Azpisarrerak (sarrerak) (21)
- ALKANDORA HUTSIK (alkandora)
- ATORRA HUTSIK (atorra)
- AURPEGI-HUTSIK (aurpegi)
- BARAU-HUTSIK (barau)
- BESO-HUTSIK (beso)
- BIZKAR-HUTSIK (bizkar)
- BURU HUTSIK (buru)
- ESKU HUTSIK (1 esku)
- HANKA HUTSIK (hanka)
- HUTS-HUTSIK (1 huts)
- HUTSIK (1 huts)
- HUTSIK ADINEAN (1 huts)
- HUTSIK GABE (1 huts)
- HUTSIK HUTS (1 huts)
- MAHUKA HUTSIK (1 mahuka)
- MAMI-HUTSIK (mami)
- MANGA-HUTSIK (manga)
- ORPO-HUTSIK (orpo)
- SOIN HUTSIK (soin)
- ZANGO-HUTSIK (zango)
- ZARPA-HUTSIK (1 zarpa)
gabe.
Tr.
De uso general. Gabe es la var. usada gralmente. por los septentrionales. En suletino y mixano hay ejs. aislados de bage, frente al más frecuente gabe, en Etchart (1.2r), Maister, CatLan, Xarlem y, con alguna mayor frecuencia, en Eguiateguy. Lo mismo sucede tbn. en Dechepare, que, junto al más frec. gabe, emplea bage una vez (E 5), y en Leiçarraga, en el que encontramos un ejemplo de bagetako; cf. además bidebagezko Ins B 5v). En guipuzcoano, hasta el s. XX es habitual encontrar gabe y bage en un sólo autor; con pocas excepciones, en cambio, en el s. XX gabe ha desplazado a bage: así, hay sólo bage en Ochoa de Arin, gabe y bage casi indistintamente en GavS, Guerrico, Aguirre de Asteasu, Echagaray, Bilintx, J.I. Arana, Zabala, Apaolaza, Orixe, Zaitegi y Etxaide; gralmte. gabe en Cardaberaz, Ubillos, Moguel, Iturriaga, Arrue, Beovide, J.M. Barandiaran y Txillardegi; gralmte. bage en Irazusta, Larramendi e Iztueta, y sólo gabe en el resto. En alto-navarro y dialectos pirenaicos, hay sólo gabe en CatB, CatAe, Legaz y CatUlz; sólo bage en Beriayn, en JBSLarr, Luzuriaga (18), Hualde (Mt 2, 7), CatSal,
CatR y Mendigacha; ambas formas, en SermAN, el CatAN de Añibarro y CatUt; gralmte. bage en F. Elizalde y Mendiburu; gralmte. gabe en Lizarraga de Elcano, Inza y F. Irigaray. En vizcaíno, baga (det. bagea, pl. baga(a)k, inesivo sing. bagean (o bagian;
bagaan en Mg CO 102)) es la forma gral. en los textos antiguos: Betolaza (10), Viva Jesus, Capanaga, BBizk, Olaetxea (3), Urquizu (13), Arzadun (42), Barrutia (Acto 168), etc. Tbn. usa baga el alavés Lazarraga. Hay bage en CatAnz (3), f. Bartolomé, D. Agirre (sólo en Kr), S. Martin, Erkiaga y B. Enbeita y, junto a baga, en el alavés Gamiz, DurPl, Añibarro (bage sólo en EL1), Arrese Beitia y Enbeita. Desde finales del s. XIX se encuentran tbn. ejs. de gabe en autores vizcaínos: D. Agirre (AL 6), Enbeita (130), Lauaxeta (BBa 102), Gandiaga (Elorri 94), Erkiaga (Arran 116), B. Enbeita (NereA 184), T. Etxebarria (Ibilt 458), etc.
Con todo, gabe y sus variantes compiten y conviven (frecuentemente en un mismo autor) en todas las zonas, con mayor o menor fuerza, con formas reforzadas como gaberik (vizcaíno ba(ga)rik), gabetanik o gabetarik (qq.vv.). De hecho, en vizcaíno, la variante baga, muy empleada aún por todos los autores del s. XIX (salvo f. Bartolomé), incluidos los de la 2.a mitad (Uriarte, Arrese Beitia, Iturzaeta y el D. Agirre de AL, pero no en E.M. Azcue), queda reducida en la 1.a mitad del s. XX a apariciones muy esporádicas y no en todos los autores (sólo en el D. Agirre de Kr, Kirikiño, Enbeita, KIkV, Otxolua y Eguzkitza), salvo en Echeita y el Tormes de Orixe, en quienes los ejs. son aún abundantes, y no hemos encontrado ni un sólo ej. en la 2.a mitad, sustituída por barik y, en algún caso, sus variantes. En DFrec hay 1629 ejs. de gabe, 2 de bage
, 28 de baga y uno de gaba.
Onom.:
Bucçu ondagauea. (1399) Arzam 241.
I.
(Posposición).
(V-gip, G, AN, L, BN, S, Ae, Sal; SP, Urt II 184, Ht VocGr, Añ (G, AN), VocBN
, Gèze, H),
bage (V, G, AN-ilzarb, R-uzt-vid; Lar, Añ (G, AN), Dv, H),
baga (V-oroz-m; Añ, Dv (V), H (V, G)),
bare (V-gip)
Ref.:
Bon-Ond 167 (pág.);
A (
gabe, bage, baga
);
Lrq;
Etxba Eib (
gabe, bage
);
Elexp Berg (
bareko
)
Orreaga VI recoge gabe en todas las versiones alto-navarras, salvo bage en Arbizu (AN-araq), Torrano (G-nav) y Vidangoz (R-vid), y be en Olazagutia (G-nav).
.
"En Eibar alternan ambos [gabe y bage], pero más frecuente es la forma barik " Etxba Eib. "Suenan las tres formas, pero la menos frecuente es bage " Ib. Es el segundo miembro de numerosas palabras: v. atsekabe, dohakabe, nahigabe, etc.
"En Eibar alternan ambos [gabe y bage], pero más frecuente es la forma barik " Etxba Eib. "Suenan las tres formas, pero la menos frecuente es bage " Ib. Es el segundo miembro de numerosas palabras: v. atsekabe, dohakabe, nahigabe, etc.
1.
(Precedido de sintagma nominal)
Tr.
El sintagma nominal puede ir en caso absoluto indet., con -(r)ik o, con mucha menor frecuencia, determinado. Las dos construcciones más frecuentes, indet. o con suf. -(r)ik, aparecen en casi todos los autores: cf., p.ej., en una misma frase: Eta zergatik fin gabe, akhabantzarik gabe eta akhabantzaren izaiteko esperantzarik ere gabe? Ax 607 (V 390); Tenpora bage eta asierarik bage. OA 27; Eziñ gaitezke bekhatu gabe, ez eta bizi dolorerik edo unhadurarik gabe. Ch I 22, 5; Eztiteke izan bekhatürik gabe, ezetare bizi debeiarzün eta dolore gabe. Mst I 22, 5; Jaunaren itz gabe, Sakramenturik gabe eta fedea galtzeko perill andian. AA III 435; Beraren hilzia izan zen eritarzün gabe, sofrimentü gabe, agoniarik gabe. Ip Hil 199; Zer da bear gabe zin egitea? Ezerezkeriz [...] Jaungoikoa testigutzat ekartzea, da bearrik gabe zin egitea. KIkG 51. Con todo, un vistazo gral. a los textos recogidos en TAV y ConTAV, transmite la impresión de que no hay -(r)ik, sino tema nudo en los textos meridionales más antiguos: así, hay Akundia, lejarr[a]ga lejarbaga (cantar de la batalla de Acondia, TAV 3.1.2), biola tronpeta bage (Mondr 10), lagun gabe (Amendux 4), itzal baga (Mic 13v); lo mismo sucede en RS y los refranes de Isasti. Si exceptuamos un ej. de Lazarraga en el que aparece junto con bapere, el de BBizk 23 (gure mearik baga) sería uno de los primeros testimonios, si no el primero. Esta tendencia se conserva muy bien en los escritores meridionales de los ss. XVIII y XIX: el tema nudo parece mucho más frecuente en autores como Cardaberaz, Ubillos, Moguel, V. Moguel, Guerrico, Astarloa, Lardizabal, Arrue o Beovide. Se diría, en cambio, que ambas construcciones son usadas casi por igual, con ventaja de una o de otra, en los autores septentrionales (Leiçarraga, Axular, Chourio, etc.). Dechepare, en cambio, como hace notar el ed. (p. 68), usa siempre el indet. ante gabe. Hay, en cambio, más -(r)ik que tema nudo en Duhalde o Jauretche, p.ej. Sin lugar a dudas, ésta es la tendencia moderna, tanto al Norte como al Sur.
Un buen ej. de lo que venimos exponiendo, nos lo proporciona el caso en que el sintagma nominal está formado por sust. y modificador, gralmte. un adj. El adj. de mayor frecuencia en este contexto, handi, nos da los siguientes resultados: hay ...handi gabe (o variantes) en muchos autores meridionales (Mg CC 166, Añ EL1 130, AA I 418, Astar II 71, Izt C 59, Lard 154, Bv AsL 213, Ag AL 93, Itz Azald 88, Echta Jos 281, etc.), y, al Norte, sólo en Gy 15 y Mde Pr 147. Hay, en cambio, ...handirik gabe en autores septentrionales (SP Phil 289, Dh 134, Dv Lab 356, Laph 13, HU Zez 12, JE Bur 9, JEtchep 111 y Ardoy SFran 132), de dialecto alto-navarro o pirenaico (Mb IArg I 82, CatB 47, Legaz 26 e Inza Azalp 105), y, salvo en Lardizabal (15), sólo lo encontramos en autores meridionales del s. XX (Tx B I 34, Aitzol in Laux BBa VIII, Ldi IL 25, JMB ELG 95, Or Eus 49, Etxde JJ 158, NEtx Antz 55, Erkiag BatB 186, Vill Jaink 162, etc.). En resumen, aunque no desconocida al Norte (v. tbn. Harb 176, Ax 324 (V 215), Tt Arima 61, Dh 140, Hb Esk 186, CatS 51, Elzb PAd 46), la construcción sust. + adj. + gabe sin -(r)ik es allí marginal, mientras que es muy frecuente al Sur en los autores del s. XIX (ya en Zubia 153); en el s. XX, aunque sigue apareciendo, se aprecia claramente cómo la construcción con -(r)ik gana cada vez más terreno, siendo única en buena parte de los autores, sobre todo de la 1.a mitad.
Hay, además, una diferencia clara entre la construcción con indet. y la construcción con -(r)ik: cuando ere aparece interpuesto entre el sintagma nominal y gabe, mientras que con |2-(r)ik es relativamente frecuente (v. infra), con indet. sólo se encuentran ejs. de pronombre indefinido: deus ere gabe (He Gudu 107, Mb IArg I 204, Dh 129, Laph 77, MEIG IX 26), ihur ere gabe (Mst III 53, 1), inor ere bage (It Fab 49), ezer ere gabe (Bv AsL 164, Inza Azalp 34, Alz Ram 126, Anab Poli 94), ezerbere baga (Astar II 164). La única excepción sería eguzki-izpi ere bage (Or Mi 134).
Un buen ej. de lo que venimos exponiendo, nos lo proporciona el caso en que el sintagma nominal está formado por sust. y modificador, gralmte. un adj. El adj. de mayor frecuencia en este contexto, handi, nos da los siguientes resultados: hay ...handi gabe (o variantes) en muchos autores meridionales (Mg CC 166, Añ EL1 130, AA I 418, Astar II 71, Izt C 59, Lard 154, Bv AsL 213, Ag AL 93, Itz Azald 88, Echta Jos 281, etc.), y, al Norte, sólo en Gy 15 y Mde Pr 147. Hay, en cambio, ...handirik gabe en autores septentrionales (SP Phil 289, Dh 134, Dv Lab 356, Laph 13, HU Zez 12, JE Bur 9, JEtchep 111 y Ardoy SFran 132), de dialecto alto-navarro o pirenaico (Mb IArg I 82, CatB 47, Legaz 26 e Inza Azalp 105), y, salvo en Lardizabal (15), sólo lo encontramos en autores meridionales del s. XX (Tx B I 34, Aitzol in Laux BBa VIII, Ldi IL 25, JMB ELG 95, Or Eus 49, Etxde JJ 158, NEtx Antz 55, Erkiag BatB 186, Vill Jaink 162, etc.). En resumen, aunque no desconocida al Norte (v. tbn. Harb 176, Ax 324 (V 215), Tt Arima 61, Dh 140, Hb Esk 186, CatS 51, Elzb PAd 46), la construcción sust. + adj. + gabe sin -(r)ik es allí marginal, mientras que es muy frecuente al Sur en los autores del s. XIX (ya en Zubia 153); en el s. XX, aunque sigue apareciendo, se aprecia claramente cómo la construcción con -(r)ik gana cada vez más terreno, siendo única en buena parte de los autores, sobre todo de la 1.a mitad.
Hay, además, una diferencia clara entre la construcción con indet. y la construcción con -(r)ik: cuando ere aparece interpuesto entre el sintagma nominal y gabe, mientras que con |2-(r)ik es relativamente frecuente (v. infra), con indet. sólo se encuentran ejs. de pronombre indefinido: deus ere gabe (He Gudu 107, Mb IArg I 204, Dh 129, Laph 77, MEIG IX 26), ihur ere gabe (Mst III 53, 1), inor ere bage (It Fab 49), ezer ere gabe (Bv AsL 164, Inza Azalp 34, Alz Ram 126, Anab Poli 94), ezerbere baga (Astar II 164). La única excepción sería eguzki-izpi ere bage (Or Mi 134).
(Precedido de sintagma nominal indet., pron. o similar).
Bide gabe akusatu. E 235. Hitza fede gabe alfer. Lç He 4, tí. Ama enea seme baga / zuk ifiniko al dozu? Lazarraga A, 1144r. Ez erabili / deretxo baga auzirik. Ib. A28, 1203r. Esperanzea galdu jakinik / bizi zan, atsegin bage. Ib. A, 1145v. Etxun aite afalzaga, ta jagi aite zor baga. RS 394. Odolak su bage diraki. RIs 66. Fin gabe pena behar du gaixtagiñak pairatu. EZ Man I 91. Alegeraki, deusen beldur gabe. Ax 150 (V 98). Ez da nihoiz atrebituko bere indarren gainean, haiñ arrazoin gabe, fidatzera. He Gudu 54. Badaki heben ihur ezin bizitzen dela thürbürarzün zunbait gabe. Mst I 21, 4. Izanagatik milka ta milka diru-ondasunak [...], bere eriotzeko segan ta trillan gelditzen da bat ere bage. Mb IArg I 205. Jainkoaren Lege ta amorio gabe, pekatua animan daukala iltzen. Cb Eg III 320. Egidazu grazia haukiekin bethi kofesatzeko, eta sekulan ez hauk gabe. Brtc 169. Ateratzen zizten, kupida gabe, ortzak ta azkazalak. Ub 117. Bildur-ikaraturik, konorte baga ta zorabiaturik egongo nas. Añ EL1 23 ( EL2 28 adorebagarik ). Urte guziko konfesinuak duaz esamina baga edo txito arinagaz. Mg CO 20s. Zelan egon leite [...] damu egijazkua sentimentu geijago baga? Ib. 64. Ezaguerarekin edo ezaguera gabe. Gco I 401. Pekatu orijinal gabe sortua. Ib. 462. Ez ditue bidaltzen eskolara, eta dioe: Orrelako gabe igaro degu guk gure denbora. AA I 489. Duda gabe merezi du. Dh 187. Zerbait arrazoin on gabe erraten den solasa. Ib. 140. Iñoren kalte baga bizi izatia. JJMg BasEsc 275. Orain dakutsu bere etxalde baga. Astar II 128. Alkarregaz adiskidetasuna artu ezkero alkar baga ezin egon dirianak. Ib. 150. Azkazal luze kakotu zorrotzak ikusi ta beste bage, ezurretarañoko ikara sartu zekiokean edozeñi. Izt C 193. Adan Paradisuan bakarrik eta bere antzeko iñor gabe zegoan. Lard 3. Zohazte ni gabe. Laph 164. Zeiñ ardura ta kezka gabe zauden emen nere magalean! Arr GB 52. Ain ederki lan onetan, ez neke gabe, atera zan, nun pamili guziya paketu zuan. Bv AsL 167. Gogoz edo gogo gabe asi zan jaten. Ib. 52. Zeren, min gehiago gabe, irrisku ikharagarri hortarik athera ninduen. Elzb PAd 46. Guziak / zituzten han utzi / eta deus gabe ziren / jarraiki Jesusi. Zby RIEV 1908, 411. Geiagoko baga, gudalari guztiak zabaldu ziran ona ta orra. Ag AL 28. Batzuk oñetako baga, besteak urratuakaz. Echta Jos 187. Joan zan toki atatik, dirurik ez ezer baga. Ib. 106. Geuk ere badizkiagu, ik aña, ainbeste arrokeri gabe. Ag G 308. Beste gertaera aipagarri gabe, bakoitza bere kabira joan giñan. A Ardi 113. Eskuara gabe, eskualduna ez duk, errexki bederen, fededuna. Barb Sup 16. Ondasun asko gabe ere bizi diteke. Ir YKBiz 279. Beste geiago gabe? ABar Goi 24. Mirentxo gabe mundu ontako urre guztik zertarako? JAIraz Bizia 81. Arnaska geiegi gabe, zenbaiten buruzagi gerta naiteke. Or Aitork 145. Inpernu gabe pekatuari bildur berdiña nioke. NEtx LBB 279. Gurekin edo gu gabe. Larre ArtzainE 225.
Bide gabe akusatu. E 235. Hitza fede gabe alfer. Lç He 4, tí. Ama enea seme baga / zuk ifiniko al dozu? Lazarraga A, 1144r. Ez erabili / deretxo baga auzirik. Ib. A28, 1203r. Esperanzea galdu jakinik / bizi zan, atsegin bage. Ib. A, 1145v. Etxun aite afalzaga, ta jagi aite zor baga. RS 394. Odolak su bage diraki. RIs 66. Fin gabe pena behar du gaixtagiñak pairatu. EZ Man I 91. Alegeraki, deusen beldur gabe. Ax 150 (V 98). Ez da nihoiz atrebituko bere indarren gainean, haiñ arrazoin gabe, fidatzera. He Gudu 54. Badaki heben ihur ezin bizitzen dela thürbürarzün zunbait gabe. Mst I 21, 4. Izanagatik milka ta milka diru-ondasunak [...], bere eriotzeko segan ta trillan gelditzen da bat ere bage. Mb IArg I 205. Jainkoaren Lege ta amorio gabe, pekatua animan daukala iltzen. Cb Eg III 320. Egidazu grazia haukiekin bethi kofesatzeko, eta sekulan ez hauk gabe. Brtc 169. Ateratzen zizten, kupida gabe, ortzak ta azkazalak. Ub 117. Bildur-ikaraturik, konorte baga ta zorabiaturik egongo nas. Añ EL1 23 ( EL2 28 adorebagarik ). Urte guziko konfesinuak duaz esamina baga edo txito arinagaz. Mg CO 20s. Zelan egon leite [...] damu egijazkua sentimentu geijago baga? Ib. 64. Ezaguerarekin edo ezaguera gabe. Gco I 401. Pekatu orijinal gabe sortua. Ib. 462. Ez ditue bidaltzen eskolara, eta dioe: Orrelako gabe igaro degu guk gure denbora. AA I 489. Duda gabe merezi du. Dh 187. Zerbait arrazoin on gabe erraten den solasa. Ib. 140. Iñoren kalte baga bizi izatia. JJMg BasEsc 275. Orain dakutsu bere etxalde baga. Astar II 128. Alkarregaz adiskidetasuna artu ezkero alkar baga ezin egon dirianak. Ib. 150. Azkazal luze kakotu zorrotzak ikusi ta beste bage, ezurretarañoko ikara sartu zekiokean edozeñi. Izt C 193. Adan Paradisuan bakarrik eta bere antzeko iñor gabe zegoan. Lard 3. Zohazte ni gabe. Laph 164. Zeiñ ardura ta kezka gabe zauden emen nere magalean! Arr GB 52. Ain ederki lan onetan, ez neke gabe, atera zan, nun pamili guziya paketu zuan. Bv AsL 167. Gogoz edo gogo gabe asi zan jaten. Ib. 52. Zeren, min gehiago gabe, irrisku ikharagarri hortarik athera ninduen. Elzb PAd 46. Guziak / zituzten han utzi / eta deus gabe ziren / jarraiki Jesusi. Zby RIEV 1908, 411. Geiagoko baga, gudalari guztiak zabaldu ziran ona ta orra. Ag AL 28. Batzuk oñetako baga, besteak urratuakaz. Echta Jos 187. Joan zan toki atatik, dirurik ez ezer baga. Ib. 106. Geuk ere badizkiagu, ik aña, ainbeste arrokeri gabe. Ag G 308. Beste gertaera aipagarri gabe, bakoitza bere kabira joan giñan. A Ardi 113. Eskuara gabe, eskualduna ez duk, errexki bederen, fededuna. Barb Sup 16. Ondasun asko gabe ere bizi diteke. Ir YKBiz 279. Beste geiago gabe? ABar Goi 24. Mirentxo gabe mundu ontako urre guztik zertarako? JAIraz Bizia 81. Arnaska geiegi gabe, zenbaiten buruzagi gerta naiteke. Or Aitork 145. Inpernu gabe pekatuari bildur berdiña nioke. NEtx LBB 279. Gurekin edo gu gabe. Larre ArtzainE 225.
(Con un vb. como izan sobreentendido).
Presta ezazue, deus handik speranza gabe. Lç Lc 6, 35. Zerbi dezaten, biziaz artha gabe, Iainkoa. EZ Man I 31. Doloreez kontent gabe / eskarniatzen zuten, / gurutzetik iauts zedilla / baldin Jongoiko bazen. EZ Noel 97. Amak dei egin arte / beti jolasetan, / gomuta asko gabe / munduko gauzetan. BEnb NereA 50.
Presta ezazue, deus handik speranza gabe. Lç Lc 6, 35. Zerbi dezaten, biziaz artha gabe, Iainkoa. EZ Man I 31. Doloreez kontent gabe / eskarniatzen zuten, / gurutzetik iauts zedilla / baldin Jongoiko bazen. EZ Noel 97. Amak dei egin arte / beti jolasetan, / gomuta asko gabe / munduko gauzetan. BEnb NereA 50.
(En expresiones imperativas).
Gaztiak serbizio / persona zarrari, / zenbat dan parajian / errespetua urri, / edukatu ongi, / burla gabe orri. AzpPr 116.
Gaztiak serbizio / persona zarrari, / zenbat dan parajian / errespetua urri, / edukatu ongi, / burla gabe orri. AzpPr 116.
A falta de.
Lauek zutenekotz hartu / agorrienta zen finitu, / bi xorta gabe gelditu. (In Zerb Azk 104 ).
Lauek zutenekotz hartu / agorrienta zen finitu, / bi xorta gabe gelditu. (In Zerb Azk 104 ).
(Con sintagma nominal + -(r)ik
).
"
Maitasunik gabe gelditu dira (G-azp-goi, AN-gip, BN-arb)"
Gte Erd 127.
