguan. FProsp 29ss. Zuk gathabute batean, / hobirako hurbilla, / ziñadukan aitzinean / zeure burua hilla. Arg DevB 167. Eta handik bere bi semiak presoner utzirik, eta gero ranzoiña pagaturik, semiak eta bere buria handik libraturik [...]. Tt Onsa 24. Pobre batek bere buria hilzera utziten dianian gosez hilzera, ahalkez edo herabez amoina galdatzera, bere buriaren erhaile date. Tt Arima 8s.
Ezagutza hau izan gabez dabiltza ergelkeria eta enoxentkeriaketan, eta asko orduz bere buruez goragoko gauzen ondoan. ES 170. Bere buruaren alabanzan esan ote deban. OA 149. Bere buruari edo inori ere besteri. Ib. 156. Proximoa [ametan] bere burua legez. Arz 23 (El 9 geuren burua, OA 5 geren buruak, Oe 11 geure buruak). Aiñ berez ta bere buruz betea ta uanditua dago, non [...]. Lar DT CCIV. Eztie nai beren buruai atsekaberik eman. Lar Carta a Mb 279. Hartarik ilkhi nahi luketenek uzten dituzte bere buruak enganatzera Satanez. He Gudu 164. Ekusten dituzten guzien ta bere buruen etsaiak dira gaizki bizi diranak. Mb IArg I 139. Arraiak buztanarekin bere burua bezala, ol onekin [lemarekin] mariñel dakienak darama nai duen aldera ta tokira onzirik beteena ere. Ib. 199. Ala gorrotoz itsutu, benganzaz bete ta bestearen kontra biurtu zan edo obeto esango det Jainkoaren ta bere buruaren. Cb Eg II 165. Gure jendeen artean batzuek beren jabe dira: beren buru edo personen kontua baizen ez dutenak. Cb Eg III 357. Gizonak emaztekiak baino oraino herbalago direla, largatzen diotzatenean bere buruak bere flakeziari. Lg I 205. Zambrik bere burua erregetu zuela. Ib. 345. Ez da bere buruarekin erasiyan egoten manatu dioenaren kontra. Mih 74. Bere bürien instruitzera ahalge dira. CatLan 3. Beren büria berze beno gorago ekharri nahi dienak. Egiat 226. Gauren buruok bezala proximo lagune onetsitia. CatUt 5.
Dama ondo jaio batek egin zuen bere buruarekin ta bakar bakarrik eskuka loi edo desonesto bat. Mg CC 137. Gere buruaren amorio itxu eragabea. Gco I 417. Errandezógun geuren buruái guk ére erranzióna Kristorén áldean guruzifikaturík zégon ladronárk bere lagunái. LE Ong 15v. Bere buruz eta iritziz puztutako oek, [...] lotsatzen dirala besteri galdetzeaz. AA III 604. Ahi! ta gizonak ekartia atara bere buruba! JJMg BasEsc 207. Bethi zerbait galthoz zirela arranda beitüzü eskaz, / mila lüseki ezpeitirozü urthin zure büria haz. Etch 496. Halaber maite dut neure proximo laguna neure burua bezala zure amorekatik. CatLuz 41. Khar ongi adituak galdegiten du abia ditzan konbertsioneak bere buruarenetik. Jaur 127. Eta lasterrez da joaiten, / bere buriaren kontra samurrik. Arch Fab 113. Ez eikijozu iñori ukuturik egin, ez ta zeuk zeure buruari, ez bestek zuri. Ur MarIl 101. Lagun zak heure burua, / lagun dakiken zerua. Gy 133. Zetorkien zigorrada gogorrari aldegiñik, beren buruak bizirik gordetzeko modua egin zuten. Lard 114. Eztare etzei juramentorik eginen xaurien buriuaz. Hual Mt 5, 36 (Samper zeauren buruarengatik, Echn zure buruaz). Nerorrek horiei [nere hutsei] begiratzen baniote, etsi nezake nere buruaz. Dv LEd 51s. Hauzeko anderia / Urrutian khorpitzez, / hor dü bere büria, / kanpoan da bihotzez. Balad 39. Bere burua, bazenez ere, ez zuen aiphatzen. Laph 249. Bere buruaren kupida. Arr GB 126. Gore projimua giauren buriua bikala. CatR 53 (CatSal 53 guauren buruak, CatAe 52 gauren buruak). Zer da Proximuaren maithatzia gure büriaren bezala? CatS 44. Nork bere burua iltzen duenak. Legaz 28. Honyo batek bere burua iratzeondo baten pean kausitzen duen bezala. Elzb PAd 17. Han zagon bere buruarekin gogoetan. HU Zez 55. Bakia gihauren büriarekin. Ip Hil 236.
Aldendu adi, Martin, Karlosengandik, egunen baten nai ezpok txarto ikusi eure burua. Echta Jos 47. Bizi guzian errumes batena bezain xume iduki du bere burua. JE Bur 65. Abarketadunak ostera ariñtxoagoak [dira], txoro ta txakillagoak, beren buruen irizte andikoak eta bestientzat destaña erreza daukatenak. Ag G 95. Ez siñistu, nere burua botako detanik ez siñistu! Ez nere bururik: besteren batena, zurea izatekotan. Ib. 267. Bere buruaren onik gabe. Ayerb EEs 1915, 277. Bere buruari parre egiten zion. A Ardi 71. Egin-pekatuaren ezagunarazteko ta beren buruen lotsagarri, lerro beltz eta berdeak zittun zapi bat eramanazten zien buruan. Etxde AlosT 41. Oraintxe ari nintzan, bada, nere buruarekin, noiz etorriko zenkidan, eta zer galde egin bear nizun. Or QA 142. Nori siñetsi? Nere buruari. Yakiña. Ib. 41. Ermitau bat, eiki [...]. Edo bederen bere burua ermitautzat har-arazi nahiko zuen norbeit. Zerb Azk 45. Pentsatzen jarrita ordea, oker ari zala sinistaerazi nai izan zion bere buruari. Etxde JJ 240. Beren buruak seguru uste zituzten, Piarres mendian baitzan. Ib. 138. Beure buruarekin asarre. Or Aitork 196. Bere burua kanporat uxatzera utzi nahi ez duen euli etxekoi baten inguru-minguruak. Mde Pr 83. Hala ere, bere buruari aitortu behar zion emakume polita zela. Mde HaurB 32. Oso nekatua eritxan Jontxuk bere buruari. Erkiag Arran 65. Ba al dituzu zeure buruazko agiri ta paperak? Erkiag BatB 169. Ezta norbere burua bezalakorik. Zait Plat 118. Oraingo kritikak agirian jarri dunez, Frai Luis Leon ez omen zan maiz bere burua aiñako izan oi. Gazt MusIx 59. Hola bizitzea baino obe da bere burua garbitzea ere. Larz Senper 36. Bere onera etorri zanean, bakarrik aurkitu zuan bere burua. NEtx LBB 188. Berak errango luke noski, bere buruarekin irriz dagoena xoroa dela. Xa Odol 20. Horrek berehala hartzen du bere buruaren defentsa. Etchebarne 55. Nik nere burua arrotz egiten nuan da arrunt lotsatuta nengoan. JAzpiroz 163. Neure buruari iñoz parkatu be eziñeko utsegitia egin nebala. Gerrika 167. Hizketan, besteri zerbait esaten diogunean (eta beste hori geure burua ere izan daiteke, besteren itxuraz estalia), [...]. MEIG VI 148.

3. (gral.; SP, Lar, Añ, Dv, Lh) Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 60.
Cabeza, jefe, persona más importante que otras; presidente. "Chef" SP. "Cabeza de linaje, leñu burua" Lar. "Cabeza de la Iglesia, Eleiz Ama Santaren burua" Ib. "Xefe, cabeza, superior" Lar, Añ. "Amo" Añ. "Mayoral, el primero de alguna comunidad" Ib. "Prelado" Ib. "Presidir, (c.) buru, aurrena, (AN) aitzindari izan" Ib. "Capataz, buruzagia, etxe burua" Ib. "Cargo habiente" Ib. "Centurión, euntaria, eunen burua" Ib. "Atzo gabeko batzarrian buru, zure semia, hizo de presidente" Etxba Eib. "Buru jarri, erigirse en cabeza, ponerse a la cabeza. Jausi eraiñ eban odol guztia, bera buru jartzeko" Ib. "Ezer-ez-dakuen buru jarri zan" Ib. "Hori da buru (BN-arb)" Gte Erd 60 (junto a jefe de otras zonas). v. buruzagi; cf. BURU-LEHEN, BURU BIGARREN. Tr. De uso gral. al Sur; al Norte, aunque se documenta ya en Leiçarraga, es mucho menos frecuente.
Gizon pestilenzioso haur sedizione altxatzen drauela Iudu guziei mundu orotan, eta Nazarenoén sektaren buru dela. Lç Act 24, 5 (Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe buru; He autor, TB buruzagi). Buru bakhoitz baten azpiko diradelarík, zein baita Iesus Krist Iauna. Lç Ins G, 6v. [Iesus Iauna] Aingeruen eta fidelén Buru denzat. Ib. italic, 4r. Non izango baita beti bezela buru / nobleza guztiaren aniz estimatua. CantBret 21s. Lekuan dagoz batuta, burua izanik Onsalu Onsalutx. Andram 159. Zeren guziek baitute buru bat solamente, baita Iesu Kristo. Ber Doc 114r. Santue dalako guztien burue. VJ 8. Nola nahi zira Iesu-Kristok, baita paubren buria eta xefa, halakoak maita ditzan? Tt Arima 107. Zeren Iesüs Krist haren [elizaren] Bürü gehiena ezinago saintü baita. Bp I 38. Elizako Bürü ageri zaizün aita saintiaren pian. Ib. 37. Ezpeñeko Señorio eta erregiai señen buruba dan. ZBulda 3. Buru bisiblea edo mundu onetan begiakin ekusten dan burua. OA 42. Gobiernoan edirotzen diraden buruai. Ib. 154. Zeinen burua zeruan da Jesu Kristo. Arz 37 (v. tbn. Iraz 20). Errege-konseju nagusiaren buruak agin dezan. Lar Fueros 225. Galdu nai ezpazuen [...] Jerusalengo erria joan zedilla erria inguruturik zedukan ejerzituko Buru-Jeneralei onez hitz egitera. Mb IArg I 164. Ta artu zituen preso Saxoniko Duke ta herejeen buru D. Juan Federiko ta Franziko Errege Franzisko lenbizikoa. Ib. 195. Bere senarrari, Jainkoak emandako buruari bezala, errespeto guziaz begiratzen zion. Cb Eg III 373. Ama Birjiñaren Kongregazioko estudiante nobleen prefekto edo buru Estanislao zan. Cb Just 99. Gure bideko gida, lagun, ta kapitan edo burua. Cb EBO 35. --Nor izan zan lelengo Kredoa asi ebana? --San Pedro Apostolua guztien burua legez . Oe 48. . Oe. Zismatikoak dira Erromako Aita Santua eleizaren burua dala ukatzen duenak. Ub 143. Buru baten azpian sinistmen ta lege bat zuenak. Ib. 43.
Ijelia [da] guztien jaola, irakasla ta buruba. Mg PAb 126. Leoi batek [...] erakarten zituen bera ekustera beste abere ta lauoñekoak, zalako guzien buru edo erregea. VMg 76. Adiñik onenean iltzen dirala, utzirik umeak buru gabe eta bizimodurik ikasi gabe. AA III 469. Abade edo konbentuko buruak galdetu zion noiz irten zan. Ib. 585. Moises giari eta buru ematen ziela, atera zituan katiberio gogor artatik. Ib. 297. Probintziako buru / orain berok dira. FrantzesB I 43. Luzifer arrua buru ebeela. JJMg BasEsc 32. Erriko Buru edo Juez baten egin biar guztiak. fB Ic II 164. Bizkaiko buru izan biar dabenen autueria. "Los que han de formar el Gobierno de Vizcaya". BBatzarN 163. Euren burubaren desleijaltasun eta eskertxarra gaitik. "Su jefe". Ib. 189. Batzar edo kofradijako buru ta zuzentzalla Sazerdotia. Ur MarIl 55. Apaiz-buru edo Sazerdoteen Prinzipeak. Lard 448. Dabidek oraingoan etzuen iñor buru bialdu, ezpada bera joan zan agintzera. Ib. 190. [Eliza] da kristiaĩ fiel guziuen kongregazionia, zoinen buriua baida Aita Santiua. CatR 31 (CatAe 30, CatSal 31 burua). Zeña [Lagundia]Jesus duela buru. Aran SIgn 212. Ustez Españiyako / buru zan frantzesa. PE 80. Etsaiaren buru zan Adrian Hanspater. AB AmaE 96. Alperrik eutsun, lotu zinduzan / Piketearen buruak / Esan guzurraz estalduteko / Berako zure kontuak. Ib. 188. Franziskok egin zuan Klara, [...] etxe santu artako buru, abadesa. Bv AsL 97. Pamilian buru bat biar da beti. Ib. 113.