Entre el sintagma nominal y gabe pueden aparecer algunas partículas; las más frecuentes son ere (no es, con todo, excesivamente frec., por lo que damos cuenta de todas sus apariciones) y batere (del que no daremos sino dos ejs. ilustrativos, dado que su empleo es habitual); citamos tbn. los ejs. encontrados con aski.
Haragia, batzutan hartzen da sinpleki, berze konsiderazionerik gabe, gizonagatik. Lç Decl ã 3v. Obra onik gabe salbatuko dela. Mat 29. Bapere baga lagunik. Lazarraga A11, 1179r. Piedaderik batere bage atormentatzen. Ber Trat 9r. Nekhaturik eta trabaillaturik ere, nahiago dugu ifernura ioan, trabaillurik gabe parabisura baiño. Ax 516 (V 332). Nai izandu ez zeban aitarik izan zegian lurrean [...], baizikan Ama bakarrik Aitarik bage. OA 26. Ez da gizonik haiñ saindurik [...], noizik behiñ tentazioneak ez dituenik, eziñ gaitezke ere osoki holakorik gabe. Ch I 13, 1. Konparazionerik gabe, gu baiño [...] hazkarragoak bait dire. He Gudu 41. Egarten dü phezü dena phezütarzünik gabe. Mst III 5, 3. Egin bear genituenak egin ta besterik bage. Mb IArg I 317. Gaizki, edo atenzione eta debozionerik gabe. CatLan 19. Nai det emakumeak lotsa onaren mugetatik irten gabe ta geiegirik gabe jasoak ibiltzea. AA III 553. Hek guziak baino mugarririk gabe ederrago den hura. Dh 175. Bekhaturik gabe denak aurdik bezo harria. Jaur 132. Bizi naz kezkiaren apurrik baga. Ur MarIl 13. Eguzkiyaren biarrik gabe / argi egiten dezuna. Bil 66. Han ereman zezaken bizitze gorde eta saindu bat, Jainkoa baizik lekhukorik gabe. Laph 35. Bere gogua egiteko beste asmorik gabe. Bv AsL 35. Etxean hala-hala egotu zen, janik ez edanik gabe, lo pixkarik ere egin gabe, eta gero eritu. Jnn SBi 137. Ixil-ixila, egon gero eni, haurkeriarik gabe! HU Zez 56. Hemen ez dugu gazeta beharrik; gizonak aski dire, holako paperik gabe. Ib. 50. Milagrorik gabe ezin gertatu zitezkienak. Goñi 94. Neke askorik gabe, ardi galdu gaixoaren billa gau guztia igarotzeko. Ag G 1. Aitarik amarik gabe, gaixto batzu ditut jabe. Ox 45. Goserik gabe jaten. Ib. 127. Atxedenik gabe, arontza ta onontza zebillen. Or SCruz 75. Eta Jazarketako ondoraino heldu ere izan ziren, deus bertzerik gabe. Barb Leg 147. Gurasoen baimenik gabe. TAg Uzt 193. Zuri-zuria egina [...] beldurraz bertze makhur den ttipienik gabe. Lf Murtuts 72. Lillurarik gabe, gaztetasunik ez. Txill Let 82. Liburu bat bezala mintzo zen, hitzak behar ziren tokian ezarriz, elhe ahul eta larririk gabe. JEtchep 87. Ixtantean arrotz dirudunek Eskual-Herria ezarriko dute eskualdunik gabe! Larz Iru 146. Frantses ixilik dago, dudarik gabe berea gogoan... Ardoy SFran 141. Lanik gabe bizitzeko lain. NEtx LBB 70. Urruti aietara erderarik gabe joaten ziran. Ib. 12. Gogoz naiz gogorik gabe. Berron Kijote 97. Zeren baimenik gabe sartua baitzen. Etchebarne 54. Badakit ez naizela aproposena, beharbada eta beharbadarik gabe, parte hartu dudan auzia juez bezala epaitzeko. MEIG VII 114.
Haragia, batzutan hartzen da sinpleki, berze konsiderazionerik gabe, gizonagatik. Lç Decl ã 3v. Obra onik gabe salbatuko dela. Mat 29. Bapere baga lagunik. Lazarraga A11, 1179r. Piedaderik batere bage atormentatzen. Ber Trat 9r. Nekhaturik eta trabaillaturik ere, nahiago dugu ifernura ioan, trabaillurik gabe parabisura baiño. Ax 516 (V 332). Nai izandu ez zeban aitarik izan zegian lurrean [...], baizikan Ama bakarrik Aitarik bage. OA 26. Ez da gizonik haiñ saindurik [...], noizik behiñ tentazioneak ez dituenik, eziñ gaitezke ere osoki holakorik gabe. Ch I 13, 1. Konparazionerik gabe, gu baiño [...] hazkarragoak bait dire. He Gudu 41. Egarten dü phezü dena phezütarzünik gabe. Mst III 5, 3. Egin bear genituenak egin ta besterik bage. Mb IArg I 317. Gaizki, edo atenzione eta debozionerik gabe. CatLan 19. Nai det emakumeak lotsa onaren mugetatik irten gabe ta geiegirik gabe jasoak ibiltzea. AA III 553. Hek guziak baino mugarririk gabe ederrago den hura. Dh 175. Bekhaturik gabe denak aurdik bezo harria. Jaur 132. Bizi naz kezkiaren apurrik baga. Ur MarIl 13. Eguzkiyaren biarrik gabe / argi egiten dezuna. Bil 66. Han ereman zezaken bizitze gorde eta saindu bat, Jainkoa baizik lekhukorik gabe. Laph 35. Bere gogua egiteko beste asmorik gabe. Bv AsL 35. Etxean hala-hala egotu zen, janik ez edanik gabe, lo pixkarik ere egin gabe, eta gero eritu. Jnn SBi 137. Ixil-ixila, egon gero eni, haurkeriarik gabe! HU Zez 56. Hemen ez dugu gazeta beharrik; gizonak aski dire, holako paperik gabe. Ib. 50. Milagrorik gabe ezin gertatu zitezkienak. Goñi 94. Neke askorik gabe, ardi galdu gaixoaren billa gau guztia igarotzeko. Ag G 1. Aitarik amarik gabe, gaixto batzu ditut jabe. Ox 45. Goserik gabe jaten. Ib. 127. Atxedenik gabe, arontza ta onontza zebillen. Or SCruz 75. Eta Jazarketako ondoraino heldu ere izan ziren, deus bertzerik gabe. Barb Leg 147. Gurasoen baimenik gabe. TAg Uzt 193. Zuri-zuria egina [...] beldurraz bertze makhur den ttipienik gabe. Lf Murtuts 72. Lillurarik gabe, gaztetasunik ez. Txill Let 82. Liburu bat bezala mintzo zen, hitzak behar ziren tokian ezarriz, elhe ahul eta larririk gabe. JEtchep 87. Ixtantean arrotz dirudunek Eskual-Herria ezarriko dute eskualdunik gabe! Larz Iru 146. Frantses ixilik dago, dudarik gabe berea gogoan... Ardoy SFran 141. Lanik gabe bizitzeko lain. NEtx LBB 70. Urruti aietara erderarik gabe joaten ziran. Ib. 12. Gogoz naiz gogorik gabe. Berron Kijote 97. Zeren baimenik gabe sartua baitzen. Etchebarne 54. Badakit ez naizela aproposena, beharbada eta beharbadarik gabe, parte hartu dudan auzia juez bezala epaitzeko. MEIG VII 114.
(Con un vb. como izan sobreentendido).
Behinere hutsik gabe goiz arratsez Jinkoa othoitü. Bp I 124. Hura da emaztia / nik parterik gabe / haurrak egiten dutu / senarrak utzirik bestalde. AstLas 31. Diru guti sakelan, bainan nihoiz eri, / inbidiarik gabe nihoren onari. Hb Esk 234. Nobedaderik ezertan gabe / zeñek sufritzen dituban? PE 138. Bizi baitzen hor, [...] egundaino deus izan ez balitz bezala, nehorentzat hoztasunik gabe. HU Aurp 149. Betik xateko ganu onareki minik ñonere bage. Mdg 135. Zorrik nehori gabe zauden langile hotz, / batasunaren alde ziren dena bihotz. Ox 175. Mingainean korapilorik bage mintzatu oi zan. Zait Plat 5.
v. tbn. Or Aitork 12 y JEtchep 86.
Behinere hutsik gabe goiz arratsez Jinkoa othoitü. Bp I 124. Hura da emaztia / nik parterik gabe / haurrak egiten dutu / senarrak utzirik bestalde. AstLas 31. Diru guti sakelan, bainan nihoiz eri, / inbidiarik gabe nihoren onari. Hb Esk 234. Nobedaderik ezertan gabe / zeñek sufritzen dituban? PE 138. Bizi baitzen hor, [...] egundaino deus izan ez balitz bezala, nehorentzat hoztasunik gabe. HU Aurp 149. Betik xateko ganu onareki minik ñonere bage. Mdg 135. Zorrik nehori gabe zauden langile hotz, / batasunaren alde ziren dena bihotz. Ox 175. Mingainean korapilorik bage mintzatu oi zan. Zait Plat 5.
v. tbn. Or Aitork 12 y JEtchep 86.
(Con ere interpuesto).
Fin gabe, akhabantzarik gabe eta akhabantzaren izaiteko esperantzarik ere gabe. Ax 607 (V 390). Beraz dirurik ere gabe bizi naiz ontasunetan. Gç 205. Gizon, zaldi eta idi trimendu eta zapaldubak, dirianen anzik bere baga. Astar II X. Egotu ondoan beraz mintzorik ere gabe. Jnn SBi 133. Zergatik dago ba onelako otzarekin, bulusik, seaskarik ere gabe, lasto gañean? Inza Azalp 61. Nihoren dudatzeko denborarik ere gabe. Zerb Azk 80. Denak ixiltzen ziren, beihalako herriko-mutilaren atabala eta holakorik ere gabe. Larre ArtzainE 26. Zorigaiztoz, euskara da, hainbestek, aztarrenik ere gabe, galdu duen lehen hizkuntza. MIH 400.
v. tbn. Mb IArg I 107. AB AmaE 388. A BGuzur 142. Goñi 98. Ag G 203. Or Mi 143. JE Ber 53. Erkiag Arran 18. Azurm HitzB 29. Berron Kijote 181.
Fin gabe, akhabantzarik gabe eta akhabantzaren izaiteko esperantzarik ere gabe. Ax 607 (V 390). Beraz dirurik ere gabe bizi naiz ontasunetan. Gç 205. Gizon, zaldi eta idi trimendu eta zapaldubak, dirianen anzik bere baga. Astar II X. Egotu ondoan beraz mintzorik ere gabe. Jnn SBi 133. Zergatik dago ba onelako otzarekin, bulusik, seaskarik ere gabe, lasto gañean? Inza Azalp 61. Nihoren dudatzeko denborarik ere gabe. Zerb Azk 80. Denak ixiltzen ziren, beihalako herriko-mutilaren atabala eta holakorik ere gabe. Larre ArtzainE 26. Zorigaiztoz, euskara da, hainbestek, aztarrenik ere gabe, galdu duen lehen hizkuntza. MIH 400.
v. tbn. Mb IArg I 107. AB AmaE 388. A BGuzur 142. Goñi 98. Ag G 203. Or Mi 143. JE Ber 53. Erkiag Arran 18. Azurm HitzB 29. Berron Kijote 181.
(Con aski interpuesto).
Lagunaz funtsik aski gabe jujatzen. Brtc 66. Arrazoñaren kontra, au da, artarako erakayik aski gabe, yuzgo egiten duenak. Legaz 60.
v. tbn. CatJauf 17.
Lagunaz funtsik aski gabe jujatzen. Brtc 66. Arrazoñaren kontra, au da, artarako erakayik aski gabe, yuzgo egiten duenak. Legaz 60.
v. tbn. CatJauf 17.
(Con doble negación).
Zerua galdu bethikoz, eta zer estantetan nintake? Zer! ez gozakari, ez esperantzarik gabe! Dv LEd 134. Oinhaze haukietan bethi? Eternitate guzian? Ez zedarririk, ez akhabantzarik gabe? Ib. 226.
Zerua galdu bethikoz, eta zer estantetan nintake? Zer! ez gozakari, ez esperantzarik gabe! Dv LEd 134. Oinhaze haukietan bethi? Eternitate guzian? Ez zedarririk, ez akhabantzarik gabe? Ib. 226.
(Det., a causa de la rima).
Pazientziya emango al digu / zeru ta lurren jabiak! / Egun batzuek preso juan zaizkit / kulpa aundirik gabiak. PE 56. Andria, nora zuaz / zaldi horren gaiñian? / Hemen hil biar dezu / dudarik gabia. Balad 101.
Pazientziya emango al digu / zeru ta lurren jabiak! / Egun batzuek preso juan zaizkit / kulpa aundirik gabiak. PE 56. Andria, nora zuaz / zaldi horren gaiñian? / Hemen hil biar dezu / dudarik gabia. Balad 101.
(Con -tarik en vez de -(r)ik
).
Bekatu mortaletarik gabe. Tt Arima 52.
Bekatu mortaletarik gabe. Tt Arima 52.
(Precedido de sintagma nominal det.).
Tr. Menos frecuente que las dos construcciones anteriores; se documenta en todas las épocas y dialectos, si bien parece ser más usual y tener una mayor variedad de usos al Norte, mientras que al Sur se documentan sobre todo los sintagmas determinados con hau, hori, hura. Así, p.ej., construcciones del tipo gen. + sust. det. + gabe son sin duda más frecuentes al Norte que al Sur, o, mejor dicho, al Norte es prácticamente la única que se atestigua, mientras que al Sur parece ser más usual con sust. indet.: cf. p.ej. Iainkoaren hitza gabe (Lç Ins 20), Zure baimendua eta lizenzia gabe (Ax 79 (V 53), Zure sokorria gabe (UskLiB 66), haren nahia gabe (Hb Egia 2), Jainkoaren amodioa gabe (Ch 38), frente a Jaungoikoaren argi ta doai gabe (Cb EBO 49), Damubaren su baga (Mg CO 87), Jaunaren mirari gabe (AA II 19), Gurasuen borondate baga (Astar II 79), Jangoikuaren laguntasun baga (JJMg BasEsc 62), pero Oen baimena bage (AA II 69) o Eguzkiaren argia bage (BEnb NereA 38).
Guhaurk bano segurago gure gogua diakutsu [Iangoikuak]; / gogua gabe hura baitan hitzak oro afer tuzu. E 45 (el editor indica en nota que es el único ej. de este tipo). Fedea obrák gabe ez deus. Lç Iac 2, tí. Eztela egundaiño [...] bere beharrean, behar den bidean, hura [Jainkoa] behartu duenik, bere behar duena gabe gelditu. Ax 128 (V 85). Ilten direanak Bautismoa baga. Cap 32. Aita ezta nihoiz izatu semea gabe eta Espiritu Saiñdua gabe. Arg DevB 237. Sakramentü haur gabe salba gitakia? Bp I 64. Bertze berthuteak eziñ daitezke zure gogarako, O ene Jainkoa, grazia eta kharitatea gabe! Ch III 55, 4 (SP, Mst, Ip -a gabe, Echve 372 amorio gabe, Ol, Leon -rik gabe ). Aberatstasunen trabak eta nekheak gabe, hek ematen ditusten aisiyak izan nahi. Mih 81. Bat eztaiteke izan berzia gabe. CatLan 131. Azken hoiek orok ezterela plazerik emaiten ahal, lehenak gabe. Mercy 33. Zelan biztu lei su santua libru on biztugarriak baga? Añ EL1 2 ( EL2 4 liburu on bagarik ). Horiek guziak gabe hartzen diren absoluzioneak. Dh 143. Kanpokua edo gorputzekua bakarrik arimakua baga, ezta benetako adorazinoia. Astar II 45. Noemi senarra eta semeak gabe geratu zan. Lard 158. Bainan ongarriak aski ez luke [belharrak] airekoak gabe; aireak ere ez aski ongarrikoak gabe. Dv Lab 74. Ez da haren nahia gabe xori bat hegaldatzen. Hb Egia 13. Konsuelo au gabe mundu onetako neke-penak pisuegiak lirake. Arr GB 76. Ez gaitzatzula egor zure benedikzionea gabe. Arb Igand 205. Bekhatu handia da Sakramenduen errezebitzea behar diren disposizioneak gabe? CatJauf 104. Beldurrez eta nehor atzarraraz, harrabots ttipiena gabe. Barb Sup 43. Ez da Baigorritik Maulerat, aiphagarri bilkurarik izan Eskual Herrian Oxalde bertsularia gabe. Ox 201. Eguzkijaren argija baga. Enb 37. Txikion giro-berotzea gabe, sortzerik bai al lukete aundiak? Ldi IL 37. Oiek biak gabe gizona galdua da. JAIraz Bizia 84. Aietan itz asko ikasi nitun onerako, uskeri aiek gabe ere ikasi zitezkenak. Or Aitork 29. Buru-muiñak gabe, gogamenik ez. Vill Jaink 68. Ez mundua eta ez gizona ezin ditezkela ulertu Jainkoa gabe. Ib. 155. Baiña auek gabe bere zaleak / triste gerade egonak. Insausti 146. Huts haundia zuen halere bere lehenbiziko adixkidetxoa gabe. MEIG IX 105.
v. tbn. Ezcurra 39. EZ Man I 116. Harb 176. SP Phil 436 (He 441 -rik gabe). Tt Onsa 119. VJ 9. He Gudu 39. Mst XVIII. Mb IArg I 162. Cb Just 14. Lg I 251. Brtc 96. Gco I 421. AA I 443. CatLlo 54. UskLiB 66s. MarIl XII. Jaur 127. Izt C 252. CatBus 32. Gy 37. CatS 52. AB AmaE 55. Bv AsL 60. Jnn SBi 95. HU Zez 154. Ip Hil 15. Arb Igand 72. Itz Azald 114. CatUlz 30. KIkG 15. ArgiDL 170. Inza Azalp 140. Const 41. Tx B I 222. Lek EunD 14. ABar Goi 27. Etxde JJ 83. Or Aitork 33. Txill Let 69. Zait Plat 105. Arti Tobera 282. Erkiag BatB 66. Etxba Ibilt 483.
Guhaurk bano segurago gure gogua diakutsu [Iangoikuak]; / gogua gabe hura baitan hitzak oro afer tuzu. E 45 (el editor indica en nota que es el único ej. de este tipo). Fedea obrák gabe ez deus. Lç Iac 2, tí. Eztela egundaiño [...] bere beharrean, behar den bidean, hura [Jainkoa] behartu duenik, bere behar duena gabe gelditu. Ax 128 (V 85). Ilten direanak Bautismoa baga. Cap 32. Aita ezta nihoiz izatu semea gabe eta Espiritu Saiñdua gabe. Arg DevB 237. Sakramentü haur gabe salba gitakia? Bp I 64. Bertze berthuteak eziñ daitezke zure gogarako, O ene Jainkoa, grazia eta kharitatea gabe! Ch III 55, 4 (SP, Mst, Ip -a gabe, Echve 372 amorio gabe, Ol, Leon -rik gabe ). Aberatstasunen trabak eta nekheak gabe, hek ematen ditusten aisiyak izan nahi. Mih 81. Bat eztaiteke izan berzia gabe. CatLan 131. Azken hoiek orok ezterela plazerik emaiten ahal, lehenak gabe. Mercy 33. Zelan biztu lei su santua libru on biztugarriak baga? Añ EL1 2 ( EL2 4 liburu on bagarik ). Horiek guziak gabe hartzen diren absoluzioneak. Dh 143. Kanpokua edo gorputzekua bakarrik arimakua baga, ezta benetako adorazinoia. Astar II 45. Noemi senarra eta semeak gabe geratu zan. Lard 158. Bainan ongarriak aski ez luke [belharrak] airekoak gabe; aireak ere ez aski ongarrikoak gabe. Dv Lab 74. Ez da haren nahia gabe xori bat hegaldatzen. Hb Egia 13. Konsuelo au gabe mundu onetako neke-penak pisuegiak lirake. Arr GB 76. Ez gaitzatzula egor zure benedikzionea gabe. Arb Igand 205. Bekhatu handia da Sakramenduen errezebitzea behar diren disposizioneak gabe? CatJauf 104. Beldurrez eta nehor atzarraraz, harrabots ttipiena gabe. Barb Sup 43. Ez da Baigorritik Maulerat, aiphagarri bilkurarik izan Eskual Herrian Oxalde bertsularia gabe. Ox 201. Eguzkijaren argija baga. Enb 37. Txikion giro-berotzea gabe, sortzerik bai al lukete aundiak? Ldi IL 37. Oiek biak gabe gizona galdua da. JAIraz Bizia 84. Aietan itz asko ikasi nitun onerako, uskeri aiek gabe ere ikasi zitezkenak. Or Aitork 29. Buru-muiñak gabe, gogamenik ez. Vill Jaink 68. Ez mundua eta ez gizona ezin ditezkela ulertu Jainkoa gabe. Ib. 155. Baiña auek gabe bere zaleak / triste gerade egonak. Insausti 146. Huts haundia zuen halere bere lehenbiziko adixkidetxoa gabe. MEIG IX 105.
v. tbn. Ezcurra 39. EZ Man I 116. Harb 176. SP Phil 436 (He 441 -rik gabe). Tt Onsa 119. VJ 9. He Gudu 39. Mst XVIII. Mb IArg I 162. Cb Just 14. Lg I 251. Brtc 96. Gco I 421. AA I 443. CatLlo 54. UskLiB 66s. MarIl XII. Jaur 127. Izt C 252. CatBus 32. Gy 37. CatS 52. AB AmaE 55. Bv AsL 60. Jnn SBi 95. HU Zez 154. Ip Hil 15. Arb Igand 72. Itz Azald 114. CatUlz 30. KIkG 15. ArgiDL 170. Inza Azalp 140. Const 41. Tx B I 222. Lek EunD 14. ABar Goi 27. Etxde JJ 83. Or Aitork 33. Txill Let 69. Zait Plat 105. Arti Tobera 282. Erkiag BatB 66. Etxba Ibilt 483.
(Con ere interpuesto).
Beste erdara-mordolloen kutsurik txikarrena ere bage. Izt C 220. Israelko bazter ederra Madiantarren odolez gorritua gelditu zan, israeltarren ukitu bat bakarra ere gabe. Lard 130.
Beste erdara-mordolloen kutsurik txikarrena ere bage. Izt C 220. Israelko bazter ederra Madiantarren odolez gorritua gelditu zan, israeltarren ukitu bat bakarra ere gabe. Lard 130.
(Con bederen interpuesto).
Haren sinheste goibela bederen gabe, etzuketen bizirik. Hb Egia 9 (v. tbn. 114).
Haren sinheste goibela bederen gabe, etzuketen bizirik. Hb Egia 9 (v. tbn. 114).
(Precedido de sintagma nominal con bat
).
Tr. No hay ejs. antiguos, salvo en Pouvreau. Desde mediados del s. XVIII al Norte y desde principios del XIX al Sur (antes sólo lo hemos encontrado en Mendiburu), se documenta con relativa frecuencia en textos de todos los dialectos. Es, con todo, más frecuente al Norte.