Da kristau fiel guzien unionia, zeñen burue den Aite Sandue Erromakua. CatUlz 21. Eurak dira emakume agirakari guztien buru ta nagusi. Ag Kr 67. Atzeneko lau urtietan Capitán edo ontzi-buru ibilli zana. Echta Jos 206. Ontziko burua. Ib. 144. Adinak bethe-ta apez sartzeko xedea luketenak baloatzi ere eskolategi hetarat, eta hek bakarrik, ez ginintzazke apezak onets han buru. JE Bur 54. Ogetamar gizonen burutzat nago. Ag G 120. Eun milloi gizonen buru dan Mac-Kinley. A Ardi 59. Campion, Arturo. [...] "Eusko-Ikaskuntza"ren Buru ordeko [...] "Euskalzaleen Biltzarra"ren Buru-oi. Eusk 1919-1920, (I) 21. Lacombe, Georges. [...] "Euskaltzaleen Biltzarra"ren Buru deduzkoa. Ib. 26. Erromako Aita Santua buru duala. KIkG 23. Gerla behar omen dugu: / Othoi, zaude gure buru! Ox 57. Elgebarne bürü, bestiak haren peko. Const 39. Eskualdunaren bürü zen jaun apezak, Hiriart-Urruty zenak. Ib. 13. Lekobide ta Osobal ziran / Kantabriako buruak. Tx B I 129. Andia ta Asebal eta Erauntzeta, / Ulezia eta Peña; / Errenteriar au buru dutela / a zer kuadrilla bikaña! MendaroTx 320. Meatzeko burua salatua izan zela. FIr 148. Injiñeruak Arrietako mutilla ipiñi eban burdiña-landuak torrian yosten ebiltzan langille aldra baten buru. Kk Ab II 187. Gaurtandik Urretatar Mikel yaun yatorra ezagutu bear dezute zuen burutzat. Ldi IL 143. Feniandarren buru batek baño geiagok bizia eman bear izan zun. Ib. 170. Sinagoga-burua zan ori. Ir YKBiz 95. Zergari-burua. Ib. 95. Amar urtez aizkoran Larraun zaio buru; / baiña oraingoz, austeko itxaropena du. Or Eus 147. Sozialisten buruak diñoe beintzat. Eguzk GizAuz 144. Sendi baten buru izateko. TAg Uzt 195. Orain Aldundiko Basozaintzaren Buru dan Elorrieta Artaza'tar Joseba. "Titular de la Jefatura". EAEg 17-10-1936, 70. Bazkun batean Burukide edo Buru izatea. "Consejero de Administración y [...] gerente". Ib. 27-11-1936, 400. Buru banakari danak. "Jefe administrativo". Ib. 19-12-1936, 587. Etxe-bizitza beretutzen dutelarik bizi diran sendietako S, T, U ta V izkiz abizen asieradun buruei. "Cabezas de familia". Ib. 22-10-1936, 110. Hura hautatu zuen Jainkoak populu baten burutzat. Zerb IxtS 17. Bazkun horren buru izan dira, alkarren ondoan. Mde Pr 318. Apaiz-buruak bildur ziran Txominen bokaziñoa azalekoa ote zen. Etxde JJ 18. Bergara zonako erresistentzi bost buruak. Ugalde Iltz 46. Zu aitzindari izanagatik, nor da gaurko lan onen buru eta nork dakizki, nik bezein ongi, etxe orren zokoak? Izeta DirG 22. Anton Okaran, argiña eta bonberuen buru zana. Erkiag BatB 80. Abilako Oñetakodun karmeldar mojategi-buru izanik. Gazt MusIx 143. 1922 urtean Eskual-Herrian, Mgr. Gieure handia eta Aita Lhande maitea buru, Xaberrin eta Jatsun gaindi egin zuen itzuli loriagarrian. "Sous la direction du". Ardoy SFran 269. Moris Ertzain-burua. NEtx LBB 113. Koru-buruak. --(Turuta jotzen du gero esanez:) Gauden ernai! Lab SuEm 166. La Esperanza beribillen jaubeetakoa ta burua. Etxabu Kontu 36. Erren egiten duan ori dute buru. Baiña alperrik ibilliko dira. Arrapatuko ditugu. JAzpiroz 32. Taldeko buruak [...], jentiari ixilik egoteko eskatuz, berba egin eban. Gerrika 254.
v. tbn. (para textos septentrionales) FPrS 17. Etcham 126. JEtchep 90. Lf in Zait Plat XVI. Larz Senper 18. Larre ArtzainE 90.