Hain eztiki bizi dira elkarrekin [...], non ezin baititeke karitate handi bat gabe. SP Phil 68 (He 70 karitate handi bat gabekoa ). Atzartasun oso bat gabe, hagitz gaitz izanen zaitzula erori gabe egotea. He Gudu 113. Ardit bat bage atera dira mundutik. Mb IArg I 63. Jinkuaren amorio Kreatürari Jinkua preferiaazten daukün bat gabe. CatLan 145. Ez nakutsu danau moztuta, luma bat baga? Mg PAb 177. Zenbat larre eder dagode buluzik alde orotan, haritz bakhar bat gabe! Dv Lab 315. Ez zinduzket orhoitzapen bat gabe utzi nahi. Laph 77. Zeru-goia zegoan urdin-urdiña lañotxo bat gabe. Zab Gabon 105. Karrika bera ilhunsko, arima bat gabe. JE Ber 99. Hirri bat gabe sekulan. Barb Leg 136. Beribil edo pirripita bat gabe hirurehun metra egin nahi ez dituzten gazte batzuentzat. Zerb Azk 55. Betiereko bizitzaren yoran orrek eztu esplikaziorik betiereko iturri bat gabe. Vill Jaink 114.
v. tbn. Mih 23. AA III 397. Jaur 118. Hb Egia 10. Aran SIgn 27. Xe 323. AB AmaE 191. Bv AsL 154. Arr May 157. Zby RIEV 1908, 757. HU Aurp 201. Ag AL 159. Iratz 50. JAIraz Bizia 26. JEtchep 15.
Hain eztiki bizi dira elkarrekin [...], non ezin baititeke karitate handi bat gabe. SP Phil 68 (He 70 karitate handi bat gabekoa ). Atzartasun oso bat gabe, hagitz gaitz izanen zaitzula erori gabe egotea. He Gudu 113. Ardit bat bage atera dira mundutik. Mb IArg I 63. Jinkuaren amorio Kreatürari Jinkua preferiaazten daukün bat gabe. CatLan 145. Ez nakutsu danau moztuta, luma bat baga? Mg PAb 177. Zenbat larre eder dagode buluzik alde orotan, haritz bakhar bat gabe! Dv Lab 315. Ez zinduzket orhoitzapen bat gabe utzi nahi. Laph 77. Zeru-goia zegoan urdin-urdiña lañotxo bat gabe. Zab Gabon 105. Karrika bera ilhunsko, arima bat gabe. JE Ber 99. Hirri bat gabe sekulan. Barb Leg 136. Beribil edo pirripita bat gabe hirurehun metra egin nahi ez dituzten gazte batzuentzat. Zerb Azk 55. Betiereko bizitzaren yoran orrek eztu esplikaziorik betiereko iturri bat gabe. Vill Jaink 114.
v. tbn. Mih 23. AA III 397. Jaur 118. Hb Egia 10. Aran SIgn 27. Xe 323. AB AmaE 191. Bv AsL 154. Arr May 157. Zby RIEV 1908, 757. HU Aurp 201. Ag AL 159. Iratz 50. JAIraz Bizia 26. JEtchep 15.
Sorthu direnak menbro bat edo bertze gabe.
Elsb Fram 152.
(Precedido de zein(a)
).
Bakeari zarreitzate guziekin, eta saindutasunari, zein gabe nehork ezpaitu Iauna ikhusiren. Lç He 12, 14. O grazia egiazki zerukoa, zeina gabe ezpaitukegu merezimendurik. SP Imit III 55, 4 (Ch, Echve 371 ze(i)ña gabe, Mst zuñ gabe, Ip zoin gabe ). Jainkoaren laguntzak, zeinak gabe nihor ezin heda baititeke zuhurtziako kadirara. ES 187. Aireak ematen diote hazkurri bat zeina gabe hil bailitazke. Dv Lab 72. Lemesiko bortzak dira [...] borondateskoak, zein gabe ezpeititeke salba gizona. CatAe 50 (CatSal 51 zoin bage, CatR 51 zoinak bage ). Zein da bost gauzetatik bearrekoena, zein baga ezin iñoz artu leitekean Sakramentu au? Itz Azald 138.
v. tbn. Zein gabe (y variantes): Tt Arima XVI. Ch I 12, 2. CatLan 78. Mg CO 30. Zeina gabe: ES 153. Gy 145.
Bakeari zarreitzate guziekin, eta saindutasunari, zein gabe nehork ezpaitu Iauna ikhusiren. Lç He 12, 14. O grazia egiazki zerukoa, zeina gabe ezpaitukegu merezimendurik. SP Imit III 55, 4 (Ch, Echve 371 ze(i)ña gabe, Mst zuñ gabe, Ip zoin gabe ). Jainkoaren laguntzak, zeinak gabe nihor ezin heda baititeke zuhurtziako kadirara. ES 187. Aireak ematen diote hazkurri bat zeina gabe hil bailitazke. Dv Lab 72. Lemesiko bortzak dira [...] borondateskoak, zein gabe ezpeititeke salba gizona. CatAe 50 (CatSal 51 zoin bage, CatR 51 zoinak bage ). Zein da bost gauzetatik bearrekoena, zein baga ezin iñoz artu leitekean Sakramentu au? Itz Azald 138.
v. tbn. Zein gabe (y variantes): Tt Arima XVI. Ch I 12, 2. CatLan 78. Mg CO 30. Zeina gabe: ES 153. Gy 145.
(Precedido de gen.).
[Lenbiziko kristauak] zure eta nere gabe bizitzen ziran, Jesusen ez-izan edo pobrezari zerraizkiola. Lard 485. Joan nintzan aurrerago / --ihesi guztiengandik, / neuregandik, / neure gabe, gabeago. Azurm HitzB 53.
[Lenbiziko kristauak] zure eta nere gabe bizitzen ziran, Jesusen ez-izan edo pobrezari zerraizkiola. Lard 485. Joan nintzan aurrerago / --ihesi guztiengandik, / neuregandik, / neure gabe, gabeago. Azurm HitzB 53.
(Precedido de otros casos, gralmte. sobreentendido un verbo como izan
).
Nik salzeko kargua dut eta erdiak bederen eskuan gabe ez traturik egiñ. CartNav 142. Zelan obeto egingo da Esamina au? Jaungoikoaren legeko ta Elexako mandamentuak bein banaan igaroaz itoka gaba. CatBus 48. Bazioan herriz herri gogoan gabe deusik. Gy 37 (v. tbn. gogoan gabe en JE Ber 28). Zer merezi zuten eitegabe bederen izateko, ori ere ez baitzitezken Zugandik gabe? Or Aitork 78.
Nik salzeko kargua dut eta erdiak bederen eskuan gabe ez traturik egiñ. CartNav 142. Zelan obeto egingo da Esamina au? Jaungoikoaren legeko ta Elexako mandamentuak bein banaan igaroaz itoka gaba. CatBus 48. Bazioan herriz herri gogoan gabe deusik. Gy 37 (v. tbn. gogoan gabe en JE Ber 28). Zer merezi zuten eitegabe bederen izateko, ori ere ez baitzitezken Zugandik gabe? Or Aitork 78.
2.
(Ht VocGr 421) .
(Precedido de part.; en ocasiones con ere interpuesto). Sin. " Egiñ gabe, sans faire" Ht VocGr. Tr. De uso gral. En algunos autores tiene un significado más próximo a 'en vez de' (para los ejs. seguros v. infra (6)).
[Mariak] jin dadinik eztu uzten hartu gabe grazian. E 100. Manamendu haur minzo dela, gogorik egin gabe ere nehoren bihotza kilikatzen eta inzitatzen duten guthiziéz. Lç Ins D, 8r. Ezer esan baga. Lazarraga A, 1138v. Egin gabe utzi. Mat 313. Berehala, geroko begira egon gabe. Ax 239 (V 160). Zuhaitzak [...] higitu gabe eta trabaillatu ere gabe mantenatzen baitira. Ib. 24 (V 14). Purgatorioan sarthu gabe zeruetara joateko bidea. Gç 159. Konfesadu bekatu mortal guztiak, bat bere itxi baga. Zubia 153. Besteren hona züzen gabe eta hark nahi gabe hartzen. Bp I 100. Noiz arteraiño ene iaunak beranduko du ene ganat ethorri gabe! Ch III 21, 4 (SP etorri gabe ). Gipuzkoan dezutela, iñora joan bage, erbestean aurkituko ez dezuten garbitasuna. Lar Cor 153. Estudiora joaten dira aur-euskara bai ta besterik ikasi bage. Mb IArg I 53. Ikusi gabe sinhetsi. Mih 38. Graziak emoten deutsuguz [...] guk merezidu baga emon deuskuzun jatekoa gaitik. Añ EL1 235. Zenbat, mezatako denboran bertan zokoetan belaunikatu ere gabe edo geienaz belaun bata lurrean duela? AA III 339. Horiez, kasik deus gosta gabe, bilduko ditu zerukotzat aberastasun handiak. Dh 70. Ixildu gabe kantatzen. Echag 78. Kaleb ez, beste guziak zirkunzidatu gabe zeuden. Lard 110. Nola izan behar bezalakoak, deus egin gabe Yainkoaren arabera? Hb Egia 36. Zortzi egun oso iragaiten ditu ez jan ez edan gabe. Laph 44. Erran gabe zohak, Pello. Elzb PAd 83. Ixilikan ago alakorikan esan gabe! Apaol 82. Ezkondu zen, begiratu ere gabe zer eginbideren azpian ematen den ezkontzen dena. Jnn SBi 75. Zeuk eskatu baga, enotzun emongo. Echta Jos 235. Itsura jarraiki zeizten, jakin gabe norat ez zerendako. JE Bur 209. Au denboralia etorri zaigu; eta aita oraindik etorri gabe! Ill Testim 19. Beti etxean sartuta egon gabe, gizonak ez al du iñoiz bear aparitxoren bat lagun-artean? Lab EEguna 64. Etorri gabe nun ote zira, nere arrebañoa? Iratz 18. Nehor aski pobre eman ahal gabe gertatzeko. JEtchep 117. Zoazte, zoazte, arineketan, aguro, denporarik galdu gabe! Arti Tobera 272. Apaldu gabe ohera. Osk Kurl 68. Ez nauke izendatu gabe [...] ezin ahantz dezazkegun bi apezpiku eskualdun. Ardoy SFran 21. Ta antxe maitte izan ziran eskutau biar gabe. Etxba Ibilt 460. Nik esan gabe badakizute. Uzt Sas 321. Konturatu gabe igaro zitzaien arratsalde ura. TxGarm BordaB 41. [Estatuak] ogia --lehorra badere--, jakitea, lasaitasuna ematen dizkigu, eskatzen ditugunean --eta eskatu gabe ere bai, inoiz edo behin. MEIG I 150.
(Precedido de part.; en ocasiones con ere interpuesto). Sin. " Egiñ gabe, sans faire" Ht VocGr. Tr. De uso gral. En algunos autores tiene un significado más próximo a 'en vez de' (para los ejs. seguros v. infra (6)).
[Mariak] jin dadinik eztu uzten hartu gabe grazian. E 100. Manamendu haur minzo dela, gogorik egin gabe ere nehoren bihotza kilikatzen eta inzitatzen duten guthiziéz. Lç Ins D, 8r. Ezer esan baga. Lazarraga A, 1138v. Egin gabe utzi. Mat 313. Berehala, geroko begira egon gabe. Ax 239 (V 160). Zuhaitzak [...] higitu gabe eta trabaillatu ere gabe mantenatzen baitira. Ib. 24 (V 14). Purgatorioan sarthu gabe zeruetara joateko bidea. Gç 159. Konfesadu bekatu mortal guztiak, bat bere itxi baga. Zubia 153. Besteren hona züzen gabe eta hark nahi gabe hartzen. Bp I 100. Noiz arteraiño ene iaunak beranduko du ene ganat ethorri gabe! Ch III 21, 4 (SP etorri gabe ). Gipuzkoan dezutela, iñora joan bage, erbestean aurkituko ez dezuten garbitasuna. Lar Cor 153. Estudiora joaten dira aur-euskara bai ta besterik ikasi bage. Mb IArg I 53. Ikusi gabe sinhetsi. Mih 38. Graziak emoten deutsuguz [...] guk merezidu baga emon deuskuzun jatekoa gaitik. Añ EL1 235. Zenbat, mezatako denboran bertan zokoetan belaunikatu ere gabe edo geienaz belaun bata lurrean duela? AA III 339. Horiez, kasik deus gosta gabe, bilduko ditu zerukotzat aberastasun handiak. Dh 70. Ixildu gabe kantatzen. Echag 78. Kaleb ez, beste guziak zirkunzidatu gabe zeuden. Lard 110. Nola izan behar bezalakoak, deus egin gabe Yainkoaren arabera? Hb Egia 36. Zortzi egun oso iragaiten ditu ez jan ez edan gabe. Laph 44. Erran gabe zohak, Pello. Elzb PAd 83. Ixilikan ago alakorikan esan gabe! Apaol 82. Ezkondu zen, begiratu ere gabe zer eginbideren azpian ematen den ezkontzen dena. Jnn SBi 75. Zeuk eskatu baga, enotzun emongo. Echta Jos 235. Itsura jarraiki zeizten, jakin gabe norat ez zerendako. JE Bur 209. Au denboralia etorri zaigu; eta aita oraindik etorri gabe! Ill Testim 19. Beti etxean sartuta egon gabe, gizonak ez al du iñoiz bear aparitxoren bat lagun-artean? Lab EEguna 64. Etorri gabe nun ote zira, nere arrebañoa? Iratz 18. Nehor aski pobre eman ahal gabe gertatzeko. JEtchep 117. Zoazte, zoazte, arineketan, aguro, denporarik galdu gabe! Arti Tobera 272. Apaldu gabe ohera. Osk Kurl 68. Ez nauke izendatu gabe [...] ezin ahantz dezazkegun bi apezpiku eskualdun. Ardoy SFran 21. Ta antxe maitte izan ziran eskutau biar gabe. Etxba Ibilt 460. Nik esan gabe badakizute. Uzt Sas 321. Konturatu gabe igaro zitzaien arratsalde ura. TxGarm BordaB 41. [Estatuak] ogia --lehorra badere--, jakitea, lasaitasuna ematen dizkigu, eskatzen ditugunean --eta eskatu gabe ere bai, inoiz edo behin. MEIG I 150.
(Rad. en vez de part.).
Behin ere hekien aitzinean hitzik mintza gabe. ES 384 (cf. tbn. 384 hitzik mintzatu gabe ). Etsaia maleziz atzeratu zan, baita guriak gaitz pentsa gabe aurreratu ondotxo. Bv AsL 215. Lotara sar gabe, egin dut Xuberon oi duten otoitza. Or Poem 523. Bera erakutsiaz / iñoiz asper gabe. Basarri 45. Kantatzera niazu / alegera gabe, / ez baitut probetxurik / trixtaturik ere. Balad 214 (v. tbn. expr. similar en ChantP 110).
Behin ere hekien aitzinean hitzik mintza gabe. ES 384 (cf. tbn. 384 hitzik mintzatu gabe ). Etsaia maleziz atzeratu zan, baita guriak gaitz pentsa gabe aurreratu ondotxo. Bv AsL 215. Lotara sar gabe, egin dut Xuberon oi duten otoitza. Or Poem 523. Bera erakutsiaz / iñoiz asper gabe. Basarri 45. Kantatzera niazu / alegera gabe, / ez baitut probetxurik / trixtaturik ere. Balad 214 (v. tbn. expr. similar en ChantP 110).
(Verbo conjugado en vez de part.).
Amoriodunaren paira eta guduka arazitzea amorioa gatik, iakin dezan gabe [= 'sin que sepa'] ea duenz. SP Phil 242 (He 447 iakiñ gabe ).
Amoriodunaren paira eta guduka arazitzea amorioa gatik, iakin dezan gabe [= 'sin que sepa'] ea duenz. SP Phil 242 (He 447 iakiñ gabe ).
(Con comparativo).
Baldin zenbeit inpedimendu nehork balaki gauza [ezkonza] aitzinaratuago gabe, erraitera ethor dadinzát. Lç Ins B, 1r.
Baldin zenbeit inpedimendu nehork balaki gauza [ezkonza] aitzinaratuago gabe, erraitera ethor dadinzát. Lç Ins B, 1r.
(Con part. + -(r)ik
).
[Kristala] ausirik gabe / ta loirikan batere / utzirik gabe. GavS 12s. Maija guztiz kunplidurik / ostera gaubian / afaldurikan gabe / amaiketartian. DurPl 48. Ezagutu zun etzekizala, ta lotsaturik gabe aitortu ere. Or Aitork 110. Nire zauri gordinak sendaturik gabe. Arti MaldanB 228.
[Kristala] ausirik gabe / ta loirikan batere / utzirik gabe. GavS 12s. Maija guztiz kunplidurik / ostera gaubian / afaldurikan gabe / amaiketartian. DurPl 48. Ezagutu zun etzekizala, ta lotsaturik gabe aitortu ere. Or Aitork 110. Nire zauri gordinak sendaturik gabe. Arti MaldanB 228.
(Con doble negación).
Atea ideki zion, batere ez ohartu gabe langile ura bertzen mandatari bat zitekela. FIr 141.
Atea ideki zion, batere ez ohartu gabe langile ura bertzen mandatari bat zitekela. FIr 141.
(En expresiones imperativas).
"
Amari esan gabe! (G-azp)"
Gte Erd 282 (junto a ez gero amari esan!, etc.).
Tranbia! tranbia! Bire! bire! estropozoik egiñ gabe. Alz STFer 121.
Tranbia! tranbia! Bire! bire! estropozoik egiñ gabe. Alz STFer 121.
(Con sdo. irónico).
Eztala dirurik e? Ez, izan gabe! Iraola 73.
Eztala dirurik e? Ez, izan gabe! Iraola 73.
(Con valor temporal).
Antes de (que).
"Après [...] un part. signifie 'avant'. [...] Hura jin gabe, avant son arrivée"
Lh.
"
Gu arribatu gabe jana zuten (BN-arb)"
Gte Erd 246 (junto a orduko, aintzin, etc., de otras zonas).
Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional. Damos sólo algunos ejs. indicativos. Cf. infra (3).
Hebetik ioan gabe ene buruia / egin behar duzu ene nahia. E 207. Gatozen orain hitzén deklarazionera. Eta aitzinago ioan gabe, zergatik hemen Iainkoa lehen gure Aita deitzen dugu ezen ez berze izenez? Lç Ins D, 4v. Ordenatzen dugun gero hartara heldu gabe, kontu hura konpli ditekeiela eta neurria betha. Ax 117 (V 77). Utz zuk hura, hark zu utzi gabe. Ib. 376 (V 248). Arbola loratu gabe nahi lukete fruitua bildu. ES 180. Mündü haur egin beno lehen eta nihaur mündiala sorthü gabe, ezagütü beinündüzün. Mst III 3, 6 (SP, Ch baino lehen(ago), Ip beno lehen, Leon aitzinetik ). Yuramentu egin zuen madarikatua gertha zadiela armadako nor nahi, heldu bazen yaterat ilhundu gabe. Lg I 269. Lanian hasi gabe, errazü. CatS 128. Oilarrak jo gabe nauk hik gaur ukhatuko. Zby RIEV 1908, 212. Iru illebete oso igaro baga, aztu jakazan lengo nekaltasunak. Echta Jos 106. Hil gabe, nahi nikek entzun azken meza. Ox 118. Goiz guziz, --bainan hatik iguzkia atheratu gabe. " Avant que" . Barb Leg 25. Itzuli gabe, othoi! igan Sokorrira. Iratz 145. Patxi ta, berandu heldu ziran komikea ikusteko, baña pelikula nagusia hasi gabe. Osk Kurl 215. Askotan, gu etxeratu gabe, ahantziak izaiten zitaizken guk han nonbait kantatu pertsuak. Xa Odol 47. Han izanen zen bai Teilanborda Belarrean, haurrak jeiki gabe. Larre ArtzainE 101.
Hebetik ioan gabe ene buruia / egin behar duzu ene nahia. E 207. Gatozen orain hitzén deklarazionera. Eta aitzinago ioan gabe, zergatik hemen Iainkoa lehen gure Aita deitzen dugu ezen ez berze izenez? Lç Ins D, 4v. Ordenatzen dugun gero hartara heldu gabe, kontu hura konpli ditekeiela eta neurria betha. Ax 117 (V 77). Utz zuk hura, hark zu utzi gabe. Ib. 376 (V 248). Arbola loratu gabe nahi lukete fruitua bildu. ES 180. Mündü haur egin beno lehen eta nihaur mündiala sorthü gabe, ezagütü beinündüzün. Mst III 3, 6 (SP, Ch baino lehen(ago), Ip beno lehen, Leon aitzinetik ). Yuramentu egin zuen madarikatua gertha zadiela armadako nor nahi, heldu bazen yaterat ilhundu gabe. Lg I 269. Lanian hasi gabe, errazü. CatS 128. Oilarrak jo gabe nauk hik gaur ukhatuko. Zby RIEV 1908, 212. Iru illebete oso igaro baga, aztu jakazan lengo nekaltasunak. Echta Jos 106. Hil gabe, nahi nikek entzun azken meza. Ox 118. Goiz guziz, --bainan hatik iguzkia atheratu gabe. " Avant que" . Barb Leg 25. Itzuli gabe, othoi! igan Sokorrira. Iratz 145. Patxi ta, berandu heldu ziran komikea ikusteko, baña pelikula nagusia hasi gabe. Osk Kurl 215. Askotan, gu etxeratu gabe, ahantziak izaiten zitaizken guk han nonbait kantatu pertsuak. Xa Odol 47. Han izanen zen bai Teilanborda Belarrean, haurrak jeiki gabe. Larre ArtzainE 101.
3.
(Precedido de alativo)
Tr. De uso general en la acepción 'sin', que se deriva sin dificultad de los empleos normales del alativo, equivalente en este caso al empleo de part. + gabe (v. supra (2)); al Norte, en cambio, toma con frecuencia un claro valor temporal, desconocido en los textos meridionales (sólo lo hemos encontrado en Mendiburu y Orixe). No siempre es fácil distinguir entre ambos: los casos dudosos los hemos agrupado en el segundo apartado. Al Sur aparece ya en Lazarraga, se encuentra regularmente al menos desde mediados del s. XVIII, y se documenta tbn. en autores populares, si bien en el s. XX es empleado sobre todo por autores como Orixe. En los textos septentrionales, el valor temporal, documentado ya en Axular, es mayoritario, casi único, desde la 2.a mitad del s. XVIII, aunque falta en muchos autores, pero se documenta en casi todos desde fines del s. XIX. En el s. XX, entre los autores meridionales, se halla con frecuencia empleado con aurrera, berandura, gerora, etc.: v. infra (4) para expresiones similares sin alativo.
(Ith, H, Lh, Lf Gram).
Antes de. " Gabe, précédé d'un nom au cas adlatif, veut signifier 'avant d'arriver à, d'aller à'... Ex.: Herrirat gabe, avant d'arriver ou d'aller au pays. Ezpeletarat gabe, avant d'arriver ou d'aller à Espelette" Ith 52. " Harat gabe (s[ous]-ent[endu] ioan, harat ioan gabe), sans y aller, avant d'y aller, d'y avoir été" H. "Après un adlatif [...] signifie 'avant'. Baionara gabe, avant d'arriver à Bayonne" Lh. " Herri hartara gabe, avant d'arriver à cette commune" Lf Gram 390.