4. (gral.; Lar, Añ, Lecl, Gèze, Lcq 33, Dv, Lh) Ref.: A; Elexp Berg.
Espiga. "Espigar, coger espigas, buruak, buruskak bildu, batu" Añ. "Épi de froment" Lecl. "Artho burua, ogi burua, épi de maïs, épi de froment" Dv. "Arta burue, artoen frutue dona" Ibarra Dima. v. 1 buruka, buruxka; cf. artaburu, galburu, etc.
Ezen bere buruz lurrak fruktu ekharten du, behin belhar, gero buru, gero ogi bihi bethea buruan. Lç Mc 4, 28 (TB ogi buru, Dv buru, Ker, Arriand, IBe galburu). Ereiten bihi bakhotxak eta biltzen buru betheak, botean hirur laurak zituztenak. Ax 232 (V 156). Zeinek mundu guziko uztaillean bihi buru seinalatuago batzu biltzen baitzituzten. SP Phil ẽ, 3r. Bertzeren elgian ogi burien trenkhatzen hasi baitziren. Tt Arima 97. Zazpi ogiburu bihitsu eta eder. Urt Gen 41, 5. Bere baitharik ezen ekhartzen du lurrak lehenik belharra, gero burua, gero ogi bihi bethea buruan. He Mc 4, 28 (HeH burua). Zazpi gari-ondo, buru andi aledun ederrak zituztenak. Mb IArg I 392. Boozek oraino manatu zituen bihi biltzailleak utzteaz, berariaz, erortzerat zenbait ogi buru, Ruthek altxa zetzantzat. Lg I 245s. Soka bateki edaturik kentzen elurra gari-buruetaik. (72). LE-Ir (s.v. burutu). Soroko arto buru batere ukitzeko lizenzirik ez duala oraindik. CartAnd 378. Sartu izandu nitzan / gari-zelaiean; / baña, jauna, egiaz / zan uste gabean, / eta ezin gogora / zait etorri neri / jan nituen edo ez / buru bat edo bi. It Fab 51s. Eskatu zidan igitariai erortzen zitzaiezten buruak biltzen, arren, uzteko. Lard 160. Aren neskatxakin batean garagar-buruak bildu zitzala. Ib. 160. Ogi bihi bat eraiten bazindu baratze-lur gizen batean, ekhar dezake berrogoi eta hamar, hiru-hogoi buruetaraino, eta bihiak ehunka. Dv Lab 37. Hasi ziren ogi-bürü muzten eta jaten. Ip Mt 12, 1. Beragandik zirean erne eun landara, / eta aiñ ondo zelan zirean burutu, / eun buruak egin dauz abuztuan batu. AB AmaE 317. Gaina, hainbertzetaraino joana non arto-buruak soailutik dilindan baitzagoden. JE Bur 187. Pozik zekusaten galmotzen buruak aizeak eraginda biguinkiro klunkatzen. Or Mi 87. Lurrak berez dakar, ba, lenbizi belarra, urrena burua, gero buruan ale betea. Ol Mc 4, 28 (Leon, Or, IBk, Ir YKBiz 177 burua). Artoari burua moztu baño len, emakume-aldrak biltzen ditue otartxoetara baba-leka igartuak. TAg Uzt 290. Ogi buru mehek zazpi buru gizen eta beteak iretsi zituzten. Bibl Gen 41, 7. Garia: txikia banintzen, aundia banintzen, maiatzian buru nintzen. (AN-araq). Inza NaEsZarr 42 (adivinanza). Gariak ere orduantxe burututa zeuden. Burua irtenda esan nai nuke. Insausti 65.

5. Cabecera. "(gral.), cabecera, lugar principal. Mai-buru, maipuru, presidencia de la mesa. Ondra-buru (Vc), cabecera del duelo" A. Cf. BURUAN (c).

6. Origen. "Cabeza, principio de alguna cosa" Lar. "Seminario, raíz, principio de que nacen otras cosas, iturria, burua, asierea, iturburua, etorburua" Añ. "Pecado capital, bekatuen burua" Ib. "Buru izan, ser origen o fundamento" LE-Or.
Zeren baitirade buruak eta zañak zeñetatik atratzen baitirade aunitz bekatu. Ber Doc 167r. Zerren direan beste pekatu askoen buruak eta prinzipioak. Cap 73. Zergatik deizen dire kapitaleak edo burukoak? --Zergatik berze aniz bekaturen buruak diren. El 83. Deitu diet kapitalak zergatik diraden beste bizio aetatik jaiotzen diradenen buruak, iturriak eta sustraiak bezela. "Cabezas". Iraz 41. Pekatuen buruak dirade zazpi. Mb IArg I 35 (CatBurg 33 pekatu kapital edo burutarrak). Auxe da lelengo Propositua, ta beste guztien burua: bera gorde baga, ezer balio eztabe ganeko Proposituak . Añ LoraS 149. Eta zein dira birtute moralak? --Txit asko dira; baña prinzipalenak, eta beste guzien buruak, eta iturriak bezela, dira lau. Gco II 83. Iru gurari oneek izentetan ditu San Juanek, munduko pekatu guztien burutzat. fB Ic II 268. Deitzen dira kapitalak, zeren beitira bertze bizio gaietaik jaiotzen direnen buru, iturri eta zain bezala. CatAe 60 (tbn. CatSal 61 y CatR 61) Egi au da gure siñisgai guzien buru ta lenengo. Inza Azalp 37. Berak sortutako ikasguak mila urte aunditan iraun zuen [...] eta gora-beretan aren ioerak buru izan dira aldiz-aldizka. Zait Plat 6. Ziurtasun ori ezta arrazoiketaren fruitua. Bai zera, arrazoibide guztien buruan eta jatorrian aurkitzen da. Asiera da, eta ez muga. Vill Jaink 90.

7. (V, G, AN, L, BN, S; IC 446r, SP, Urt, VocB , Gèze, Casve) Ref.: A; Lrq.
Exteremo, cabo. "Extremo" IC. "Bout" SP. "Ab extremo ordiri, buru batetik hastéa" Urt I 8. "Bout d'un corps quelconque" VocBN . "Bout", "pointe" Gèze. "Mahainaren buruan, au bout de la table" Dv. "Extrémité" Lrq, Casve. Cf. A Morf 695n: "Buru es a veces extremo: Hiriburu es en L cap-de-viel, zubiburu es cap-de-pont, en alemán Brückenkopf Cf. besaburu, iparburu, kaleburu.
Gathearen buru batez oñetarik lothurik / eta zaldi sendoari berzeaz itxikirik. EZ Man I 105. Lehenik hozitu behar duen burutik hasten baitzaika [xinhaurria] bihiari. Ax 36 (V 22). Xapeletaren buruan den bihi larrian. SP Phil 548. Ienko Eternalak makhilaren bi buriak, bi bazterrak, batetan bildu eta iuntatu ditu. Tt Onsa 119. Ibaia bat ilkhitzen zen Hedenetik baratzea ihinztatzeko; eta handik errepartitzen zen laur burutara. Urt Gen 2, 10 (Ur lau zati egiten, Dv berezten dena lau burutan, Ol, Ker lau beso(e)tan banatzen, Bibl lau besotan berexten). Bere zigorraren burua. Lg I 269. Bazoazen paseari / Phentze buru bata gaindi. "Un bout de prairie". Gy 181. Urthe buru batetik dudanean nik hasi, / Bertze burua atzematen dudala kasik-bethi. Ib. 80. Hekin yende guzia yarri zen bi buru; / bat ilkhi zen harmetan Korseko alderat. Hb Esk 11. Behin gizendu den ardia, meharazten baduzu, behinere ez da gehiago gizenduko behar bezala. Bi buruetarik galtzea laiteke hori. Dv Lab 278. Larre buru batetik bertzera. Ib. 329. Lurraren buruak. Dv Iob 38, 13 (Ol, Ker lur-ertz). Ilhar pherdiak. Bi buruak khendu onduan, pikatzen tuzu luzara. ECocin 24. Ez dakit nola heldu nizan [zubiaren] bertze burura. Prop 1882, 98. Lerro-lerro ezartzen eskolaren buru batetik bertzera. Elzb PAd 49. Bizpahiru muthiko plazaren buru batetik, bertze bizpahiru bertze burutik behar litezke. Zby RIEV 1908, 87. Frantziaren bertze buruan den hiri batetako artxapezpiku. HU Aurp 67. Han ediren zien etxe txipi bat; hameka metra lüze eta laur metra eta erdi largo; harri althare bat bürü batian khürütxe batekin. Ip Hil 137s. Tibre ühaitzaren zübü bürian beita gaztelü handi bat. Ib. 181. Lanbasa: Oial zar zatiakaz egindako moltsoa, egur baten buruan ultzez josita. Ag Kr 78n. Espartzua bi buruetarik eskuan azaroaren tinkatzera abian. JE Bur 162. --[Ludia] borobilla [da] , baño ez borobil osoa, bi buruak zapalduxe dauzkalako. --Zein dire bi buru oriek? --Iparburu ta Egoburua . Bera EEs 1915, 165. Sokaren bi buruetarik. Barb Sup 99. Ogi pitta bat dut mokanesaren buruan hartua. "Dans le coin". Barb Leg 23. Karrikaren harateko burutik. JE Ber 78. Ezta errez jardutia mataza askatuten, buru bijak badagoz marapillo baten. Otx 32 (v. tbn. Zait Plat 83). Euskal-Erriatik Eskual-Herriarako zubian gera, onuzko burutik... Ldi IL 43. Zelai-buruan muiño-oil-gune / ez lêna bezin garaia. Or Eus 228. Ondartzaren andiko buruan, aitzartean. TAg Uzt 37. Larrungo mendia, / Arbaso gaitzak itsas bururat joaki ditutzu ikusi. Iratz 46. Kutxa harek bazituen buruetan erraztun urhezkoak eta hetarik sartuak bi haga. Zerb IxtS 40. Eta tokitxo orren burun, eskumusuk garbitzeko ontzi bat. JAIraz Bizia 20. Ordu pare batian eldu ahal izan ziran Malta ibarreko zelaiaren bururaño. Etxde JJ 277. Karrika horren buruan plaza handi bat ikusiko duzu. JEtchep 83. Oso trebe ziran makila bi buruetatik atxikitzen eta erabilten. Zait Plat 112. Durangoko zelaiuna ederraren buruan, erri txiki polit bat dago: Garai. Alzola Atalak 77. Egin zuen gure aita zenak [...] arditegia [...], Abilaeneko pentzearen buruan. Larre ArtzainE 39. Buru batetik bestera, dena da ongi aukeratua eta egoki euskaraz emana. MEIG II 95.