Hek [Maria eta Ioseph] elkhargana gabe, izorra eriden zedin Spiritu sainduaganik. " Devant qu'ils fussent ensemble" . Lç Mt 1, 18 (He elkharganat zitezken baino lehenago ). Eztut ohera gabe biluzi nahi. Ax 235 (V 157). Bere ontza gaizki iarteko du uzten, bere onaz hiltzera gabe dena biluzten. " Avant qu'il vienne à mourir" . O Pr 558. O gurutze, Probidenzia dibinoak ni mundura gabe enetzat preparatua zadukana! He Gudu 106s. Eska zagozu Jesusi hordura bage ta gaur bertatik oriek [...] ekusteko argia. Mb IArg I 224. Heriotzearen ondorioetara gabe, aphur bat trika gaitezen begiraldi baten ematen denboraren laburtasunari. Dv LEd 179 (Cb Eg II 99 baño len ). Goizean bere aziendetarat gabe, arratsean aziendetarik ethorri-eta, bethi lanari lotua zen. Jnn SBi 69. Goseak hilen du, erretretaren adinera gabe. HU Zez 205. Bide erditara gabe lagun guziak lotsatuak zituen. HU Aurp 51. Zoazi jauregirat buruz. Bainan, harat gabe, zur-xuri luze luze bat kausituren baituzu, [...]. Barb Leg 139. Mikel ikusi leza illuntzera bage. Or Eus 19. Azken Ebanjeliora gabe eliza-zola dena ixtila zen. Lf Murtuts 6. Biga bederen aipatu behar ditugu hemen... Horietarat gabe ez ote diogu haatik bat zor Pinatel Jaun mirikuari? Zerb Azk 87. Jokatuz irriskatu nik / jornalian irabaziak, / etxera gabe hantxet utzi tut / tristeki nere guziak. Mattin 134. Gurutzera gabe ere askoz bide lauagoa. Insausti 167. Nik, aurrera gabe, puntu bat markatu nahi nuke. MEIG VI 83. Esan beharra dago, azkenera gabe, ez zuela sekula Campionek historia ahazturik eduki. Ib. 86. Eta XX.era gabe, XVII.aren azken aldean bizi zen, joera ez ezik, baita esaera horren berorren oroitzapena ere. Ib. 193.
v. tbn. Gç 157. Lg II 170. JE Bur 162. Iratz 160.
Antes de. " Gabe, précédé d'un nom au cas adlatif, veut signifier 'avant d'arriver à, d'aller à'... Ex.: Herrirat gabe, avant d'arriver ou d'aller au pays. Ezpeletarat gabe, avant d'arriver ou d'aller à Espelette" Ith 52. " Harat gabe (s[ous]-ent[endu] ioan, harat ioan gabe), sans y aller, avant d'y aller, d'y avoir été" H. "Après un adlatif [...] signifie 'avant'. Baionara gabe, avant d'arriver à Bayonne" Lh. " Herri hartara gabe, avant d'arriver à cette commune" Lf Gram 390.
Hek [Maria eta Ioseph] elkhargana gabe, izorra eriden zedin Spiritu sainduaganik. " Devant qu'ils fussent ensemble" . Lç Mt 1, 18 (He elkharganat zitezken baino lehenago ). Eztut ohera gabe biluzi nahi. Ax 235 (V 157). Bere ontza gaizki iarteko du uzten, bere onaz hiltzera gabe dena biluzten. " Avant qu'il vienne à mourir" . O Pr 558. O gurutze, Probidenzia dibinoak ni mundura gabe enetzat preparatua zadukana! He Gudu 106s. Eska zagozu Jesusi hordura bage ta gaur bertatik oriek [...] ekusteko argia. Mb IArg I 224. Heriotzearen ondorioetara gabe, aphur bat trika gaitezen begiraldi baten ematen denboraren laburtasunari. Dv LEd 179 (Cb Eg II 99 baño len ). Goizean bere aziendetarat gabe, arratsean aziendetarik ethorri-eta, bethi lanari lotua zen. Jnn SBi 69. Goseak hilen du, erretretaren adinera gabe. HU Zez 205. Bide erditara gabe lagun guziak lotsatuak zituen. HU Aurp 51. Zoazi jauregirat buruz. Bainan, harat gabe, zur-xuri luze luze bat kausituren baituzu, [...]. Barb Leg 139. Mikel ikusi leza illuntzera bage. Or Eus 19. Azken Ebanjeliora gabe eliza-zola dena ixtila zen. Lf Murtuts 6. Biga bederen aipatu behar ditugu hemen... Horietarat gabe ez ote diogu haatik bat zor Pinatel Jaun mirikuari? Zerb Azk 87. Jokatuz irriskatu nik / jornalian irabaziak, / etxera gabe hantxet utzi tut / tristeki nere guziak. Mattin 134. Gurutzera gabe ere askoz bide lauagoa. Insausti 167. Nik, aurrera gabe, puntu bat markatu nahi nuke. MEIG VI 83. Esan beharra dago, azkenera gabe, ez zuela sekula Campionek historia ahazturik eduki. Ib. 86. Eta XX.era gabe, XVII.aren azken aldean bizi zen, joera ez ezik, baita esaera horren berorren oroitzapena ere. Ib. 193.
v. tbn. Gç 157. Lg II 170. JE Bur 162. Iratz 160.
Sin.
Ezin nagoke ara baga. Lazarraga B16, 1201r. Ahora gabe iztarrira. Saug 54. Zahartzeraiño Iainkoagana itzultzen eztenak, peril du hoberenaz ere purgatorioetan luzaro egon beharko duen, hara gabe eskapatuko ezten. Ax 183 (V 124). Ohera gabe ondoko egunetako goiziriak galtzen dituzte. He Phil 374 (SP 370 ohera gabe ). [Anaiak Joseph] saldu zieten [...] ismaeldar zenbaiti, urrutiren batean utzi ta bizi zedin berriz orien begira bage. Mb IArg I 335. urgatoriora gabe zerura zuzen iñor igotzen zan? Cb Just 58. Noizbait eramango zituan Jainkoak, eriotzaren ortzetara gabe, emengo Parabisutik Zerukora. Ub 6. Disposatzeko feitian / bihardara gabe gaur. ' Sans attendre jusqu'à demain' . Xarlem 1371. Etzegoala Erromara gabe barkaziorik. Mg CC 178. Iru erri oetan bakarrik bestera bage. Izt C 174. Jerusalenen bi urte igaro zituen [Absalonek], aita Dabiden aurrera gabe. Lard 196. Errazago diruri arraia urtara gabe egotea, oek trabenara gabe baño. Urruz Urz 35. Zer bada? Gizonek ezin, hortara gabe, elgarrekilako gora-beherak antola? HU Zez 24. Mintzai berean ere, batetik bertzera gabe. Ib. 192. Xehetasunetara gabe, dugun erran bakarrik hau. HU Aurp 154. Medikurat gabe egon da sei, zazpi urte. Ib. 184. Aurten gelditu dala / Donostira gabe. AzpPr 77. Lotara gabe gau eder asko galtzen du bertsolariyak. JanEd II 89. Pasatu bedi nigandik naigabe au nigana gabe. Inza Azalp 141. Apaiz egin zanetik beste bi urtez iñora gabe egon zan. Or SCruz 19. Leenbizi egin ditzagun gure bazkide, ta gero, berandura gabe, etorriko gatzaie berriro egunkariarekikoa eskatuz. Ldi IL 153. Azken-Eguna hurrun da; / hartara gabe hor lirina / hirotan ezeztatu zan. Mde Po 58. Elizara gabe alkartuak bizi gerala. NEtx LBB 45. Bi illabete daramazkit gaixorik, lanera gabe. Ibiñ ( in MEIG VIII 82 ). Nitarat gabe, otoi, ez geldi, hemen gaindi bazabiltza! Xa Odol 102. Damaskora gabe, argiaren distirak begiak liluratu dizkielako. MIH 374. Baina badut nahikoa adibide nere jaioterrian, urrutira gabe. MEIG VI 102. Euskal herriko Unibertsitatea berehala behar dugu, gerora gabe. MEIG IX 31.
v. tbn. AA III 408. Etxde JJ 166
Ezin nagoke ara baga. Lazarraga B16, 1201r. Ahora gabe iztarrira. Saug 54. Zahartzeraiño Iainkoagana itzultzen eztenak, peril du hoberenaz ere purgatorioetan luzaro egon beharko duen, hara gabe eskapatuko ezten. Ax 183 (V 124). Ohera gabe ondoko egunetako goiziriak galtzen dituzte. He Phil 374 (SP 370 ohera gabe ). [Anaiak Joseph] saldu zieten [...] ismaeldar zenbaiti, urrutiren batean utzi ta bizi zedin berriz orien begira bage. Mb IArg I 335. urgatoriora gabe zerura zuzen iñor igotzen zan? Cb Just 58. Noizbait eramango zituan Jainkoak, eriotzaren ortzetara gabe, emengo Parabisutik Zerukora. Ub 6. Disposatzeko feitian / bihardara gabe gaur. ' Sans attendre jusqu'à demain' . Xarlem 1371. Etzegoala Erromara gabe barkaziorik. Mg CC 178. Iru erri oetan bakarrik bestera bage. Izt C 174. Jerusalenen bi urte igaro zituen [Absalonek], aita Dabiden aurrera gabe. Lard 196. Errazago diruri arraia urtara gabe egotea, oek trabenara gabe baño. Urruz Urz 35. Zer bada? Gizonek ezin, hortara gabe, elgarrekilako gora-beherak antola? HU Zez 24. Mintzai berean ere, batetik bertzera gabe. Ib. 192. Xehetasunetara gabe, dugun erran bakarrik hau. HU Aurp 154. Medikurat gabe egon da sei, zazpi urte. Ib. 184. Aurten gelditu dala / Donostira gabe. AzpPr 77. Lotara gabe gau eder asko galtzen du bertsolariyak. JanEd II 89. Pasatu bedi nigandik naigabe au nigana gabe. Inza Azalp 141. Apaiz egin zanetik beste bi urtez iñora gabe egon zan. Or SCruz 19. Leenbizi egin ditzagun gure bazkide, ta gero, berandura gabe, etorriko gatzaie berriro egunkariarekikoa eskatuz. Ldi IL 153. Azken-Eguna hurrun da; / hartara gabe hor lirina / hirotan ezeztatu zan. Mde Po 58. Elizara gabe alkartuak bizi gerala. NEtx LBB 45. Bi illabete daramazkit gaixorik, lanera gabe. Ibiñ ( in MEIG VIII 82 ). Nitarat gabe, otoi, ez geldi, hemen gaindi bazabiltza! Xa Odol 102. Damaskora gabe, argiaren distirak begiak liluratu dizkielako. MIH 374. Baina badut nahikoa adibide nere jaioterrian, urrutira gabe. MEIG VI 102. Euskal herriko Unibertsitatea berehala behar dugu, gerora gabe. MEIG IX 31.
v. tbn. AA III 408. Etxde JJ 166
(Con ere
).
Enganamendurik ahal zatekeienz gogora ere gabe, erran zioen deblauki erregek baietz. Ax 345 (V 229). Bizi dira gauz gaizto txikitara ere bage. Mb IArg I 288. Goiz ezkero, etxera ere gabe, ortxe dabil. Lard 160.
Enganamendurik ahal zatekeienz gogora ere gabe, erran zioen deblauki erregek baietz. Ax 345 (V 229). Bizi dira gauz gaizto txikitara ere bage. Mb IArg I 288. Goiz ezkero, etxera ere gabe, ortxe dabil. Lard 160.
4.
(AN-5vill, B, L-sar, BN-lab-arb, S; Ith, Lf Gram)
Ref.:
A;
Gte Erd 42, 210
.
Antes de. " Gabe sert aussi à exprimer la préposition avant. Ex.: Zato ilhuna gabe, gauerdi gabe, venez (s.) avant la nuit, avant minuit" Ith 51. "(L-sar), antes de. Igandea gabe ikusi bear dut, antes del domingo (litm.: sin el domingo) tengo que verla" A. " Negua gabe, avant l'hiver" Lf Gram 390. " Denbora gabe sortu zen (B), egin ezazu hori bihar gabe (AN-5vill, BN-lab), gauerdi gabe jin zen (S), [...] hamabost egün gabe jin zen (AN-5vill, B, S)" Gte Erd 42. " Noiz bazkalduren dugu? Ordu biak gabe ez (BN-arb)" Ib. 210 (junto a baino lehenago de otras zonas). Tr. Propio de la tradición septentrional desde sus primeros textos; en el s. XX se encuentra tbn. en autores meridionales de cierto nivel (Orixe, Etxaide, etc.). Es usado en exprs. de sentido temporal o espacial, precedido de sintagma nominal det., excepto en las exprs. eguerdi gabe (v. infra en Zerb), gauerdi gabe (Larz), y, al parecer, cuando el sintagma precedente lleva algún modificador (v. aldi luze gabe Etxde JJ 96).
Zuek batheiaturen zarete Spiritu sainduaz anhitz egun gabe. Lç Act 1, 5 (He egun gutirik barnean ). Agian arratsa gabe hilenitz. Tt Onsa 176. Salda ekarriren deizut, oren erdi bat gabe. AstLas 32. Handik hainitz urhats gabe / aditzen du kantaz oillar hauzoko bat. Gy 269. Adin osoa gabe, haurrak baditu arraioak adimenduan. Hb Egia IX. Hiltzen naiz denbora gabe. Ib. 95. Urthea gabe, berrogoi eta bortz eliza bazituen egiazko Jainkoak. Laph 202. Hanbat denbora gabe, [...] Azpeitiarat abiatu zen jendea, Iñazio ikhusi eta entzun beharrez. Ib. 152. Hil behar banu ere hirur egun gabe! ChantP 198. Bihar goiza gabe, herri guziak balakike. HU Zez 55. Zorigaitz, handi ala ttipi, epe hura gabe gaizkian heriotzeak hatzemaiten duenari! HU Aurp 140. Bihar gabe hila zen! Ib. 86. Hantik laur urthe gabe, 1858n. Ip Hil 208. Baitezpada nahi ziren bertze herri batetarat heldu ilhuna gabe. Arb Igand 75. Handik astea gabe. Barb Sup 3. Denbora lüze gabe etxaltiak ützüli gainti egin zian. Const 36. Gogotik eginen zutela, eta gau-erdiz geroztikako lehen oilar-kantua gabe oraino. Barb Leg 25. Maiatzeko hogoia gabe egina zatekeela. Lf Murtuts 14. [Arima] gure lurreratzea gabe, gure sortzea gabe izaten zela uste dut. Mde Pr 351. [Alargunak] urtebete gabe ihes egin zuen herbestera bere herriko amorante gazte batekin. Ib. 184. Herriko erretora eguerdi gabe etxerat deitua zuen. Zerb Azk 99. --Zonbat orenetan ethorri da zure ganat? --Gauerdi gabe. Larz Senper 82. Handik bi urte gabe, bertze anea ere, kolonel zena, joan zen gaitz horrekin berarekin. Etchebarne 145.
v. tbn. Etcham 151. JE Ber 48. Iratz 41. Or QA 67. Etxde JJ 96. Erkiag Arran 170. Osk Kurl 21. Ardoy SFran 108. Casve SGrazi 140.
Antes de. " Gabe sert aussi à exprimer la préposition avant. Ex.: Zato ilhuna gabe, gauerdi gabe, venez (s.) avant la nuit, avant minuit" Ith 51. "(L-sar), antes de. Igandea gabe ikusi bear dut, antes del domingo (litm.: sin el domingo) tengo que verla" A. " Negua gabe, avant l'hiver" Lf Gram 390. " Denbora gabe sortu zen (B), egin ezazu hori bihar gabe (AN-5vill, BN-lab), gauerdi gabe jin zen (S), [...] hamabost egün gabe jin zen (AN-5vill, B, S)" Gte Erd 42. " Noiz bazkalduren dugu? Ordu biak gabe ez (BN-arb)" Ib. 210 (junto a baino lehenago de otras zonas). Tr. Propio de la tradición septentrional desde sus primeros textos; en el s. XX se encuentra tbn. en autores meridionales de cierto nivel (Orixe, Etxaide, etc.). Es usado en exprs. de sentido temporal o espacial, precedido de sintagma nominal det., excepto en las exprs. eguerdi gabe (v. infra en Zerb), gauerdi gabe (Larz), y, al parecer, cuando el sintagma precedente lleva algún modificador (v. aldi luze gabe Etxde JJ 96).
Zuek batheiaturen zarete Spiritu sainduaz anhitz egun gabe. Lç Act 1, 5 (He egun gutirik barnean ). Agian arratsa gabe hilenitz. Tt Onsa 176. Salda ekarriren deizut, oren erdi bat gabe. AstLas 32. Handik hainitz urhats gabe / aditzen du kantaz oillar hauzoko bat. Gy 269. Adin osoa gabe, haurrak baditu arraioak adimenduan. Hb Egia IX. Hiltzen naiz denbora gabe. Ib. 95. Urthea gabe, berrogoi eta bortz eliza bazituen egiazko Jainkoak. Laph 202. Hanbat denbora gabe, [...] Azpeitiarat abiatu zen jendea, Iñazio ikhusi eta entzun beharrez. Ib. 152. Hil behar banu ere hirur egun gabe! ChantP 198. Bihar goiza gabe, herri guziak balakike. HU Zez 55. Zorigaitz, handi ala ttipi, epe hura gabe gaizkian heriotzeak hatzemaiten duenari! HU Aurp 140. Bihar gabe hila zen! Ib. 86. Hantik laur urthe gabe, 1858n. Ip Hil 208. Baitezpada nahi ziren bertze herri batetarat heldu ilhuna gabe. Arb Igand 75. Handik astea gabe. Barb Sup 3. Denbora lüze gabe etxaltiak ützüli gainti egin zian. Const 36. Gogotik eginen zutela, eta gau-erdiz geroztikako lehen oilar-kantua gabe oraino. Barb Leg 25. Maiatzeko hogoia gabe egina zatekeela. Lf Murtuts 14. [Arima] gure lurreratzea gabe, gure sortzea gabe izaten zela uste dut. Mde Pr 351. [Alargunak] urtebete gabe ihes egin zuen herbestera bere herriko amorante gazte batekin. Ib. 184. Herriko erretora eguerdi gabe etxerat deitua zuen. Zerb Azk 99. --Zonbat orenetan ethorri da zure ganat? --Gauerdi gabe. Larz Senper 82. Handik bi urte gabe, bertze anea ere, kolonel zena, joan zen gaitz horrekin berarekin. Etchebarne 145.
v. tbn. Etcham 151. JE Ber 48. Iratz 41. Or QA 67. Etxde JJ 96. Erkiag Arran 170. Osk Kurl 21. Ardoy SFran 108. Casve SGrazi 140.
(Precedido de sintagma nominal con -(r)ik
).
Etxahuniako mutilla gazte ta sasoiko zanez, ordu t'erdirik gabe sartzen zen Pelentuara. Etxde JJ 88.
Etxahuniako mutilla gazte ta sasoiko zanez, ordu t'erdirik gabe sartzen zen Pelentuara. Etxde JJ 88.
(Precedido de exprs. adv.).
"
Urruti gabe (G-to), no lejos"
A EY III 316 (tbn. en A Apend
).
Obedizazu emeki kontra ihardetsi gabe, berehala, berandu gabe. SP Phil 248 (He 250 beranzerik gabe ). Emen ere badira / ugari artzaiak, / eta urruti gabe / dauzkagu mendiyak. Echag 43. Senhar ükhenen dizü den molde gaitzenak / üsü gabe dükezü haitüz behar dinak. Xikito 8. Aspaldi gabe, Alfonso Loiolako etxea ikuskatzen ari zala, artaz itzegitea gertatu omen zan. Or SCruz 16. Tolosako jujeak nun diren, eta nun behar-bada presondegia, jakinen dugun orai berandu gabe. JE Ber 47. Etxetik oso urruti gabe, mendi ttonttor baten gañean saletxe txiki bat zegon. JAIraz Bizia 114. Ire buruaren ondamena ta galera ekarriko duk luzaro gabe. Etxde JJ 115. Luza gabe, nik uste, ahurrerat oso osoa bilduko dugu. Larz Senper 94. Badut uste luze gabe joanen ote zautan. Xa Odol 293.
v. tbn. JMB ELG 15. Izeta DirG 9. Ibiñ Virgil 83. Lasa Poem 117. Berron Kijote 45.
Obedizazu emeki kontra ihardetsi gabe, berehala, berandu gabe. SP Phil 248 (He 250 beranzerik gabe ). Emen ere badira / ugari artzaiak, / eta urruti gabe / dauzkagu mendiyak. Echag 43. Senhar ükhenen dizü den molde gaitzenak / üsü gabe dükezü haitüz behar dinak. Xikito 8. Aspaldi gabe, Alfonso Loiolako etxea ikuskatzen ari zala, artaz itzegitea gertatu omen zan. Or SCruz 16. Tolosako jujeak nun diren, eta nun behar-bada presondegia, jakinen dugun orai berandu gabe. JE Ber 47. Etxetik oso urruti gabe, mendi ttonttor baten gañean saletxe txiki bat zegon. JAIraz Bizia 114. Ire buruaren ondamena ta galera ekarriko duk luzaro gabe. Etxde JJ 115. Luza gabe, nik uste, ahurrerat oso osoa bilduko dugu. Larz Senper 94. Badut uste luze gabe joanen ote zautan. Xa Odol 293.
v. tbn. JMB ELG 15. Izeta DirG 9. Ibiñ Virgil 83. Lasa Poem 117. Berron Kijote 45.
5.
(S ap.
(A DBols.
; Lar, Dv, A Apend) .
(Empleado sólo, ref. gralmte. a un antecedente sobreentendido). Sin nada, sin ello. "Carecer, [...] bage egon, gabe egon, baga egon " Lar. "(Quedarse en) cruz y en cuadro, uts eta gabe geratzea " Ib. " Baga, bage, gabe egon, ez izan, iduki, euki, carecer, n'avoir pas, manquer de" Dv. "Faltar, [...] carecer, [...] gabe izan (S). Me falta, [...] gabe niz " A DBols. " Gabe zira, no tiene Vd." A Apend. Cf. ...ALA GABE. v. GABEKO IZAN. Tr. De uso general, salvo en vizcaíno.