8. (gral.; Añ) Ref.: A; Etxba Eib.
Cima. "Capitel, chapitel de torre, torrearen goia, burua, gallurra" Añ. "Cima" A. "Cabezo. Salbadorko burua artu genduanian jarri giñan apur baten, cuando tomamos el cabezo de Salvador, nos sentamos un rato" Etxba Eib. Cf. ateburu, bepuru, eskailburu. Cf. supra, en la onomástica, Ataburu, Bidaburua, Mendiburua, etc.
Haitz buruaren gañera. EZ Man I 106. Besanga oietan ipintzen zitzaiozkan [kandeleroari] sei argi; eta abearen gaildur edo buruan zazpigarren, besteak baño gorago irteten zana. Lard 83. Atea bere albo, buru, morrollo eta ubalakin. Ib. 144. Edozeñ Jainkoaren serbitzuko ekiñ-aldi danik gogorrena ere pensatu, ekiñ, aurrerazi eta bere buru-erpiñ eta osotasunera eramateko. Aran SIgn 114. [Paperak] jaso ebazan aize orrek etxien buruak baño askozaz gorago. Ag Kr 12. Arri batzuek alkarren gañean tolestatu ta aien buruan aga bat. Ag G 8. Bularra ere bear da gero [mendi] orri burura igotzeko. A Ardi VI. Mendi buruan daldaran dago iratze osto luzea. Iratz 88. Elizaren burua etxeen gañetik ageri. Anab Poli 122. Jauna artu ta igo ezkero / torre luzien burura, / salto txiki bat bakarra dago / andikan gora zerura. And AUzta 134.

9. (Lar, Añ).
Capítulo (de libro). v. burukida, burutza (2), buruxka (6).
Manual hunen liburuen, tratatuen eta buruen erraxki edireteko aurkhigarria. EZ Man I 138 (tbn. II 207). Egizu maiz komulgatzearen gañean irugarren Buruaren VII. erakusten dena. Mb JBDev 355. Lenengo burua. Añ GGero 11 (Ax kapitulua; en Añ burua es corrección sobre kapitulua hasta el cap. 7, inclusive). Halako asko badugu Frantsesez, ez ordean eskaraz, lekhat buru edo kapitulu bakhar batzu Filotean. Dh 110. Bigarren burua. Sigifredo kondea gerrara. Arr GB 10. 1.º burua. Jaiotza ta aurdenbora. Aran SIgn 1. Zakarias Igarliaren amaikagarren buruan. Bv AsL 21. Jaungoikuari lenik egin onduan eskari sutsubak, izkiribitu zuan Franziskok erregla ogei ta iru burutan. Ib. 70. Eclesiastes esaten zaion liburuan 48en buru ta 4en bersuan. Ag Serm 82. Apologet. 50-gn. buruan. Inza Azalp 90. Iru burutan biltzen dira esateko guztiak: a) Miña, oiñazea, b) gure barnean daramagun burruka aragiaren eta izpirituaren artean, eta azkenik, c) biziak eskeintzen digun guztia, zein motx eta ezdeusa den gure gose egarria asetzeko. Vill Jaink 119. 1. Buru honetan sar daitezke bai sintasisekiko bai estilistikarekiko hauziak. MIH 114. Hitzaurre luzexko honen hurren dator Eguiateguyren obraren hirugarren liburua [...], zenbait buru edo "berécita"n banatua. MEIG I 234.

10. Capital (de un país, etc.) "Capitale" Dv. "Iruñea Euskalerriko burua egin bear degu (V-arr-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 60. v. hiriburu.
Hierusalem eginen du Probinzien burua / eta han du urguillurik ifiñiren Tronua. EZ Man I 68. Siriako buru zan Antiokiako errirunz. Bv AsL 223. Emen eskuitara, Tolosa, Gipuzkoaren burua ezkutatzen duten mendiak. (1887). Etxeg (in JFlor ). Irundik Españiako burura dijoan burni bidean. (1899). I. Belaustegi (in JFlor ). Barzelona da [...] uri eder, galant, biargille bat, Kataluniaren Burutzat ezagutua. Ag Ioan 141. Gizaldi zarretan Gipuzkoak burutzat zeukan uri alai [...] zan Tolosa. A Ardi VI. Toki on asko badira baño / Donostiya da burua. Tx B II 41. Point-à-Pitre, Guadalupeko burua. JAIraz Bizia 33.

11. (BN, S ap. A ; SP, VocBN ).
Comienzo. "Commencement" SP, VocBN .
Maiz, askiko da buruko textuaren aiphatzea, bertze aldi batzuez ez da irakurtuko zenbeit hitz baizen. JesBih 451 (se refiere al texto dado previamente) Igaran apirilaren bürian, / armadaren erdian. Balad 111. 1535 urtearen buruan bere ikasi-lan guztiari buruzpide ederra eman zion. 'Entrado ya el año de 35'. Aran SIgn 65. Horra zertako bere Kredoaren buruan Apostoluek eman duten: Credo in Deum . Lap 29 (V 55). Orregatik, Eleizaldek izneurtu auek yartzen ditu bere liburuaren buruan. Ldi IL 161. Zaharrek zaukaten martxo ilabethea frango xirtxila zela, erdi negu-buztan erdi uda-buru. Herr 7-3-1957 (ap. DRA ). Euren karta-buruetan, sekulako fabrika galant bat agertzen ei zan. SM Zirik 105. Hitz anitzetan, erdal etorkikoetan gehienbat [...], maiz aurkitzen da hitz buruan honelako aldaera; b-, d-, g- / p-, t-, k- . MIH 107.

12. Cabo (geogr. ).
Baduzu berze buru handi bat Tres Irletako burua baiño lehen eta gero ondoko punta edo burua izanen da Tres Irletan. INav 128. Iakin behar duzu suesteko parteko burua hagitz duela luzea eta haltoa. Ib. 115.

13. (V-gip; Lar).
Cabeza, protuberancia en el extremo de diversos objetos. "Pomo de espada, ezpataren burua" Lar. "Orratz-burua, cabeza de alfiler. Orratz-burua lako fristixa txiki bat eta, zer jakiturixa aren obretan!" Etxba Eib. "Orratz, iltze edo gisakoen alde lodia [...]. Burua falta jako ultza oni" Elexp Berg.
Aizkora baten burua edo burnia. Gco I 137. Padera buru berri bat. HerVal 198. Aldemeneko saskira pospolo buru izekia erori zaio ta, plaust! Ag G 345. Orratz-burua bezain txikirik. Or Eus 334. Zu txiki-txikia ziñan. Orratz-burua baño askoz txikiago. MAtx Gazt 17. Iru iltze-buru nituen dote. / Beste zerbait gehiago banuen ere: / burruntzali zar zar bat / kiderrik gabe. Asp ANaf 663. Iltzeari, sartuko bada, buruan eman bear zaio. (G-goi). EZBB II 18.

14. "Arbola-burua, copa del árbol" Lar. "Pago-burua, copa del haya. Pago-buruegaz, subilla eiten da gaur gure Patxi" Etxba Eib. v. adaburu.
Zuhatzak buria du aphalzen; / bere indarrak dutu hegoak doblatzen, / erroz gora aldiz aurthikitzen. Arch Fab 95. Oihanean haritzak gora dakhar buru. Hb Esk 235. Zuaitz batzuek osto berri makalez jantziak, eta beste batzuk, jantzi naian, lertu bearreko orri-buru berdez beteak. Ag G 43. Aizealdiak sekula erasan ez dion pagoburua bezela. TAg Uzt 266. Udazkeneko aizeak zugazburuetatik banaka erasten ditun ostoen antzera. Ib. 99. Pago buruak apal. Iratz 12. Pago-burua edo adarrak moztutako lekuan. Ostolaiz 29.

15. (V-gip; PMuj).
Cabeza, unidad (de ganado, de gente...). "Individuo, persona, habitante" PMuj. "Pastore onak eztau esanbiar ze buru dauzkan" Elexp Berg. Cf. Lar: "Cabezas de ganado, eleburuak"
Ifinten zituztenak artalde osoak [...], ogeita biña errealeko balioaren oñean bakotxa, eta zenbat buru, ainbeste erreal beste irabazirik bage urte guztirako. Izt C 172. Bada arthalde baten badabilla inguru: / Ehun burutarik begiz hautatzen du / ederrena, gizenena. Gy 235s. Kondatzen bazen buru, ez hainitz ikusten; / bainan odol zainetan doblez erakusten. Hb Esk 50. Etxe alde hainitzek arthalde badute; / Ehun bat buruz gora gutik nahi dute. Ib. 230. Mana onetatik buru edo persona bakoitzarentzat lakari bana bildu zuten. Lard 75. Ehun kintal bazkharekin gizon batek ezin gizenaraz detzazke hamar buru. Dv Lab 220. Berrehun buruko arthalde eder bat. Elzb PAd 77. Herri ttipi bat da [...]. 600 hektara lur, edo gehixago, 95 familia, 350 jende buru. JE Bur 197. Emengo artaldeak eztira orkotxoen irudikoak. Bi mila, bi mila ta bosteun buru izaten ditu talde bakoitzak. A Ardi 3. Ik muzin egin ionan mila buru ardi zitun Ilari-ri. Or Mi 92. Berueteko Txortxik marka dizu urratu: / artalde ta âria gal --larogei bat buru. Or Eus 35. Saldo osoa (bi milla buru bezelatsu) oldar aundian, tarrapatan amilka itsasora erori ta uretan ito zan. Ir YKBiz 190. Aberats okhitua zen: bazuen arthalde bat zazpi mila bururekin. Zerb IxtS 31. Ardi-bildotsetan eun da berrogei buru osatu bear eta eun da ogeitaemezortzi ziran soilki ezkortara bildutakoak. Etxde JJ 5. Orduan, nagusiaren artaldearen aldean, zonbait ardi hazi zituen. Holaxet berrogoi-ta hamar burutarat heldu zen. JEtchep 52.