Ezen zuri behar bezala eskatu zaitzunik gabe bihurtu dela eztut egundaino enzun. Harb 100. Ezta pobrearen gabe egotzterik eta ez athean oihuz edukitzerik ere. Ax 228 (V 152). Ezta nihor ere hain konplirik eta hain saindurik, non eztuen noizpait zenbait tentazione, eta ezin gaudezke osoki gabe. SP Imit I 13, 1 (Ch, Mst, Leon -rik gabe, Echve 35 aiek gabe ). Ondasun gutirekin edo gabe arkitzen dira. Mb IArg I 203 (II 269 bage ). Zerbait [eritarzün] hetarik dükianak ükhen, zer balio dian bage izaitia daki. Egiat 184. Segitzendúte [Jesus guruzifikatua] ón diren guziék, nork bere gurutzearéki, gábe niór ez. LE Ong 15r. Hainitz [igeltsu lurrari] ematea baino hobe da gabe uztea. Dv Lab 198. Len banituen lur da etxiak, / orain gelditu naiz gabe. Xe 273. Bere itzalak ere bazituzken; ez da dudarik bazituela. Nor da gabe? HU Aurp 55. Saihetsila gizonik eztüt nik hartüko / hobe beita egonik gabe sekülako. Xikito 8. Xuhurtziaz bilduko dute, beren burua gabe atxikiko badute ere maiz, umeen hazteko ala altxatzeko doia. JE Bur 104. Lizarragaren mutillak eta nereak bateratu ziran, aiek armadun eta nereak gabe. Or SCruz 117. Yakiña, neurtitzak eztu [...] bearrezko oskidetasun ori. Gabe ere egin izan dira [...] neurtitz eder askoak. Ldi IL 36. Iru aldiz irabazi ezkero, [saria] berrirotzeko gutxienez launa urteko tarteak bear ditu, gabe. Ib. 98. Ez gero gabe onera etorri; ekartzen ez badek ik daukak gorria. Anab Poli 114. [Baziran] buruko gorriak zituztenak eta gabe zebiltzanak. Anab Aprika 18. Ba ote dugu [...] gure arteko Irakaskuntzako Langileak bil ditzakeenik? Gabe bagaude, badugu ordu horrelako zerbait sortzeko. MEIG IX 33.
v. tbn. Urruz Urz 27. Lab SuEm 212. Uzt Sas 84.
(Empleado sólo, ref. gralmte. a un antecedente sobreentendido). Sin nada, sin ello. "Carecer, [...] bage egon, gabe egon, baga egon " Lar. "(Quedarse en) cruz y en cuadro, uts eta gabe geratzea " Ib. " Baga, bage, gabe egon, ez izan, iduki, euki, carecer, n'avoir pas, manquer de" Dv. "Faltar, [...] carecer, [...] gabe izan (S). Me falta, [...] gabe niz " A DBols. " Gabe zira, no tiene Vd." A Apend. Cf. ...ALA GABE. v. GABEKO IZAN. Tr. De uso general, salvo en vizcaíno.
Ezen zuri behar bezala eskatu zaitzunik gabe bihurtu dela eztut egundaino enzun. Harb 100. Ezta pobrearen gabe egotzterik eta ez athean oihuz edukitzerik ere. Ax 228 (V 152). Ezta nihor ere hain konplirik eta hain saindurik, non eztuen noizpait zenbait tentazione, eta ezin gaudezke osoki gabe. SP Imit I 13, 1 (Ch, Mst, Leon -rik gabe, Echve 35 aiek gabe ). Ondasun gutirekin edo gabe arkitzen dira. Mb IArg I 203 (II 269 bage ). Zerbait [eritarzün] hetarik dükianak ükhen, zer balio dian bage izaitia daki. Egiat 184. Segitzendúte [Jesus guruzifikatua] ón diren guziék, nork bere gurutzearéki, gábe niór ez. LE Ong 15r. Hainitz [igeltsu lurrari] ematea baino hobe da gabe uztea. Dv Lab 198. Len banituen lur da etxiak, / orain gelditu naiz gabe. Xe 273. Bere itzalak ere bazituzken; ez da dudarik bazituela. Nor da gabe? HU Aurp 55. Saihetsila gizonik eztüt nik hartüko / hobe beita egonik gabe sekülako. Xikito 8. Xuhurtziaz bilduko dute, beren burua gabe atxikiko badute ere maiz, umeen hazteko ala altxatzeko doia. JE Bur 104. Lizarragaren mutillak eta nereak bateratu ziran, aiek armadun eta nereak gabe. Or SCruz 117. Yakiña, neurtitzak eztu [...] bearrezko oskidetasun ori. Gabe ere egin izan dira [...] neurtitz eder askoak. Ldi IL 36. Iru aldiz irabazi ezkero, [saria] berrirotzeko gutxienez launa urteko tarteak bear ditu, gabe. Ib. 98. Ez gero gabe onera etorri; ekartzen ez badek ik daukak gorria. Anab Poli 114. [Baziran] buruko gorriak zituztenak eta gabe zebiltzanak. Anab Aprika 18. Ba ote dugu [...] gure arteko Irakaskuntzako Langileak bil ditzakeenik? Gabe bagaude, badugu ordu horrelako zerbait sortzeko. MEIG IX 33.
v. tbn. Urruz Urz 27. Lab SuEm 212. Uzt Sas 84.
Gaitzusai guzitik oso libre ta bagetzat Ignazio autortu ta eman zuben.
'
Por libre de todo'
.
Aran SIgn 103.
(Acompañado de instr.; se emplea sobre todo con izan
).
"Carezco de todas las cosas, guziaz gabe naiz, guziaz gabe nago
"
Lar (
Dv
).
v. gabetu.
Signoa edeki baledi [...] lehenagokoék zutén konsolazione handiaz gabe ginande. Lç Ins F, 3v. Nola daiteke berzela / eztadin bethi pena: / eta ikaran eztela / Ienkoaz gabe dena. Arg DevB 5. Nahasten naiz, gabe iartzen / neure adimenduaz. Ib. 195. Hetzaz gabe bagirade. Egiat 237. Ikusmin geiegitik badakusat nola iritxi naizan ene barrena galgatzera, gauza aietaz, nai edo bear, gabe naizanean. Or Aitork 293.
Signoa edeki baledi [...] lehenagokoék zutén konsolazione handiaz gabe ginande. Lç Ins F, 3v. Nola daiteke berzela / eztadin bethi pena: / eta ikaran eztela / Ienkoaz gabe dena. Arg DevB 5. Nahasten naiz, gabe iartzen / neure adimenduaz. Ib. 195. Hetzaz gabe bagirade. Egiat 237. Ikusmin geiegitik badakusat nola iritxi naizan ene barrena galgatzera, gauza aietaz, nai edo bear, gabe naizanean. Or Aitork 293.
Zeren agradatzen zaren frankoki emateaz / eta gabe den presuna dohañez estaltzeaz.
EZ Man II 21.
(Precedido de gen.).
Zerbaiten gabe egona, pakez ala nekez egari al dukedan ez dut ezagutzen, ez daukadaño. Or Aitork 294.
Zerbaiten gabe egona, pakez ala nekez egari al dukedan ez dut ezagutzen, ez daukadaño. Or Aitork 294.
6.
En vez de, no... sino...
v. gaberik
Banitza zu bezela etxejaun andia, / izan gabe maizter bat errukigarria. AB AmaE 401. Euzkeldun antza, azaletik baga, barrutik euki biar ebala. Kk Ab II 156. Ta [urrea] biotzean, sakelean ezik, txiroak oi dute; sakelean, biotzean gabe, berriz, aberatsak. Ldi IL 78. Kolejiora gabe, lan egitera bidaltzea hoba zukeen gurasoek. Osk Kurl 207. Bestela hil eginen dugu... Bizkaitar batek hunela gabe, hil egingo dogu idatziko lukela. Ib. 24.
Banitza zu bezela etxejaun andia, / izan gabe maizter bat errukigarria. AB AmaE 401. Euzkeldun antza, azaletik baga, barrutik euki biar ebala. Kk Ab II 156. Ta [urrea] biotzean, sakelean ezik, txiroak oi dute; sakelean, biotzean gabe, berriz, aberatsak. Ldi IL 78. Kolejiora gabe, lan egitera bidaltzea hoba zukeen gurasoek. Osk Kurl 207. Bestela hil eginen dugu... Bizkaitar batek hunela gabe, hil egingo dogu idatziko lukela. Ib. 24.
II.
(Sust. y Adj.).
1.
(BN, S; Urt Gram 39, Lar, Añ, HeH Voc, Dv, H),
bage (R-uzt; Lar, Añ, Dv, H),
baga (Lar)
Ref.:
A (
bage
);
Lh
.
(Sust.). Necesidad, carencia, falta; pobreza. "Pauvreté" Urt. "Privación. [...] La privación es causa del apetito, non dan bagea, an da zalea " Lar. "Carencia", "falta" Lar, Añ. "Carencia, falta, defecto" Lar DVC 239 (cf. Lar, s.v. menoscabo: "De kabea, gabea, falta, defecto"). "Indigencia" Añ. "Ez izana" HeH Voc. " Gutia hobe da gabea baino, peu vaut mieux que rien" Dv. "Manque, privation" H. " Bage (R-uzt), miseria" A. " Hura baino, gabea hobe, rien plutôt que cela" Lh. " Gabea eta bakea, nada y paz" Darric (ap. DRA ). " Gabia zorrotz da (dicton bas-navarr.)" StJayme AnA 5. " Gal-eta (après perte) gabia (privation). Se dit d'un objet de peu de valeur [...], mais dont la perte se fait sentir " StJayme AnV 9. v. gabetasun.
Laudaturik Iongoikoa zure maiestatea, / othoiztera hurbiltzen naiz agerturik gabea. EZ Man I 35 (el editor (135) aclara: "neure gabea"). Gabiak, aharra. Bela 25. Orhoitu gabe bere leheneko gabeaz. Ch III 7, 3 (SP pobrezia, Mst praubezia, Leon gabezia ). Burasoak bere gabetan edo pobrezian eta zahartzean ungi lagundu gabe. CatLav 121 (V 66). [Lagun urkoari] emanaz beraren gabeak edo premiak eskatzen duen gauza. Mb OtGai III 255. Zure Jainkotasuna eta gizontasuna enplegatu izan ditutzu ene gabearen bethetzen. Brtc 73. Ezin obeagoa, utsik ta gaberik ez duana. Ub 126. Gabea erdi mantenu. (208) 'La falta (la carencia) es mantenimiento a medias' . LE-Ir. Estaien agertu zure gabearen konfusionea. (290) 'Para que no aparezca la vergüenza de tu pobreza' . Ib. (el texto bíblico (Apoc 3, 18) dice: "la vergüenza de tu desnudez"). Injurien barkátzea, bágeak egitea, dáñuen errestitúzioa. LE ( in BOEanm 707 ). Adiskiden aldetik desleialtasuna, edo heriotzeaz edo bertzela hetazko gabea. Dh 180. Batzuk bestien bagak eta utsaldiak jakitia. " Las faltas y los defectos" . Iza EE 1881a, 186. Ez dugu behar lurrean, / aise bizirik etxean, / utzi laguna gabean. Elzb Po 197. Gaisto da bai gabia ontsa bizitzeko. Xikito 4. Gabia pairagarri; ukhana hondagarri. (BN). Lander Eusk 1925, 38. Gaberik gabeen gaupean bai'ago. " Atroz privación" . Ldi BB 82. Or giñan iru ago gose, bata besteari beure gabea eragiñez. " Inopiam suam" . Or Aitork 143. Zoriontsu izan naiz nere gabean. Txill Let 130. Bere bagean aberats. Zait Plat 85.
v. tbn. Dv Gen 42, 2.
(Sust.). Necesidad, carencia, falta; pobreza. "Pauvreté" Urt. "Privación. [...] La privación es causa del apetito, non dan bagea, an da zalea " Lar. "Carencia", "falta" Lar, Añ. "Carencia, falta, defecto" Lar DVC 239 (cf. Lar, s.v. menoscabo: "De kabea, gabea, falta, defecto"). "Indigencia" Añ. "Ez izana" HeH Voc. " Gutia hobe da gabea baino, peu vaut mieux que rien" Dv. "Manque, privation" H. " Bage (R-uzt), miseria" A. " Hura baino, gabea hobe, rien plutôt que cela" Lh. " Gabea eta bakea, nada y paz" Darric (ap. DRA ). " Gabia zorrotz da (dicton bas-navarr.)" StJayme AnA 5. " Gal-eta (après perte) gabia (privation). Se dit d'un objet de peu de valeur [...], mais dont la perte se fait sentir " StJayme AnV 9. v. gabetasun.
Laudaturik Iongoikoa zure maiestatea, / othoiztera hurbiltzen naiz agerturik gabea. EZ Man I 35 (el editor (135) aclara: "neure gabea"). Gabiak, aharra. Bela 25. Orhoitu gabe bere leheneko gabeaz. Ch III 7, 3 (SP pobrezia, Mst praubezia, Leon gabezia ). Burasoak bere gabetan edo pobrezian eta zahartzean ungi lagundu gabe. CatLav 121 (V 66). [Lagun urkoari] emanaz beraren gabeak edo premiak eskatzen duen gauza. Mb OtGai III 255. Zure Jainkotasuna eta gizontasuna enplegatu izan ditutzu ene gabearen bethetzen. Brtc 73. Ezin obeagoa, utsik ta gaberik ez duana. Ub 126. Gabea erdi mantenu. (208) 'La falta (la carencia) es mantenimiento a medias' . LE-Ir. Estaien agertu zure gabearen konfusionea. (290) 'Para que no aparezca la vergüenza de tu pobreza' . Ib. (el texto bíblico (Apoc 3, 18) dice: "la vergüenza de tu desnudez"). Injurien barkátzea, bágeak egitea, dáñuen errestitúzioa. LE ( in BOEanm 707 ). Adiskiden aldetik desleialtasuna, edo heriotzeaz edo bertzela hetazko gabea. Dh 180. Batzuk bestien bagak eta utsaldiak jakitia. " Las faltas y los defectos" . Iza EE 1881a, 186. Ez dugu behar lurrean, / aise bizirik etxean, / utzi laguna gabean. Elzb Po 197. Gaisto da bai gabia ontsa bizitzeko. Xikito 4. Gabia pairagarri; ukhana hondagarri. (BN). Lander Eusk 1925, 38. Gaberik gabeen gaupean bai'ago. " Atroz privación" . Ldi BB 82. Or giñan iru ago gose, bata besteari beure gabea eragiñez. " Inopiam suam" . Or Aitork 143. Zoriontsu izan naiz nere gabean. Txill Let 130. Bere bagean aberats. Zait Plat 85.
v. tbn. Dv Gen 42, 2.
(Precedido de gen.).
Falta de.
"
Zure gabean arkitzen naiz (G), te hecho de menos"
PMuj.
Beti trabaillatzen zelarik, gauza ororen gabian zela. AR 248. Zerk ere orano mundutarrak gehienik hiltzeko orenian izitzen baititu [...] duzu [...] untsa hiltzeko uken behar zitusten disposizionen gabiak. Ib. 334. Zeramazkian emeki premiaren edo gauzen gabearen aldetik zetozkion nekeak ta naigabeak. Ub 80. Onerako gogoaren gabea eta gaitzerako makurtasuna. AA I 398. Larrugorrian edo guziaren gabean. AA III 516. Zimel ziteken belarra, lêngo / besoen bagez da geldi. "A falta de brazos" . Or Eus 296. Itsutu danak, begietako argiaren gabea yun, zerbait izanaren gabea. Or QA 69. Maitasun haundiaren gabeagatik gaixotasuna. Mde HaurB 83. Huraxe bai dolua, gerezien ateraldiaren gabea! Larre ArtzainE 126. Eleberri batean, ordea, ez dute behin ere non eta noiznahikoarekiko uste-iritziek estaliko hemen-oraingo gertarien gabea eta eza. MEIG II 101.
v. tbn. Txill Let 24.
Beti trabaillatzen zelarik, gauza ororen gabian zela. AR 248. Zerk ere orano mundutarrak gehienik hiltzeko orenian izitzen baititu [...] duzu [...] untsa hiltzeko uken behar zitusten disposizionen gabiak. Ib. 334. Zeramazkian emeki premiaren edo gauzen gabearen aldetik zetozkion nekeak ta naigabeak. Ub 80. Onerako gogoaren gabea eta gaitzerako makurtasuna. AA I 398. Larrugorrian edo guziaren gabean. AA III 516. Zimel ziteken belarra, lêngo / besoen bagez da geldi. "A falta de brazos" . Or Eus 296. Itsutu danak, begietako argiaren gabea yun, zerbait izanaren gabea. Or QA 69. Maitasun haundiaren gabeagatik gaixotasuna. Mde HaurB 83. Huraxe bai dolua, gerezien ateraldiaren gabea! Larre ArtzainE 126. Eleberri batean, ordea, ez dute behin ere non eta noiznahikoarekiko uste-iritziek estaliko hemen-oraingo gertarien gabea eta eza. MEIG II 101.
v. tbn. Txill Let 24.
2.
(SP, Arch VocGr, HeH Voc, Dv, A),
bage (Lar, Añ) .
(Adj. y sust.). Necesitado, pobre, (el) que no tiene. "Indigent, disetteux" SP (que cita a Oihenart). "Falto, faltoso" Lar, Añ. "Qui n'a pas" Arch VocGr. "Ez duena" HeH Voc. "(Adj.), manquant, dépourvu d'une chose. Ez naiz gabe, je ne suis pas dépourvu" Dv. "Pobre, desprovisto. [...] Gabea pairagarri, ukhana hundagarri (BN-mix), el pobre está sujeto al sufrimiento, el rico al hundimiento [cf. supra, donde hemos interpretado este refrán de otra manera]" A.
Bere aziendetarik gabeei parti limosna. EZ Man I 113. Ea, beraz, azienda Zerukoen iabea, / kontentik bidal ezazu kreatura gabea. Ib. II 20. Traballatu baño, gabe eta erromes izan nahiago izatu dut. EZ Eliç 162. Gabeak hatsa karats. "Le pauvre" . O Pr 173. Guziz eskas eta gabe, / huna ene lastima? / ageri dut erran gabe / nola dudan arima. Arg DevB 199. Egun oro arkitzen da langille ta merkatari alferren eran behartsuago ta gabeago. Mb IArg I 82. Billatzen ta eskatzen ez duen gabeak izan ez oi du nai duenik. Ib. II 309. Zabal-naroa nuen baratza, / gaur ain estu, gaur ain gabe! "Tan desnudo" . Ldi BB 146. Euskara aski eskasa eta gabea da fonema kontuan. MEIG VI 134. Egokiagoa iruditzen bide zitzaion [Oihenarti amorio kontutan] poesiarako jabea baino gabea. MIH 250.
(Adj. y sust.). Necesitado, pobre, (el) que no tiene. "Indigent, disetteux" SP (que cita a Oihenart). "Falto, faltoso" Lar, Añ. "Qui n'a pas" Arch VocGr. "Ez duena" HeH Voc. "(Adj.), manquant, dépourvu d'une chose. Ez naiz gabe, je ne suis pas dépourvu" Dv. "Pobre, desprovisto. [...] Gabea pairagarri, ukhana hundagarri (BN-mix), el pobre está sujeto al sufrimiento, el rico al hundimiento [cf. supra, donde hemos interpretado este refrán de otra manera]" A.
Bere aziendetarik gabeei parti limosna. EZ Man I 113. Ea, beraz, azienda Zerukoen iabea, / kontentik bidal ezazu kreatura gabea. Ib. II 20. Traballatu baño, gabe eta erromes izan nahiago izatu dut. EZ Eliç 162. Gabeak hatsa karats. "Le pauvre" . O Pr 173. Guziz eskas eta gabe, / huna ene lastima? / ageri dut erran gabe / nola dudan arima. Arg DevB 199. Egun oro arkitzen da langille ta merkatari alferren eran behartsuago ta gabeago. Mb IArg I 82. Billatzen ta eskatzen ez duen gabeak izan ez oi du nai duenik. Ib. II 309. Zabal-naroa nuen baratza, / gaur ain estu, gaur ain gabe! "Tan desnudo" . Ldi BB 146. Euskara aski eskasa eta gabea da fonema kontuan. MEIG VI 134. Egokiagoa iruditzen bide zitzaion [Oihenarti amorio kontutan] poesiarako jabea baino gabea. MIH 250.
(Acompañado de instr.).
Falto de.
[Konfirmazionia] hartzen ahal dialarik ützi lezanak bekhatü egin liro, eta hanitz graziaz gabe agi leite. CatS 113. Añada edo mia-marra nagusiena gero eta urrez ta zilarrez gabeago arkitzen zuten. FIr 135. Zoin jakitatez gabeak diren. Iratz 132.
[Konfirmazionia] hartzen ahal dialarik ützi lezanak bekhatü egin liro, eta hanitz graziaz gabe agi leite. CatS 113. Añada edo mia-marra nagusiena gero eta urrez ta zilarrez gabeago arkitzen zuten. FIr 135. Zoin jakitatez gabeak diren. Iratz 132.
3.
(Adj.).
"Hueco, hueca, adj., utsa, gabea, bagea
"
Lar.
"
Bagea, utsa, baldío"
Dv.
III.
(Como segundo miembro de compuestos).
1.
(Como segundo miembro de compuestos adjs.)
Gram.
Forma infinidad de compuestos, muchos de ellos plenamente lexicalizados. Hay huellas indudables de su uso antiguo como sufijo: en ocasiones aparece en la forma contracta -ga (cf. FHV 412; A Morf 218 supone que es ga el origen de gabe), como artega, donga, eskerga, etc.; o en -ka (cf. A Morf 219, que cita ejs. como egoska, inauska, ikuzka, aseka, geldika, loka o moldaka, no siempre determinados por el contexto fónico: cf. FHV 254 para la variabilidad sorda/sonora de los sufs. antiguos); o, por último, en la forma -kabe (cf. A Morf 221b: ajolakabe, gazkabe, etc.). Para el uso moderno de -ge como formador de adjs. (ya explotado por Larramendi en su diccionario), v. NeolAG.
v. GABEKO.
a.
(Precedido de sintagma nominal)
Tr. De uso gral. Hasta el s. XX se encuentra con mayor frecuencia (salvo excepciones como Duhalde) la construcción de sintagma nominal indet. + gabe, si bien convive en casi todos los autores, ya desde Leiçarraga, con aquélla en la que el sintagma nominal lleva suf. -(r)ik, siempre en distintas proporciones (desde Duhalde, por una parte, que casi sólo emplea -(r)ik, hasta Moguel, que no lo emplea nunca); al parecer, el empleo de -(r)ik aumenta cuando menos entre los autores, gralmte. meridionales, de la 2.a mitad del s. XX.
(Sintagma nominal indet. o pron.).
"(Hombre inadvertido, sin) advertencia, gizon [...] arretabagea, artagabea
"
Lar.
"Descuidado, floxo, (V, G) ardura bagea; (G, AN) arreta gabea [...], (AN) ansia gabea
"
Añ.
"Infame, (c.) infamea, kreitu gabea
"
Ib.
"
Zuhurtze gabe, imprudent"
Arch Gram 18.
"
Erru gabeak dira (G-azp), kontzientzi gabea, lotsagabea (AN-gip)"
Gte Erd 127.