16. Consejo. "Aconsejar (V) burua, burutasuna emon" Añ. v. burubide (2); cf. aburu.
Ez urten bere [konfesorearen] esaneti eta egin zeatz berak emoten deutsuzan buru onak. Añ EL2 86 (EL1 76 bere adibideak).

17. Lado, punto de vista. "Bertze buru batetik, populuaren begietan anhitz irabazi dugu (Prop), d'un autre coté" Dv. "Buru batetik zor nauzue ehun libera, bertzetik berrehun, d'une part vous me devez cent francs, de l'autre deux cents" Ib. "Buru hoberenetik jokha zaite, prenez le meilleur parti que vous pourrez" Ib. v. 1 alde (3).
Bertze buru batetik oraino, zer laidoa, gure lehen burasoen bekatuan, Jainkoaren majestate eta handitasun soberanoaren kontra? Lap 129 (V 60). Bazuen ere, diotenaz, eremu arau hemen baino han biziki lan gehiago asko burutarik. HU Aurp 68. Buru batetik aitzinamendu bezenbat bederen gibelamendu baitugu bertzetik. HU Zez 115. Irabazi gutti zuen beraz Aitaxok buru hortarik; bainan [...], ongi heldu behar zen oraino, egun batez edo hobeki gau batez, buhameentzat ona hola izanik. Barb Sup 172.

18. (Usado gralmente. el tema nudo).Cabeza, que encabeza un grupo. Cf. BURUAN (c).
Aita Saintia bera prosesioniaren bürü jarri zen. Ip Hil 180. Judas buru zutela auek urbiltzean. Inza Azalp 66. Zeanurin eta Orozkon ekaitzen buru dabillen jainkoizunari Odei deitzen diote. JMB ELG 84. Agintariak buru dituztela sail edo taldeka guda oñetara dijoazen [...] gudariak. EAEg 30-10-1936, 174. Itsasuarrak oro, erretor xaharra buru, bide guzietan barreatzen dira kartsu kartsuak. Lf Murtuts 7. Artan semea agertu zan sei beltzen buru zala. JAIraz Bizia 76. Bera gizalerroaren buru jarriaz. Etxde JJ 260. Makiñatxu bat bidar ikusi izan zan dantza alai orretako buru, arako Pillar Tinteria. Erkiag Arran 34. Gure kamionak besteengandik urruti okerrik izango balu, gure gelditzeaz konturako al ziran beste biak? Obe izango zan, noski, gu aien buru aterako bagiñan, zer gerta ere. Anab Aprika 73. [Ibildeunan] betiko apostoluak, Kristo buru ebela. Etxabu Kontu 85.

19. "(V), lo sumo. Sei izango zan burua, seis habrán sido a lo sumo" A. v. BURU-BURUTIK.

20. "Buru, capital (en dinero). Bururi sosik kendu gabe bizi naiteke" Asp Gehi.

21. Título. v. IDAZKI-BURU (s.v. idazki).
"Biarrak biarra eragin" (Jazorikua). Bizkaiko baserritarren esakera oni deritxot egokijena Abar onen burutzat. Añ Ab I 107.

1. (Tras bere, etc.).A su manera; independientemente. "Zein bere buru goan dire, ils s'en sont allés l'un d'un côté, l'autre de l'autre. Nor bere buru hari zen, chacun en faisait à sa tête" Dv. "Nere buru naiz jokaturen, j'en ferai à ma tête (Gy)" Ib. s.v. jokha. Cf. MPidal Orígenes I 66, 8: "Ser de su cabo, vivir de por sí, de sus propios medios, a sus solas". v. BURUTIK, beregain.
Aiñ arro dabill, aiñ da bere-buru, aiñ berez ta bere buruz betea ta uanditua dago, non dirudien iñor ere eztaukala ezertan. Lar DT CCIV. Zoin bere buru elgarren kontra gizonak altxatuak diren erresuma, suntsitua izanen da. Jaur 126. Franses eta Español dutela inguru, / Eskaldunak yokatzen bethi bere buru. Hb Esk 24. Ene semea, zeundeke edonon ta ari ziñaken orko edozertan, barnekoi yarei ta zure buru izan alegizu. Ol Imit III 38, 1. Alan utzi eban mutilla Madriden, bere-buru zala, ta diruba noz-gura ta zenbat-gura atarateko eskubidiagaz. Kk Ab I 108. Zer ba?... gixona ez al dok bere buru bere janzkeran ala? Kk Ab II 17. Ni ezin yoan naiz; nekearen nekez, ez indarrik, ez begirik ezpaititut ta enaiz nere buru. Zait Sof 119. Beraz, gizona ezta bere buru soilki: familia, iria, sorterria, gizadia: guzti ori da gizona. Vill Jaink 88.

2. (Tras gen.).Al cabo de. v. BURUAN.
Gerlak ez bagitu / nahi lurperatu, / zazpi urten buru / nahiko duzue gurekin ezkondu. Iraultza 162.

Principal. v. buruzagi (2).
Bekatu mortaleak edo buruak. Ber Doc 167r. Nagusiagoai eta buruagoai zuzen eta leial obeditzea. Arr May 10. Jesusen iltzale buruak juduak izan ziran. Inza Azalp 67. Egin zagun kontu bi erri dirala: Erriburu ta Ikasburu. Biak buru, ta ez bat bestea baño buruago. Ldi IL 82. Gauza andia zeritzaioten buruagoaren agindupean bizi izateari. Zait Plat 117. Gosea ta egarria, txikitako premiña nagusi ta buruak, zelan edo alan zuritu ta arinduaz, emon zituan umetako urteak. Erkiag BatB 34.