Pena handi, izigarri, ezein pausu gabia. E 39. Spiritua, batzutan erran nahi da gizonaren arimá, batzutan berze kreatura inbisiblerik eta gorputz gaberik. Lç Decl ã 6v. Ondasun oek galdu badagit, / semea ditxabagea. Lazarraga A24, 1196r. Su bako etsea, gorputz odol bagea. " Cuerpo sin sangre" . RS 237. Odol bearbagea, agirtuko da egia eurea. Ib. 208. Handik hara indiferent dire akzioneak, / iakiteko, sari edo punimendu gabeak. EZ Man I 49. Bizitza eriotzabaga eta sekulakora. Cap 35s. Adeskide hona dela, leiala, fidela eta kasi pare gabia. Tt Arima 128. Ez errenda / pena hauk fruitu gabeak! Gç 87. Iakite gaben eta gazten espiritiak. Bp I 21. Itsaso hondar gabetik ur xortatto baten atheratzea. ES 190. Euskera baño ditxa gabeagorik ezta ikusi. Cb EBO 17. Ardi artzain gabeak bezala. Lg I 359. Ikusi dezu inoiz gau odei gabean Ilargia? Mg CC 198. Etxeko andre batzuek añ anima bageak eta herenkoiak, non bortxatzen dituen mirabeak lan debekatuak egitera. AA II 52. Guraso tonto ta Jangoikuaren billdur bagaak. JJMg BasEsc 223. Elexa santuko osterantzeko ondasun neurri bagaak. Añ EL2 165 ( EL1 150 muga bageak ). Adio haur maitiak, gaxo ogen gabik. Etch 128. Aur txiki lanerako adin bageak. Izt C 240. Harma-gabek harmadunak garaitzea. Hb Egia 147. Abereska hegaldunak eta lüma gabiak [erleak] . Ip Dial 30 (Ur luma bagaak; It luma gabeko, Dv hegats gabeko ). Beste milla're nik baneduzkan / [...] nere nekiaz irabaziyak / iñori're zor gabiak. PE 148. Ez nagiala zentzun bagakaz iñok bardindu. AB AmaE 133. Gaitz gabetzat nendukaten. Arr May 47. Neskatokoak erlisioneko eskolarat, mutikoak erlisione gaberat. HU Zez 149. Gizon bat bazen Igande-gabea, Meza-Bezperetako denboran kanpo lanetan trebeki ari zena. Arb Igand 55. Bere populu esker-gabearen gaztigatzeko. CatJauf 28. Bera zegoan neke gabea besteak nekatuta zeuden orduetan. Ag G 133. Burutsuak eta buru gabeak. Ib. 81. Gizon ikasietan nondik ain bakanak, bertsotarako gatzadunak, ikastaro gabetan ainbeste diran tokian? Inza ( in Jaukol Biozk VI ). Gazte ta eskarmentu bagea aiz. Or Mi 85. Uste al dezu nagola arrazoi gabia? Imaz Auspoa 24, 148. Kale poz-gabeok. Ldi BB 88. Gure antzerkilari-taldeetan dabiltzan langille sari-gabeei. NEtx Antz 5. Arbola adar-gabeen parea naiz. Arti MaldanB 190. San Juan eurigabea, urtea ogi gabea. And AUzta 102. Lotsa gabea! Izeta DirG 123. Aberats ala deus-gabe ziren, berdin zitzaion. Ardoy SFran 312. Bat asten danian / edadian sartzen, / ajola gabienak / ez du pozik artzen. Uzt Sas 193. Ura zan gaztetasuna sano, txarkeri gabea! BBarand 85. Zaldi karro zabal sahets gabea. Larre ArtzainE 109. Ez naizela Chomskytarra, ez amorratua ez amorru gabea. MEIG (VI) 109.
v. tbn. (Hasta 1850): Mat 213. Harb 312. Ax 599 (V 385). O Pr 316. SP Phil 406. Ch I 13, 5. He Gudu 164. Mst III 6, 3. Mb IArg I 349. GavS 23. Mih 57. Mercy 21. Brtc 23. Egiat 262. Ub 148. AstLas 33. Xarlem 1019. Monho 154. VMg 83. Gco I 387. Dh 199. fB Ic III 359. Astar II X. UskLiB 20. Echag 23. JesBih 444. MarIl 77. Arch Fab 179. CatBus 14.
Pena handi, izigarri, ezein pausu gabia. E 39. Spiritua, batzutan erran nahi da gizonaren arimá, batzutan berze kreatura inbisiblerik eta gorputz gaberik. Lç Decl ã 6v. Ondasun oek galdu badagit, / semea ditxabagea. Lazarraga A24, 1196r. Su bako etsea, gorputz odol bagea. " Cuerpo sin sangre" . RS 237. Odol bearbagea, agirtuko da egia eurea. Ib. 208. Handik hara indiferent dire akzioneak, / iakiteko, sari edo punimendu gabeak. EZ Man I 49. Bizitza eriotzabaga eta sekulakora. Cap 35s. Adeskide hona dela, leiala, fidela eta kasi pare gabia. Tt Arima 128. Ez errenda / pena hauk fruitu gabeak! Gç 87. Iakite gaben eta gazten espiritiak. Bp I 21. Itsaso hondar gabetik ur xortatto baten atheratzea. ES 190. Euskera baño ditxa gabeagorik ezta ikusi. Cb EBO 17. Ardi artzain gabeak bezala. Lg I 359. Ikusi dezu inoiz gau odei gabean Ilargia? Mg CC 198. Etxeko andre batzuek añ anima bageak eta herenkoiak, non bortxatzen dituen mirabeak lan debekatuak egitera. AA II 52. Guraso tonto ta Jangoikuaren billdur bagaak. JJMg BasEsc 223. Elexa santuko osterantzeko ondasun neurri bagaak. Añ EL2 165 ( EL1 150 muga bageak ). Adio haur maitiak, gaxo ogen gabik. Etch 128. Aur txiki lanerako adin bageak. Izt C 240. Harma-gabek harmadunak garaitzea. Hb Egia 147. Abereska hegaldunak eta lüma gabiak [erleak] . Ip Dial 30 (Ur luma bagaak; It luma gabeko, Dv hegats gabeko ). Beste milla're nik baneduzkan / [...] nere nekiaz irabaziyak / iñori're zor gabiak. PE 148. Ez nagiala zentzun bagakaz iñok bardindu. AB AmaE 133. Gaitz gabetzat nendukaten. Arr May 47. Neskatokoak erlisioneko eskolarat, mutikoak erlisione gaberat. HU Zez 149. Gizon bat bazen Igande-gabea, Meza-Bezperetako denboran kanpo lanetan trebeki ari zena. Arb Igand 55. Bere populu esker-gabearen gaztigatzeko. CatJauf 28. Bera zegoan neke gabea besteak nekatuta zeuden orduetan. Ag G 133. Burutsuak eta buru gabeak. Ib. 81. Gizon ikasietan nondik ain bakanak, bertsotarako gatzadunak, ikastaro gabetan ainbeste diran tokian? Inza ( in Jaukol Biozk VI ). Gazte ta eskarmentu bagea aiz. Or Mi 85. Uste al dezu nagola arrazoi gabia? Imaz Auspoa 24, 148. Kale poz-gabeok. Ldi BB 88. Gure antzerkilari-taldeetan dabiltzan langille sari-gabeei. NEtx Antz 5. Arbola adar-gabeen parea naiz. Arti MaldanB 190. San Juan eurigabea, urtea ogi gabea. And AUzta 102. Lotsa gabea! Izeta DirG 123. Aberats ala deus-gabe ziren, berdin zitzaion. Ardoy SFran 312. Bat asten danian / edadian sartzen, / ajola gabienak / ez du pozik artzen. Uzt Sas 193. Ura zan gaztetasuna sano, txarkeri gabea! BBarand 85. Zaldi karro zabal sahets gabea. Larre ArtzainE 109. Ez naizela Chomskytarra, ez amorratua ez amorru gabea. MEIG (VI) 109.
v. tbn. (Hasta 1850): Mat 213. Harb 312. Ax 599 (V 385). O Pr 316. SP Phil 406. Ch I 13, 5. He Gudu 164. Mst III 6, 3. Mb IArg I 349. GavS 23. Mih 57. Mercy 21. Brtc 23. Egiat 262. Ub 148. AstLas 33. Xarlem 1019. Monho 154. VMg 83. Gco I 387. Dh 199. fB Ic III 359. Astar II X. UskLiB 20. Echag 23. JesBih 444. MarIl 77. Arch Fab 179. CatBus 14.
Ez da dudarik, egiazko "eskual-duna" zen Frantsez; ez, etzen "eskual-gabea".
"
Il n'était pas 'dépourvu de basque"
.
Ardoy SFran 72.
(Indet. con modificadores).
Arkitu zuten mundua idolatriaren illunbean agitz sartua ta Jangoikoaren berri zuzenik bagea. Mb IArg I 358. Odolaren sakrifizio odol ixuririk gabea. Arb Igand 168. Ingurukako izketa uts politarik gabea. Ldi IL 91. Errotatikan iriña ekarri / ta etxian zan labia, / basarri baten izanagatik / akats aundirik gabia. Uzt Sas 75. Estalki soila, bitxi nabarmenik gabea. MEIG IX 109.
v. tbn. Etxde JJ 88.
Arkitu zuten mundua idolatriaren illunbean agitz sartua ta Jangoikoaren berri zuzenik bagea. Mb IArg I 358. Odolaren sakrifizio odol ixuririk gabea. Arb Igand 168. Ingurukako izketa uts politarik gabea. Ldi IL 91. Errotatikan iriña ekarri / ta etxian zan labia, / basarri baten izanagatik / akats aundirik gabia. Uzt Sas 75. Estalki soila, bitxi nabarmenik gabea. MEIG IX 109.
v. tbn. Etxde JJ 88.
(Con batere
).
Dudarik batere gabea den [fede bat] . Mih 40. Gaitz guzien bilduma, onik batere gabea. Dh 180. Nere gustoko laguna; arrokeririk batere gabea. Uzt Sas 23.
v. tbn. Xarlem 107. Eusk 1974, 160 (versión de Araoz). Berron Kijote 18.
Dudarik batere gabea den [fede bat] . Mih 40. Gaitz guzien bilduma, onik batere gabea. Dh 180. Nere gustoko laguna; arrokeririk batere gabea. Uzt Sas 23.
v. tbn. Xarlem 107. Eusk 1974, 160 (versión de Araoz). Berron Kijote 18.
(Sintagma nominal det. con demostrativo o bat
).
Urteak gora-beera zimurtxo bat gabea da mutxurdin au. A Ardi 31. tx- eta x- dutenak, erdi aldera agertzen dira; eraskin hori gabeak, berriz, Euskal herriaren bi bazterretan. MIH 390.
Urteak gora-beera zimurtxo bat gabea da mutxurdin au. A Ardi 31. tx- eta x- dutenak, erdi aldera agertzen dira; eraskin hori gabeak, berriz, Euskal herriaren bi bazterretan. MIH 390.
b.
(Precedido de part.).
"
Inori kalterik egin gabeak ziren (G-azp, AN-gip)"
Gte Erd 127.
Tr. De uso general, aunque desde mediados del s. XIX parece faltar en la mayoría de los autores septentrionales.
Egungo egunerano estalki bera dago Testamentu zaharreko lekturán khendu gabea. Lç 2 Cor 3, 14. Aserrerik iarraikiren zaie handi ttipiei, / haren izenari agur egin nahi gabeei. EZ Man I 72. Etsai agerien edo ageri gabeen enboskadetarik salbatzekotan. Harb 220. Berrientzat, usatu gabeentzat. Ax 485 (V 313). añ praube eta merexi gabe bat. Mst III 10, 2. [Bi behi] behinere uztarririk yasan gabeak. Lg I 258. Jan eta edan gabia izan behar dela gauherdiz geroz. CatLan 139. Kristogana dijoaz biotz ondo garbitu gabearekin. Mg CC 231. Ainbeste bekatu negar egin bageak. Añ EL1 26 ( EL2 30 eginbaakok ). Ezkontzako berba ariñ ta ondo pensau bagaak. JJMg BasEsc 248. Bata da likurta ematen dabena, eta bestea, oraindik garbiro ezagutu gabea zer muetatakoa dan. Izt C 71. Haukien xingarra goriago, gogorrago eta gozoagoa da urde xikhiretu gabeena baino. Dv Dial 97 (It irantzi gabeena, Ur irendu bageena; Ip osatürik izan eztiren ). Zuen artean bekatu egin gaberik bada, arria bota bizaio. Lard 413. Mahasti moxtu gabetako arnoa. Hb Egia 71. Aztu gabia daukat / zer esan zirian. AzpPr 38. Beste bentaja batez / ornituba dago: / txikiratu gabia, / orra esan klaro. Noe 62. Iñoiz ikusi gabeak ikusteko. Inza Azalp 80. Aintzira urdin bat zegon, aizeak naasi bagea. Or Mi 83. Aspaldian [...] elkar ikusi-gabeak giñan. Ldi IL 29. Gipuzkuan txit erri gutxitan / giñaden izan gabiak. Uzt Sas 174. Sortu gabeen galtzea ez da gaizkia. Xa Odol 220. Ara joaten ziran artzaiak, ardo edaten oitu gabeak izaten ziran. BasoM 85. Naiko lotsati sartu zan Periko, beñere sartu gabea zan Errekatxoko sukaldera. TxGarm BordaB 107. Malizibideetan barrena gehiegi aurreratu gabeentzat. MEIG III 82.
v. tbn. (Hasta 1950): SP Imit I 3, 3. ES 192. Ch III 7, 2. He Gudu 130. Mb IArg I 214. VMg VI. Gco I 394. AA I 540. fB Ic II 257. Astar II IV. Echag 90. JesBih 400. Jaur 109. CatLuz 37. MarIl XXI. Ip Dial 56. Aran SIgn II. AB AmaE 53. Bv AsL 71. PE 112. Ud 58. Arr May 111. Iraola 90. Ag G 52. Urruz Zer 37. A Ardi 18. KIkG 76. Muj PAm 44. Jaukol Biozk 59. Tx B 189. Etcham 70. Lab EEguna 97. TAg Uzt 102. Zait Sof 44.
Egungo egunerano estalki bera dago Testamentu zaharreko lekturán khendu gabea. Lç 2 Cor 3, 14. Aserrerik iarraikiren zaie handi ttipiei, / haren izenari agur egin nahi gabeei. EZ Man I 72. Etsai agerien edo ageri gabeen enboskadetarik salbatzekotan. Harb 220. Berrientzat, usatu gabeentzat. Ax 485 (V 313). añ praube eta merexi gabe bat. Mst III 10, 2. [Bi behi] behinere uztarririk yasan gabeak. Lg I 258. Jan eta edan gabia izan behar dela gauherdiz geroz. CatLan 139. Kristogana dijoaz biotz ondo garbitu gabearekin. Mg CC 231. Ainbeste bekatu negar egin bageak. Añ EL1 26 ( EL2 30 eginbaakok ). Ezkontzako berba ariñ ta ondo pensau bagaak. JJMg BasEsc 248. Bata da likurta ematen dabena, eta bestea, oraindik garbiro ezagutu gabea zer muetatakoa dan. Izt C 71. Haukien xingarra goriago, gogorrago eta gozoagoa da urde xikhiretu gabeena baino. Dv Dial 97 (It irantzi gabeena, Ur irendu bageena; Ip osatürik izan eztiren ). Zuen artean bekatu egin gaberik bada, arria bota bizaio. Lard 413. Mahasti moxtu gabetako arnoa. Hb Egia 71. Aztu gabia daukat / zer esan zirian. AzpPr 38. Beste bentaja batez / ornituba dago: / txikiratu gabia, / orra esan klaro. Noe 62. Iñoiz ikusi gabeak ikusteko. Inza Azalp 80. Aintzira urdin bat zegon, aizeak naasi bagea. Or Mi 83. Aspaldian [...] elkar ikusi-gabeak giñan. Ldi IL 29. Gipuzkuan txit erri gutxitan / giñaden izan gabiak. Uzt Sas 174. Sortu gabeen galtzea ez da gaizkia. Xa Odol 220. Ara joaten ziran artzaiak, ardo edaten oitu gabeak izaten ziran. BasoM 85. Naiko lotsati sartu zan Periko, beñere sartu gabea zan Errekatxoko sukaldera. TxGarm BordaB 107. Malizibideetan barrena gehiegi aurreratu gabeentzat. MEIG III 82.
v. tbn. (Hasta 1950): SP Imit I 3, 3. ES 192. Ch III 7, 2. He Gudu 130. Mb IArg I 214. VMg VI. Gco I 394. AA I 540. fB Ic II 257. Astar II IV. Echag 90. JesBih 400. Jaur 109. CatLuz 37. MarIl XXI. Ip Dial 56. Aran SIgn II. AB AmaE 53. Bv AsL 71. PE 112. Ud 58. Arr May 111. Iraola 90. Ag G 52. Urruz Zer 37. A Ardi 18. KIkG 76. Muj PAm 44. Jaukol Biozk 59. Tx B 189. Etcham 70. Lab EEguna 97. TAg Uzt 102. Zait Sof 44.
Aita kreatu gabea, / Semea ere gabea, / eta orobat Spiritu / grazien emaillea.
EZ
Eliç
126s.
(Radical en vez de part.).
Berria zen, oraino uki-gabea. Or Mi 44. Agindu uts-ezin eta idatz-gabeak. Zait Sof 173.
Berria zen, oraino uki-gabea. Or Mi 44. Agindu uts-ezin eta idatz-gabeak. Zait Sof 173.
Txuriaz nâsi, pilpil gurien, / ler-gabe-lore zabal-zorien / gorrixka, nabari duk sarri, / odol-tantoak antzo.
"
De las flores aún cerradas pero a punto de estallar"
.
Ldi BB 114.
(Con alativo).
Santa Kruz oraindik Lekunberrira gabea zala. Or SCruz 82.
Santa Kruz oraindik Lekunberrira gabea zala. Or SCruz 82.
c.
(Precedido de adj.).
Illargi-erdi edo gau oso illun-gabe ori luzexego bada ere, illun osorik etxunate. Or QA 116.
Illargi-erdi edo gau oso illun-gabe ori luzexego bada ere, illun osorik etxunate. Or QA 116.
2.
(Como segundo miembro de compuestos susts.)
Algunos comps. están plenamente lexicalizados (cf. atsekabe, nahigabe, ustekabe, etc.).
(Precedido de part.).
v. gabetasun.
Tr. Aunque se encuentra en textos de otros dialectos (no en vizcaíno), es especialmente frecuente en suletino.
Izan bagea gerra uts. "El no tener" . RIs 47. Neure beldurrak, neure buruaz fido izan gabeak naduka [ihes egina] . Ax 287 (V 192). Danjeros da, halakoak bere usatu gabiarekin herioak bere bekhatian atrapaturik, hilze maluros bat egin dezan. Tt Onsa 149. Mariaren sinhestiak Ebaren sinhetsi gabiaz Jinkoari züzen egin lizon. Bp II 98. Zure bihotzeko erortokidüraren aski hil erazi gabiak. Mst I 3, 3 (SP, Echve 11 gabeak, Ip gabiak ). Aithor ezazü lehenago zure jakin gabia. Mst I 2, 3 (Ip jakin gabia; Ch iakingabetasun, Echve 7 ez jakiñ ). Arras-aldean exerzizioa izan bageagatik, eleizera etorri eta ordu erditxo bateko denboran oraizioa egin. JBSLarr 126. Franzesaren Heuzkarala itzulziaren neke handiak eta ene heuzkararen aski untsa jakin gabiak [...] izitzen eta gibeltzen nindizien. AR 4s. Sira, gaiski egin zünian / hil erazi gabia. "De ne pas les tuer" . Xarlem 1114. Zureki izan gabia / gük dügün doloria. Ib. 407. Ikustekoa zan noski nire etxeko yan-bagea. " La abstinencia" . Or Tormes 85. Irunen sartzerakoan, ordea, uste gabea gertatu. Anab Poli 120. Ordurarte itzik atera gabeak bizi eldu zion. Ib. 72. Jan gabeak hiltzen, eta janegiak ere. EZBB II 9.
v. tbn. CatS 31.
Izan bagea gerra uts. "El no tener" . RIs 47. Neure beldurrak, neure buruaz fido izan gabeak naduka [ihes egina] . Ax 287 (V 192). Danjeros da, halakoak bere usatu gabiarekin herioak bere bekhatian atrapaturik, hilze maluros bat egin dezan. Tt Onsa 149. Mariaren sinhestiak Ebaren sinhetsi gabiaz Jinkoari züzen egin lizon. Bp II 98. Zure bihotzeko erortokidüraren aski hil erazi gabiak. Mst I 3, 3 (SP, Echve 11 gabeak, Ip gabiak ). Aithor ezazü lehenago zure jakin gabia. Mst I 2, 3 (Ip jakin gabia; Ch iakingabetasun, Echve 7 ez jakiñ ). Arras-aldean exerzizioa izan bageagatik, eleizera etorri eta ordu erditxo bateko denboran oraizioa egin. JBSLarr 126. Franzesaren Heuzkarala itzulziaren neke handiak eta ene heuzkararen aski untsa jakin gabiak [...] izitzen eta gibeltzen nindizien. AR 4s. Sira, gaiski egin zünian / hil erazi gabia. "De ne pas les tuer" . Xarlem 1114. Zureki izan gabia / gük dügün doloria. Ib. 407. Ikustekoa zan noski nire etxeko yan-bagea. " La abstinencia" . Or Tormes 85. Irunen sartzerakoan, ordea, uste gabea gertatu. Anab Poli 120. Ordurarte itzik atera gabeak bizi eldu zion. Ib. 72. Jan gabeak hiltzen, eta janegiak ere. EZBB II 9.
v. tbn. CatS 31.
(Precedido de sintagma nominal, siempre indet.).
Falta de.
"Arrobamiento, arrobo, éxtasis, adimentu, zenzun, konorte, korde bagea
"
Añ.
"(Subst.) [...] S'emploie plus ordinairement en composition: Onthasun-gabe, manque de biens, pauvreté"
Lh.
Aitzineko manamendua abolitzen da bere debilitateagatik eta probetxu gabeagatik. Lç He 7, 18. Ama eneaen seme bageaz / oi zuk zer probetxu dozu? Lazarraga A, 1144r. Ezazula othoi beha ene esker gabera. EZ Man II 11. Nola ezpaitzuen hobenik, bere hoben gabeak, bere konzientziak, berotzen, konsolatzen eta esperantzatzen zuen. Ax 450 (V 293). Zeure esperantza gabearekin egiten duzu bekhatu. Ib. 148 (V 97). Üskararen irakurteko üsantxa gabiak gaitz, phenus eta gozo gabe gertha eraziren diala eginbide horren konplitzia. Mst XXI. Etzitiala hargatik khexa, ezetare pazentzia gabiaz zure khorua hert. Mst III 36, 3 (SP zure pazienzia gabez, Ch pairu eskasez, Echve 294 pazienziaren faltaz, Ip pazienziaren galtzez ). Sü gabiak ere dü bizia atzenkidatzen. Egiat 189. Argaltasunak edo aginte gabeak dakar aldi txaarra. Mg CC 219. Abereen gaitzik guzienak ardura gabetik oi datoz. It Fab 59 (Ur ardurabagatasun, Dv artha eskas, Ip ez-axol ). Eder duzu, bederen, zuurtze gabean ez erortzea. ' Insensatez' . Zait Sof 22.
v. tbn. CatLan 163.
Aitzineko manamendua abolitzen da bere debilitateagatik eta probetxu gabeagatik. Lç He 7, 18. Ama eneaen seme bageaz / oi zuk zer probetxu dozu? Lazarraga A, 1144r. Ezazula othoi beha ene esker gabera. EZ Man II 11. Nola ezpaitzuen hobenik, bere hoben gabeak, bere konzientziak, berotzen, konsolatzen eta esperantzatzen zuen. Ax 450 (V 293). Zeure esperantza gabearekin egiten duzu bekhatu. Ib. 148 (V 97). Üskararen irakurteko üsantxa gabiak gaitz, phenus eta gozo gabe gertha eraziren diala eginbide horren konplitzia. Mst XXI. Etzitiala hargatik khexa, ezetare pazentzia gabiaz zure khorua hert. Mst III 36, 3 (SP zure pazienzia gabez, Ch pairu eskasez, Echve 294 pazienziaren faltaz, Ip pazienziaren galtzez ). Sü gabiak ere dü bizia atzenkidatzen. Egiat 189. Argaltasunak edo aginte gabeak dakar aldi txaarra. Mg CC 219. Abereen gaitzik guzienak ardura gabetik oi datoz. It Fab 59 (Ur ardurabagatasun, Dv artha eskas, Ip ez-axol ). Eder duzu, bederen, zuurtze gabean ez erortzea. ' Insensatez' . Zait Sof 22.
v. tbn. CatLan 163.
... ALA GABE,
... EDO GABE,
... NAHIZ GABE .
(Precedido de instr. o sociativo). (Con...) o sin ello. Cf. supra (I, 5).
Gezurrak erran tut. Errazu ala ziñez ala burlaz, ala iuramentuarekin ala gabe. EZ Eliç 156. Orrelako eztenak ere baziran: naiz edenarentzat ildoarekin, naiz bage. JMB ELG 35. Baiñan erraiñuz ala gabe, nork esan errez? Or Aitork 262. Nola [...] herri batzuek beren etnia-nortasunaren errespetua irabazi duten, izan dadin politika jabetasunarekin edo gabe. Mde Pr 44. Ah! Oizu eta lekuak huskitzu hemendik zalukara edo bertzenaz... Hango mintzairarekin edo gabe... JEtchep 116. Ahalge batekin edo gabe, aitortu behar ez dakitela euskaraz idazten. Larre ArtzainE 115.
(Precedido de instr. o sociativo). (Con...) o sin ello. Cf. supra (I, 5).
Gezurrak erran tut. Errazu ala ziñez ala burlaz, ala iuramentuarekin ala gabe. EZ Eliç 156. Orrelako eztenak ere baziran: naiz edenarentzat ildoarekin, naiz bage. JMB ELG 35. Baiñan erraiñuz ala gabe, nork esan errez? Or Aitork 262. Nola [...] herri batzuek beren etnia-nortasunaren errespetua irabazi duten, izan dadin politika jabetasunarekin edo gabe. Mde Pr 44. Ah! Oizu eta lekuak huskitzu hemendik zalukara edo bertzenaz... Hango mintzairarekin edo gabe... JEtchep 116. Ahalge batekin edo gabe, aitortu behar ez dakitela euskaraz idazten. Larre ArtzainE 115.
Azala, sekatuta edo gabe [...], jan ondoan artu.
Ostolaiz 78.
HAINGABE
v. haingabe.
GABEAN.
a)
Sin.
(Precedido de part.).
v. GABETAN.
[Gauza ebatsia] ezta enplegatu behar, lekhat iaberik nor duen iakin gabean baizen. Harb 183. Artuten bagaitu eriotziak uste bagaan. Mg CO 102. [Artzak] leoi yaunari lotsa yagon bagan / ardi gaixoari esetsi lenago deutso. Zav Fab RIEV 1907, 542. Kolpatu izan dute / Pensatu gabian. LuzKant 62. Nai gabian uts-aldiren bat joan bazaigu. Sor Bar 109. Ez othe nuenez ere ohartu-gabean apur bat apaldu egun hartako bazkaria. JE Ber 36. Elur ta elur: elurra, eten-gabean. Ldi BB 36. Utzi zion begitartea estali gabean. Mde Pr 119. Itz jainkozko oriek ola kantatu gabean baiño kantaturik, gure barrenai Iainkoagana suarkiago daragiotela nago. " Quam si non ita cantarentur" . Or Aitork 284. Zer animalea, zion beste batek, iduri gabean. JEtchep 106. Ene jakin gabean funtsez ezagutzen ez nituen lagun batzuetarik baztertu [nu] . " À mon insu" . Ardoy SFran 121. Eran gabian ez baidu gauzak esateko ainbat kemen. Uzt Sas 232.
v. tbn. (Casi todos son ejs. de uste gabean): Zab Gabon 67. Ox 73. Gabian: Bp I 21. PE 138. Bagean: Gco II 54. CatBus 31. AB AmaE 47. Bagian: Mg CO 257. BEnb NereA 121.
[Gauza ebatsia] ezta enplegatu behar, lekhat iaberik nor duen iakin gabean baizen. Harb 183. Artuten bagaitu eriotziak uste bagaan. Mg CO 102. [Artzak] leoi yaunari lotsa yagon bagan / ardi gaixoari esetsi lenago deutso. Zav Fab RIEV 1907, 542. Kolpatu izan dute / Pensatu gabian. LuzKant 62. Nai gabian uts-aldiren bat joan bazaigu. Sor Bar 109. Ez othe nuenez ere ohartu-gabean apur bat apaldu egun hartako bazkaria. JE Ber 36. Elur ta elur: elurra, eten-gabean. Ldi BB 36. Utzi zion begitartea estali gabean. Mde Pr 119. Itz jainkozko oriek ola kantatu gabean baiño kantaturik, gure barrenai Iainkoagana suarkiago daragiotela nago. " Quam si non ita cantarentur" . Or Aitork 284. Zer animalea, zion beste batek, iduri gabean. JEtchep 106. Ene jakin gabean funtsez ezagutzen ez nituen lagun batzuetarik baztertu [nu] . " À mon insu" . Ardoy SFran 121. Eran gabian ez baidu gauzak esateko ainbat kemen. Uzt Sas 232.
v. tbn. (Casi todos son ejs. de uste gabean): Zab Gabon 67. Ox 73. Gabian: Bp I 21. PE 138. Bagean: Gco II 54. CatBus 31. AB AmaE 47. Bagian: Mg CO 257. BEnb NereA 121.
(Precedido tema nominal nudo).
Usain eztitsuetan atseden gabian / zoriontasun danak eukazan aldian. AB AmaE 351. Herriminez, ezin-minez / erdiratzen zait bihotza / arrats luzetik goizera, / lo-gabean. Mde Po 38. Bildur gabean oroi dut, noizbait bildur nintzala ta irrits gabean lengo irritsa dut gogora. " Sine timore" . Or Aitork 261.
Usain eztitsuetan atseden gabian / zoriontasun danak eukazan aldian. AB AmaE 351. Herriminez, ezin-minez / erdiratzen zait bihotza / arrats luzetik goizera, / lo-gabean. Mde Po 38. Bildur gabean oroi dut, noizbait bildur nintzala ta irrits gabean lengo irritsa dut gogora. " Sine timore" . Or Aitork 261.
(Precedido de sust. + -(r)ik
).
A maite eztabenak / bere biotzean / zer maitatu daike / damurik bagean? A CPV 1024. --Bizi da oraino, beraz ezin erran dezakegu ametsa egia biurtuko denetz --erran zuen ezkongabeak axolik gabean. Mde Pr 90.
A maite eztabenak / bere biotzean / zer maitatu daike / damurik bagean? A CPV 1024. --Bizi da oraino, beraz ezin erran dezakegu ametsa egia biurtuko denetz --erran zuen ezkongabeak axolik gabean. Mde Pr 90.
(Con urruti
).
Ireak egin diñ aurki, ta nik ere urruti-gabean diñat onezkero nere atzena. " Pronto" . Mok 21. Lengo piñudi orrengandik urruti-gabean beste piñudi gazte bat zegon oso ederra. Munita 26.
Ireak egin diñ aurki, ta nik ere urruti-gabean diñat onezkero nere atzena. " Pronto" . Mok 21. Lengo piñudi orrengandik urruti-gabean beste piñudi gazte bat zegon oso ederra. Munita 26.
(Precedido de gen.).
Nork zekien noiz gertatuko zitzaien horrelako beste goiz bat, elkarrekin izateko jakile baten gabean... Mde HaurB 26.
Nork zekien noiz gertatuko zitzaien horrelako beste goiz bat, elkarrekin izateko jakile baten gabean... Mde HaurB 26.
b)
(Precedido de gen.).
A falta de.
Beste giltzen gabean, protagonisten psikologia [...] kontuan hartu dut. Mde Pr 72.
Beste giltzen gabean, protagonisten psikologia [...] kontuan hartu dut. Mde Pr 72.
GABEAZ .
(Precedido de part.). Por no (+ infinitivo), no (+ gerundio). v. gabez(2).
Iaun subirano baten bide bezala ezagutu gabeaz exkusarik batre ahal lukeenik. Lç Adv ** 1r. Batez ere arreposturik eztizit ukhen, zoñez pena baitut, zure berri hunen yakin gabiaz. Echaux 155. Mehatxu handirik egin bere abariziaz eta paubrer amoina egin gabiaz. Tt Arima 123. Nola hausten da manü haur? [...] Bere etsaieki baketü nahi gabiaz. Bp I 95. Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz, [...] goseak hilzen daude. Lar Carta a Mb 278. [Janariak] sendotzen du korputza, ta ala irauten du urte askoan bizitza, bestela jan gabeaz galdu bear zana. Mg CC 219.
(Precedido de part.). Por no (+ infinitivo), no (+ gerundio). v. gabez
Iaun subirano baten bide bezala ezagutu gabeaz exkusarik batre ahal lukeenik. Lç Adv ** 1r. Batez ere arreposturik eztizit ukhen, zoñez pena baitut, zure berri hunen yakin gabiaz. Echaux 155. Mehatxu handirik egin bere abariziaz eta paubrer amoina egin gabiaz. Tt Arima 123. Nola hausten da manü haur? [...] Bere etsaieki baketü nahi gabiaz. Bp I 95. Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz, [...] goseak hilzen daude. Lar Carta a Mb 278. [Janariak] sendotzen du korputza, ta ala irauten du urte askoan bizitza, bestela jan gabeaz galdu bear zana. Mg CC 219.
GABE EGIN.
Privar. v. gabetu.
Jinkoak otoitzaren dohaiñaz ezpazitu gabe egiten. AR 105.
Privar. v. gabetu.
Jinkoak otoitzaren dohaiñaz ezpazitu gabe egiten. AR 105.
GABE EGON.
" Bage daro (V-m), está enclenque" A Apend.
" Bage daro (V-m), está enclenque" A Apend.
GABEKIKO .
(Adnom.). v. GABEKO.
Etxahun gabekiko eztei gutxi egin oi ziran Zuberoko eskualdean. Etxde JJ 270.
(Adnom.). v. GABEKO.
Etxahun gabekiko eztei gutxi egin oi ziran Zuberoko eskualdean. Etxde JJ 270.
GABEKO.
A)
(Adnom.).
Gram. Forma innumerables compuestos más o menos lexicalizados como amaigabeko, behargabeko, bidegabeko, eskergabeko, etengabeko, uste gabeko, etc. (qq.vv. s.v. amaigabe, behargabe, etengabe, etc.). Cf. A Morf 221, c.
v. supra (I, 2), GABETAKO.
a)
(SP, Dv; bagako Añ, Dv (V), baako V, bako V; Añ, Dv (V), H, bareko V-gip)
Ref.:
A (
bako, baako
);
Iz
ArOñ
(
gánore baakua
);
Etxba Eib (
bako
);
Elexp Berg (
bareko
)
.
(Precedido de sintagma nominal). Tr. General en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino, donde sólo lo hemos encontrado en Constantin. Su distribución, aunque similar, no coincide siempre con la de las variantes de gabe. La forma más empleada es gabeko, gral. al Norte y que aparece tbn. en buena parte de los escritores guipuzcoanos y alto-navarros (Lizarraga de Elcano, Legaz); se encuentra tbn., junto a otras variantes, en autores vizcaínos del s. XX (Enbeita (99), Lauaxeta (BBa 46), Gandiaga (Elorri 111)). Bageko, además de en Mendiburu y Mendigacha (125), se documenta tbn. como forma única en Ochoa de Arin y Larramendi; hay bageko junto a gabeko en los mismos autores guipuzcoanos en los que encontramos bage y gabe (Cardaberaz, Guerrico, Iztueta...), pero en un grupo importante de ellos (Ubillos, Moguel, Aguirre de Asteasu, Iturriaga, Arrue y Beovide) sólo hay gabeko; en el s. XX encontramos bageko, siempre junto a gabeko, sólo en Orixe y Zaitegi (hay además baeko en Lek EunD 38). Bageko aparece tbn. al menos en JBSLarr 124; tbn. en vizcaíno, gralmte. empleado junto a otras formas, no sólo en los autores en que encontramos bage (Añibarro, f. Bartolomé, D. Agirre (Kr), Enbeita y Erkiaga), sino tbn. en otros (E.M. Azcue, Kirikiño y Lauaxeta). Por lo demás, en la tradición vizcaína la forma más antigua y empleada es bako (ya en Refranes y Sentencias, Capanaga (30) y Zubia), si bien desde el s. XVIII compite con varias formas (desde el s. XIX muchas veces en un mismo autor) entre las cuales son bageko y, sobre todo, bagako las más frecuentes. Hay sólo bako en BBizk (15), KIkV (38), Otxolua (39), Eguzkitza, Akesolo (Ipiña 31), S. Martin (Zirik 86), Gandiaga, Oskillaso (Kurl 127), B. Enbeita (NereA 159), Alzola y T. Etxebarria (Ibilt 471); hay además bako en un texto de dialecto guipuzcoano de T. Agirre (Uzt 280). Sólo bagako en Cardaberaz (CatV 111), Olaechea (118), Moguel, J.J. Moguel, CatBus (49), Uriarte (MarIl 44), Iturzaeta y Orixe (Tormes 29). Bako y bagako en Astarloa (II 41 / 38), CatLlo (55 / 44), Arrese Beitia (AmaE 418 / 327), Echeita (Jos 177 / 179) y Bilbao (IpuiB 145 / 73); bako y bageko en E.M. Azcue (PB 31 / 29) y Lauaxeta (BBa 38 / 34); bagako y bageko en f. Bartolomé (Ic II 168 / 203), D. Agirre (siempre en AL (167) / siempre en Kr (144)); bako, bagako y baako en Zavala (Fab RIEV 1909, 34 / 541 / 95); bako, bagako y bageko en Kirikiño (Ab I 33, Ab II 106 / Ab I 20 / Ab II 116), Enbeita (171 / 89 / 90) y Erkiaga (Arran 138 / 78 / 116); Añibarro, además de esas tres formas (EL1 145 / LoraS 30 / 27), emplea tbn. baako (sólo en EL2 159) y una vez bagaango (EL2 45 Yaunaren ontasun neurri bagaango esperantza: EL1 40 ontasun neurri bagean). Baako aparece tbn. en Ezale 1897, 350b.
Se emplea gralmte. tras sintagma nominal indet., que es con mucho la opción más frecuente, o tras sintagma nominal provisto de suf. -(r)ik. En contadas ocasiones, pero hay ejs. de varias épocas y dialectos, aparece tras sintagma det. La primacía de la opción indet. es especialmente clara al Norte: en Axular, p.ej., abundan los ejs., frente a unos pocos de -(r)ik; Hiriart-Urruty y Joannateguy (SBi 50) serían, en cambio, las excepciones más notables.
(Precedido de sintagma nominal). Tr. General en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino, donde sólo lo hemos encontrado en Constantin. Su distribución, aunque similar, no coincide siempre con la de las variantes de gabe. La forma más empleada es gabeko, gral. al Norte y que aparece tbn. en buena parte de los escritores guipuzcoanos y alto-navarros (Lizarraga de Elcano, Legaz); se encuentra tbn., junto a otras variantes, en autores vizcaínos del s. XX (Enbeita (99), Lauaxeta (BBa 46), Gandiaga (Elorri 111)). Bageko, además de en Mendiburu y Mendigacha (125), se documenta tbn. como forma única en Ochoa de Arin y Larramendi; hay bageko junto a gabeko en los mismos autores guipuzcoanos en los que encontramos bage y gabe (Cardaberaz, Guerrico, Iztueta...), pero en un grupo importante de ellos (Ubillos, Moguel, Aguirre de Asteasu, Iturriaga, Arrue y Beovide) sólo hay gabeko; en el s. XX encontramos bageko, siempre junto a gabeko, sólo en Orixe y Zaitegi (hay además baeko en Lek EunD 38). Bageko aparece tbn. al menos en JBSLarr 124; tbn. en vizcaíno, gralmte. empleado junto a otras formas, no sólo en los autores en que encontramos bage (Añibarro, f. Bartolomé, D. Agirre (Kr), Enbeita y Erkiaga), sino tbn. en otros (E.M. Azcue, Kirikiño y Lauaxeta). Por lo demás, en la tradición vizcaína la forma más antigua y empleada es bako (ya en Refranes y Sentencias, Capanaga (30) y Zubia), si bien desde el s. XVIII compite con varias formas (desde el s. XIX muchas veces en un mismo autor) entre las cuales son bageko y, sobre todo, bagako las más frecuentes. Hay sólo bako en BBizk (15), KIkV (38), Otxolua (39), Eguzkitza, Akesolo (Ipiña 31), S. Martin (Zirik 86), Gandiaga, Oskillaso (Kurl 127), B. Enbeita (NereA 159), Alzola y T. Etxebarria (Ibilt 471); hay además bako en un texto de dialecto guipuzcoano de T. Agirre (Uzt 280). Sólo bagako en Cardaberaz (CatV 111), Olaechea (118), Moguel, J.J. Moguel, CatBus (49), Uriarte (MarIl 44), Iturzaeta y Orixe (Tormes 29). Bako y bagako en Astarloa (II 41 / 38), CatLlo (55 / 44), Arrese Beitia (AmaE 418 / 327), Echeita (Jos 177 / 179) y Bilbao (IpuiB 145 / 73); bako y bageko en E.M. Azcue (PB 31 / 29) y Lauaxeta (BBa 38 / 34); bagako y bageko en f. Bartolomé (Ic II 168 / 203), D. Agirre (siempre en AL (167) / siempre en Kr (144)); bako, bagako y baako en Zavala (Fab RIEV 1909, 34 / 541 / 95); bako, bagako y bageko en Kirikiño (Ab I 33, Ab II 106 / Ab I 20 / Ab II 116), Enbeita (171 / 89 / 90) y Erkiaga (Arran 138 / 78 / 116); Añibarro, además de esas tres formas (EL1 145 / LoraS 30 / 27), emplea tbn. baako (sólo en EL2 159) y una vez bagaango (EL2 45 Yaunaren ontasun neurri bagaango esperantza: EL1 40 ontasun neurri bagean). Baako aparece tbn. en Ezale 1897, 350b.
Se emplea gralmte. tras sintagma nominal indet., que es con mucho la opción más frecuente, o tras sintagma nominal provisto de suf. -(r)ik. En contadas ocasiones, pero hay ejs. de varias épocas y dialectos, aparece tras sintagma det. La primacía de la opción indet. es especialmente clara al Norte: en Axular, p.ej., abundan los ejs., frente a unos pocos de -(r)ik; Hiriart-Urruty y Joannateguy (SBi 50) serían, en cambio, las excepciones más notables.
(Precedido de sust. indet., pron. o similar).
"
Diru gabeko gizona, homme que n'a point d'argent"
SP.
"Infame, (c.) [...] kreitu gabea, bagakoa, bakoa
"
Añ.
"
Zuhurtze gabeko, imprudent"
Arch Gram 18.
"Izenaren ondoren doa. Ezizu erosi kalefaziño bareko etxeik. Txamarra hau poltsiko barekua da. Ubera eta Angiozarren bako, bakua ere esaten da"
Elexp Berg.
"
Erru bakoak dire (V-arr), [...] pekatu bakoa (V-gip), [...] nor da pekatu bakoa? (V-arr)"
Gte Erd 127.
Tr. Aparece en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino, donde sólo lo hemos encontrado en Constantin.
Ogi altxagarri gabekoen besta. Lç Mc 14, 1 (He lebami gabekoen ). Gurenda andia odolbakoa. " Gran victoria la de sin sangre" . RS 308. Bekhatorekin, iende galdu, konzientzia gabekoekin dabilla. Ax 549 (V 352). O itsaso ondo eta bazter gabekoa. Ch III 14, 3. Jaungoikoa da gorpuzbako espiritu bat. Arz 29. Oit-erazten emengo beren hura [Jesus] bageko bizira. Mb IArg I 315. Iñoren kalte gabeko gezur arin bat. Ub 152. [Okasinoa] izan leite, edo gurazkua, edo gura bagakua. Mg CO 121. Modestia gabeko janzietan. Gco I 418. Eurak bagako saltsarik izan ez dediñ. JJMg BasEsc 124. Aoan agin baakoa. Zav Fab RIEV 1907, 95. Oroipen biotzeko / Donostiakoak, / len, oraiñ eta beti / obe bagekoak. Echag 203. Ezer gabeko gizon guraso bear batzuen semea zala. Lard 373. Hegaldun eta hegats gabeko marmutzak. Dv Dial 30 (It luma gabeko, Ur luma bagaak, Ip lüma gabiak ). Berdin gabeko amoriyua senti arazten nazuna. Bil 66. Ugartetzar iñor gabeko batetik pasatzean. Aran SIgn 38. Iñon pare gabeko predikadoria. AzpPr 96. Indar gabeko legea. HU Aurp 83. Meza gabeko bidelant dohakabeak bethikotz galtzen dire. Arb Igand 102. Bere bekoki garbi zimur bagakoan. Ag AL 153. [Euzkera] erdel-antz apur bat daben itz bakua. Kk Ab I 4. Auek gabekorik ez dala Adanen umetan. Inza Azalp 149. Urtsoek ez gehiago biderik / ihiztarien sare gabekorik. Ox 27. Halako ahapaldi xoil, gaxtokeria gabekuak. Const 34. Firma gabeko apez-jale bati. Etcham 52. Oraindik sotana gabeko apaizgaia. Lab EEguna 75. Lan bako orrei jaten emoteko. Eguzk GizAuz 160. Zikin gabeko aize garbia arnastu. Munita 140. Arantxa guraso ta anai-arreba bakoa zan. Bilbao IpuiB 274. Haurrak esaten zion guztian, [...] ezer ez zitzaion kontu gabeko. Mde HaurB 58. Irteera gabeko kale itsu batean. Vill Jaink 162. Ez baita nausirik mutil gabekorik. Ardoy SFran 287. Euri gabeko odei legorrak. Ibiñ Virgil 98. Ta orain garrantzi gabeko galderatxo bat. NEtx LBB 114. Erraiñu gabeko gizona omen zan. JAzpiroz 97. Baña au be, espetxe tankera bakue. Gerrika 95.
Ogi altxagarri gabekoen besta. Lç Mc 14, 1 (He lebami gabekoen ). Gurenda andia odolbakoa. " Gran victoria la de sin sangre" . RS 308. Bekhatorekin, iende galdu, konzientzia gabekoekin dabilla. Ax 549 (V 352). O itsaso ondo eta bazter gabekoa. Ch III 14, 3. Jaungoikoa da gorpuzbako espiritu bat. Arz 29. Oit-erazten emengo beren hura [Jesus] bageko bizira. Mb IArg I 315. Iñoren kalte gabeko gezur arin bat. Ub 152. [Okasinoa] izan leite, edo gurazkua, edo gura bagakua. Mg CO 121. Modestia gabeko janzietan. Gco I 418. Eurak bagako saltsarik izan ez dediñ. JJMg BasEsc 124. Aoan agin baakoa. Zav Fab RIEV 1907, 95. Oroipen biotzeko / Donostiakoak, / len, oraiñ eta beti / obe bagekoak. Echag 203. Ezer gabeko gizon guraso bear batzuen semea zala. Lard 373. Hegaldun eta hegats gabeko marmutzak. Dv Dial 30 (It luma gabeko, Ur luma bagaak, Ip lüma gabiak ). Berdin gabeko amoriyua senti arazten nazuna. Bil 66. Ugartetzar iñor gabeko batetik pasatzean. Aran SIgn 38. Iñon pare gabeko predikadoria. AzpPr 96. Indar gabeko legea. HU Aurp 83. Meza gabeko bidelant dohakabeak bethikotz galtzen dire. Arb Igand 102. Bere bekoki garbi zimur bagakoan. Ag AL 153. [Euzkera] erdel-antz apur bat daben itz bakua. Kk Ab I 4. Auek gabekorik ez dala Adanen umetan. Inza Azalp 149. Urtsoek ez gehiago biderik / ihiztarien sare gabekorik. Ox 27. Halako ahapaldi xoil, gaxtokeria gabekuak. Const 34. Firma gabeko apez-jale bati. Etcham 52. Oraindik sotana gabeko apaizgaia. Lab EEguna 75. Lan bako orrei jaten emoteko. Eguzk GizAuz 160. Zikin gabeko aize garbia arnastu. Munita 140. Arantxa guraso ta anai-arreba bakoa zan. Bilbao IpuiB 274. Haurrak esaten zion guztian, [...] ezer ez zitzaion kontu gabeko. Mde HaurB 58. Irteera gabeko kale itsu batean. Vill Jaink 162. Ez baita nausirik mutil gabekorik. Ardoy SFran 287. Euri gabeko odei legorrak. Ibiñ Virgil 98. Ta orain garrantzi gabeko galderatxo bat. NEtx LBB 114. Erraiñu gabeko gizona omen zan. JAzpiroz 97. Baña au be, espetxe tankera bakue. Gerrika 95.
(Con modificadores).
Zertarako ziatubat borondate on gabeko on artuak? VMg 38. Gaitz andi bageko gezurtxoak. Gco II 17. Bide bagako ta balijo andi bagako milla auzi. fB Ic II 161. Bizi-leku jakin gabeko arrotz. Lard 6. Alkarren artean itxura aundi-aundi gabekoak. Inza Azalp 53. Zer jateko urintsu, hotz, usain gozo gabeko, muthiriak! JE Ber 26.
v. tbn. Azc PB 191. JAIraz Bizia 53. MEIG I 179.
Zertarako ziatubat borondate on gabeko on artuak? VMg 38. Gaitz andi bageko gezurtxoak. Gco II 17. Bide bagako ta balijo andi bagako milla auzi. fB Ic II 161. Bizi-leku jakin gabeko arrotz. Lard 6. Alkarren artean itxura aundi-aundi gabekoak. Inza Azalp 53. Zer jateko urintsu, hotz, usain gozo gabeko, muthiriak! JE Ber 26.
v. tbn. Azc PB 191. JAIraz Bizia 53. MEIG I 179.
(Precedido de sust. con suf. -(r)ik
).
"Qui est dépourvu de. Dirurik gabeko moltsak iduri du urik gabeko ithurria
"
Dv.
"
Pekaturik gabekoa (G-azp, BN-arb), [...] faltarik gabekorik ez da inor (AN-5vill)"
Gte Erd 127.
"
Utsik gabeko ardia (G-azp, AN-gip-5vill, S)"
Ib. 127.
Gauik gabeko eguna. Harb 16. Fin izaiteko esperantzarik gabeko pontu hunetan nahi nuke iben bazinitza begiak. Ax 598 (V 385). Eskuara bertze hitzkuntzetarik ethorkirik gabekoa da. ES 127. Itxol txar urratu, gelarik, seaskarik, lumarik, koltxoirik, surik edo berogarririk bagekoan. Mb IArg I 107. Suzko itsaso ondorik gabeko hartan. Lg II 190. Manera ispiritual eta odolik gabeko batez. CatLan 134. Heriotze dohatsu, ez dolorerik ez beldurrik gabeko bat. Jaur 386. Zeruko loria da / paregabekua, / behin ere penarik / gabeko lekua. Bordel 199. Zeruan, gure bilzarrea izanen da adiorik gabekoa. Laph 197. Dama bardinik bako au. Azc PB 123 (en Ur PoBasc 297 bardin bako ). Ez dela pilota partidarik gabeko bestarik. Zby RIEV 1908, 85. Ollo zaletxoa izatea beste paltarik gabeko emakumea. Urruz Zer 68. Aize guzietara dabillen kañabera da otoitzik gabekoaren biotza. Inza Azalp 124. Iguzkirik eta airerik gabeko etxe batzuetan. Barb Sup V. Maite-beroaldiak eztenkatzen ditu bizidun guztiak, naiz zentzudun, naiz zentzunik gabeko belarkiak izan. TAg Uzt 146. Poz igurikor, susmorik gabeko baten egoetan. Mde HaurB 97. Elizarik gabeko ezkontza. NEtx LBB 149. Amairik bako errosarioa. Gerrika 233. Indarrik gabeko larderia. Larre ArtzainE 136.
Gauik gabeko eguna. Harb 16. Fin izaiteko esperantzarik gabeko pontu hunetan nahi nuke iben bazinitza begiak. Ax 598 (V 385). Eskuara bertze hitzkuntzetarik ethorkirik gabekoa da. ES 127. Itxol txar urratu, gelarik, seaskarik, lumarik, koltxoirik, surik edo berogarririk bagekoan. Mb IArg I 107. Suzko itsaso ondorik gabeko hartan. Lg II 190. Manera ispiritual eta odolik gabeko batez. CatLan 134. Heriotze dohatsu, ez dolorerik ez beldurrik gabeko bat. Jaur 386. Zeruko loria da / paregabekua, / behin ere penarik / gabeko lekua. Bordel 199. Zeruan, gure bilzarrea izanen da adiorik gabekoa. Laph 197. Dama bardinik bako au. Azc PB 123 (en Ur PoBasc 297 bardin bako ). Ez dela pilota partidarik gabeko bestarik. Zby RIEV 1908, 85. Ollo zaletxoa izatea beste paltarik gabeko emakumea. Urruz Zer 68. Aize guzietara dabillen kañabera da otoitzik gabekoaren biotza. Inza Azalp 124. Iguzkirik eta airerik gabeko etxe batzuetan. Barb Sup V. Maite-beroaldiak eztenkatzen ditu bizidun guztiak, naiz zentzudun, naiz zentzunik gabeko belarkiak izan. TAg Uzt 146. Poz igurikor, susmorik gabeko baten egoetan. Mde HaurB 97. Elizarik gabeko ezkontza. NEtx LBB 149. Amairik bako errosarioa. Gerrika 233. Indarrik gabeko larderia. Larre ArtzainE 136.
Baña paltarik iñun bakorik / ez dozu topauko errez.
Enb 181.
(Con modificadores).
Eskol andirik bageko ta guti zekiten gizonak ziran. Mb IArg I 344. Fede hila denaz geroz obra hunik gabeko fedia. CatLan 2. [Andra] entzute txarrik bakoak. Azc PB 126. Suspense gehiegirik gabeko gizon-hiltzea. MEIG III 130.
v. tbn. Zub 21. Ldi IL 65. Mde Pr 330.
Eskol andirik bageko ta guti zekiten gizonak ziran. Mb IArg I 344. Fede hila denaz geroz obra hunik gabeko fedia. CatLan 2. [Andra] entzute txarrik bakoak. Azc PB 126. Suspense gehiegirik gabeko gizon-hiltzea. MEIG III 130.
v. tbn. Zub 21. Ldi IL 65. Mde Pr 330.
(Con ere interpuesto).
Baña baru zein nekagarria? Orrenbat egunez bokadu bat edo edar tantarik ere bagekoa. Mb IArg I 227. Desberdintasun aiñ andi egiaren antzik ere bageko au. Izt C 134. Gure Jaungoiko aundiak [...] urteko arrantzuketa guztiak ezer be bakoak emon eztauskuzalako. Erkiag Arran 15.
Baña baru zein nekagarria? Orrenbat egunez bokadu bat edo edar tantarik ere bagekoa. Mb IArg I 227. Desberdintasun aiñ andi egiaren antzik ere bageko au. Izt C 134. Gure Jaungoiko aundiak [...] urteko arrantzuketa guztiak ezer be bakoak emon eztauskuzalako. Erkiag Arran 15.
(Con batere interpuesto).
Guk orai darabilagunetik diferenziarik batere gabekoa. ES 99. Erlisionerik batere gabeko batzu. HU Aurp 122. Kafe on bat, xikorerik batre gabekoa? Barb Sup 112.
v. tbn. Ir YKBiz 198. Berron Kijote 17.
Guk orai darabilagunetik diferenziarik batere gabekoa. ES 99. Erlisionerik batere gabeko batzu. HU Aurp 122. Kafe on bat, xikorerik batre gabekoa? Barb Sup 112.
v. tbn. Ir YKBiz 198. Berron Kijote 17.
(Precedido de sintagma nominal det.).
Iainkoa gabeko enseiu guztiak alfer dira. Hm 70. Kondizino hau gabeko koplak nihori etzaizko agradatzen. ES 192. Baserri-etxeak ere gitxi dira, bere iturri jakiña bagekoak. Izt C 105. Pekatu jatorrizkoa bagakoa. Itz Azald 71. Da gizon iakintsua / ta arpegi garbia / fede santua bako / kristinau barria. Azc PB 346. Instintu ori gabekoa naizela. Vill Jaink 87.
Iainkoa gabeko enseiu guztiak alfer dira. Hm 70. Kondizino hau gabeko koplak nihori etzaizko agradatzen. ES 192. Baserri-etxeak ere gitxi dira, bere iturri jakiña bagekoak. Izt C 105. Pekatu jatorrizkoa bagakoa. Itz Azald 71. Da gizon iakintsua / ta arpegi garbia / fede santua bako / kristinau barria. Azc PB 346. Instintu ori gabekoa naizela. Vill Jaink 87.
(Det. con bat
).
Ikusazu haiñitz presuna ezkonduen arrimua, zeiñak bizi izan baitire elkharrekiñ haiñ eztiki [...], zeiña eziñ baitziteken karitate handi bat gabekoa. He Phil 70 (SP 68 handi bat gabe ). Ez litekela behar erreboteko plazarik, zolako buruan, bedere bortz metra gorako pareta bat gabekorik. Zby RIEV 1908, 86. Lengo lengoa egoan, ule zuri bat eta zimur bat bagekoa. Ag Kr 220.
Ikusazu haiñitz presuna ezkonduen arrimua, zeiñak bizi izan baitire elkharrekiñ haiñ eztiki [...], zeiña eziñ baitziteken karitate handi bat gabekoa. He Phil 70 (SP 68 handi bat gabe ). Ez litekela behar erreboteko plazarik, zolako buruan, bedere bortz metra gorako pareta bat gabekorik. Zby RIEV 1908, 86. Lengo lengoa egoan, ule zuri bat eta zimur bat bagekoa. Ag Kr 220.
(Precedido de dat.).
Arrokeri guzti onek ezeri bagakoak zirean, bada euren entzulak iru edo lau emakuma [...] zirean. Kk Ab II 13.
Arrokeri guzti onek ezeri bagakoak zirean, bada euren entzulak iru edo lau emakuma [...] zirean. Kk Ab II 13.
b)
(Precedido de part.).
"
Inork jarri gabeko izena (G-azp, AN-gip), [...] bein ere izen beeko (izan gabeko) tokian (G-azp)"
Gte Erd 119.
Tr. De uso gral., salvo en suletino. Su empleo parece disminuir al Norte en el s. XX.
Egin gabeko bekhatu mortalez, [...] nihor desohoratzea gatik bantatzea da mortal. Harb 173s. Eskualdun gure uztarriaren erabiltzen ikhasi gabekoa. ES 108. Iguriki gabeko sofrikari batez zure burua mobituxea senditzen duzun pontutik. He Gudu 106. Meza seindua da gurutzeko sakrifizioaren odol isuri gabeko erreberrimendu bat. Dh 223. Sazerdotiari esan bagako edo esateko ustia artu bagako pekaturik. fB Ic III 298. Emezortzi urte bete bageko mutila. Izt C 247. Gizonakin ibilli gabeko emakume. Lard 105. Dio Rousseau aiphatuak sinheste nahi gabekoez. Hb Egia 126. Mezarik entzun gabeko dohakabe hura. Arb Igand 100. Obe du, Agirre Jaunaren itz ederki maneatuak irakurri, ez nere argal elkarrengana ondo itsatsi gabeko oek. Etxeg ( in Ag AL 7 ). Ollotik jaio gabeko arraultzen bat. Inza Azalp 36. Badakizu naizela / biyotz noblekua, / [...] zirri bat ere iñork / egin gabekua. Tx B II 100. Ikusi gabeko aleun gauza siñesten nitula. Or Aitork 132. Alderdikeriak kutsutu gabeko aitorra. Etxde JJ 192. Ondo argitu bako arazoa ei zan. Erkiag Arran 138. Ohitu gabeko terminak ulertu nahiz. Mde HaurB 83. Afrikara joan gabeko gizona. Arti Ipuin 65. Goiz lanbrotsu ondiño garbi itzarri bakoan. Gand Elorri 71. Argitaratzen asia bai baña amaitu bakoa. Alzola Atalak 136. Ibar illunetan [...] / edo-ta eguzkiak sekulan argitu gabekotan. Berron Kijote 154. Emokatu gabeko harriak. Larre ArtzainE 97. Bein ere jokatu gabeko lekua genduan. Albeniz 158.
Egin gabeko bekhatu mortalez, [...] nihor desohoratzea gatik bantatzea da mortal. Harb 173s. Eskualdun gure uztarriaren erabiltzen ikhasi gabekoa. ES 108. Iguriki gabeko sofrikari batez zure burua mobituxea senditzen duzun pontutik. He Gudu 106. Meza seindua da gurutzeko sakrifizioaren odol isuri gabeko erreberrimendu bat. Dh 223. Sazerdotiari esan bagako edo esateko ustia artu bagako pekaturik. fB Ic III 298. Emezortzi urte bete bageko mutila. Izt C 247. Gizonakin ibilli gabeko emakume. Lard 105. Dio Rousseau aiphatuak sinheste nahi gabekoez. Hb Egia 126. Mezarik entzun gabeko dohakabe hura. Arb Igand 100. Obe du, Agirre Jaunaren itz ederki maneatuak irakurri, ez nere argal elkarrengana ondo itsatsi gabeko oek. Etxeg ( in Ag AL 7 ). Ollotik jaio gabeko arraultzen bat. Inza Azalp 36. Badakizu naizela / biyotz noblekua, / [...] zirri bat ere iñork / egin gabekua. Tx B II 100. Ikusi gabeko aleun gauza siñesten nitula. Or Aitork 132. Alderdikeriak kutsutu gabeko aitorra. Etxde JJ 192. Ondo argitu bako arazoa ei zan. Erkiag Arran 138. Ohitu gabeko terminak ulertu nahiz. Mde HaurB 83. Afrikara joan gabeko gizona. Arti Ipuin 65. Goiz lanbrotsu ondiño garbi itzarri bakoan. Gand Elorri 71. Argitaratzen asia bai baña amaitu bakoa. Alzola Atalak 136. Ibar illunetan [...] / edo-ta eguzkiak sekulan argitu gabekotan. Berron Kijote 154. Emokatu gabeko harriak. Larre ArtzainE 97. Bein ere jokatu gabeko lekua genduan. Albeniz 158.
(Rad. en vez de part.).
Bataia gabeko aurren egongua. Or QA 94. Nehoiz bakerik goza gabeko ene gogo bihurria. Xa Odol 215.
Bataia gabeko aurren egongua. Or QA 94. Nehoiz bakerik goza gabeko ene gogo bihurria. Xa Odol 215.
(Con alativo).
Orduan nere joera ori iñora gabekoa litzake. Vill Jaink 150. Autobusak eta taxistak egin zuten orduan itxasora gabeko Ameriketa. Salav 61.
Orduan nere joera ori iñora gabekoa litzake. Vill Jaink 150. Autobusak eta taxistak egin zuten orduan itxasora gabeko Ameriketa. Salav 61.
c)
(Precedido de adj.).
Hain leial gabeko izan garenaz gero. SP Phil 485 (He 492 desleial ). Perillos diren zuhur gabeko trebetasunak. Ib. 358 (He 361 behargabeko ).
Hain leial gabeko izan garenaz gero. SP Phil 485 (He 492 desleial ). Perillos diren zuhur gabeko trebetasunak. Ib. 358 (He 361 behargabeko ).
B)
(Adj.).
Falto; pobre.
Cf. GABEKO IZAN.
Zazpi urte ugari onetan bildu zuen beste zazpi bageko utsetan [...] bear izanen zuten garidia. Mb IArg I 393. Onen euskerea ezta aberatsegia, bagakoegia baino. Ezale 1897, 41b. Txiroa da, arlotea da, bagakoa da. Ib. 41b.
Zazpi urte ugari onetan bildu zuen beste zazpi bageko utsetan [...] bear izanen zuten garidia. Mb IArg I 393. Onen euskerea ezta aberatsegia, bagakoegia baino. Ezale 1897, 41b. Txiroa da, arlotea da, bagakoa da. Ib. 41b.
C)
(Sust.).
"
Bako (V-arrig), yerro, errata. Bako egin, errar"
A.
Liburu onek uts edo bagako askotxu daukaz. Ezale 1897, 72a.
Liburu onek uts edo bagako askotxu daukaz. Ezale 1897, 72a.
GABEKOAN.
Sin. v. GABEAN.
Ustez uste baakoan. Zav Fab, RIEV 1907, 538.
Sin. v. GABEAN.
Ustez uste baakoan. Zav Fab, RIEV 1907, 538.
GABEKO IZAN.
" Bako izan (V), faltar, carecer. Bako naz, me falta. Bako gara, nos falta" A. v. supra (I, 5).
" Bako izan (V), faltar, carecer. Bako naz, me falta. Bako gara, nos falta" A. v. supra (I, 5).
GABEKOTAN.
Sin. v. GABEAN.
Uste bakotan egin beban be. Enb 166.
Sin. v. GABEAN.
Uste bakotan egin beban be. Enb 166.
GABEKOTXO .
(Dim. de gabeko ).
Batzuk umeai zuzenbidea erakusten ardura bagekotxuak izan oi diralako. Ag Kr 107.
(Dim. de gabeko ).
Batzuk umeai zuzenbidea erakusten ardura bagekotxuak izan oi diralako. Ag Kr 107.
GABEKO-UNE.
" Bako, sosiego (Añ). Bako-unea, rato de sosiego" A (pero no encontramos nada similar en Añ).
" Bako, sosiego (Añ). Bako-unea, rato de sosiego" A (pero no encontramos nada similar en Añ).
GABERIK
v. gaberik.
GABETAKO (A Morf 489 (que cita a Lç)).
Ez garela bada ingrat eta ezagutze gabetako. Lç Ins B, 4v. Zaretenzat reprotxu bagetako eta sinple. Lç Phil 2, 15. Horra zer arribatzen zaioten arima bihotzgabetakoei. He Gudu 124. [Lege] herbala eta probetxu gabetakoa. He He 7, 18 (Lç probetxu gabea ). Uste-gabetako ekaitz lazgarri bat. Mde HaurB 76.
Ez garela bada ingrat eta ezagutze gabetako. Lç Ins B, 4v. Zaretenzat reprotxu bagetako eta sinple. Lç Phil 2, 15. Horra zer arribatzen zaioten arima bihotzgabetakoei. He Gudu 124. [Lege] herbala eta probetxu gabetakoa. He He 7, 18 (Lç probetxu gabea ). Uste-gabetako ekaitz lazgarri bat. Mde HaurB 76.
GABETAN.
a)
(Precedido de part.).
Sin.
v. GABEAN.
Gure doktor berria / deus ikasi gabetan / ez da deusez penetan: / Baderasa Elizan, / zinaren fagore / gezurrez badere. Monho 28. Ez nadin izan uste gabetan harrapatua. Jaur 103 (v. tbn. uste gabetan en SM Zirik 100 y Xa Odol 294). Neri kasorik egin gabetan / eztakit nolaz joana dan. Artzai-Txikiya ( in Tx B 127 (versión de Astigarraga; versión de Hernani gabetanik ) ). Ez âl naiz ni illen gure zeru au / goi-argi ikusi bagetan! Or Eus 253. Ogeitamarbat aizkol apustu / jokatua da jaun ori. / Eta grano bat galdu gabetan / utzi zion aizkorari. Basarri 76. Zelai-zelai, iñungo erritan sartu gabetan, Bitoriko ateetan zegoan kontroleraño allegatu giñan. Alkain 24. Egun guztian bonben azpian / ta atakatu gabetan. FEtxeb 60.
Gure doktor berria / deus ikasi gabetan / ez da deusez penetan: / Baderasa Elizan, / zinaren fagore / gezurrez badere. Monho 28. Ez nadin izan uste gabetan harrapatua. Jaur 103 (v. tbn. uste gabetan en SM Zirik 100 y Xa Odol 294). Neri kasorik egin gabetan / eztakit nolaz joana dan. Artzai-Txikiya ( in Tx B 127 (versión de Astigarraga; versión de Hernani gabetanik ) ). Ez âl naiz ni illen gure zeru au / goi-argi ikusi bagetan! Or Eus 253. Ogeitamarbat aizkol apustu / jokatua da jaun ori. / Eta grano bat galdu gabetan / utzi zion aizkorari. Basarri 76. Zelai-zelai, iñungo erritan sartu gabetan, Bitoriko ateetan zegoan kontroleraño allegatu giñan. Alkain 24. Egun guztian bonben azpian / ta atakatu gabetan. FEtxeb 60.
(En lugar de).
Lana egin bear da / zugaitzaren alde, / beti egon gabetan / motorraren mende. Ostolaiz 30.
Lana egin bear da / zugaitzaren alde, / beti egon gabetan / motorraren mende. Ostolaiz 30.
b)
(Precedido de sust.).
Etzaiziela uste ükhen / dela arren aitzinekotan / ebilkatü mentez mente / Urdatx neke gabetan. " Sans difficulté" . Casve SGrazi 126.
Etzaiziela uste ükhen / dela arren aitzinekotan / ebilkatü mentez mente / Urdatx neke gabetan. " Sans difficulté" . Casve SGrazi 126.
GABETARIK
v. gabetarik.
GABETIK HASI.
(Empezar) de cero.
Neure andre maitea, / ez dezagun etsi! / Osasuna bederen / ez gaitu ebatsi! / [...] Galdeginez Jaunari / biendako grazi, / berritz ere gabetik / behar dugu hasi! Mattin 53.
(Empezar) de cero.
Neure andre maitea, / ez dezagun etsi! / Osasuna bederen / ez gaitu ebatsi! / [...] Galdeginez Jaunari / biendako grazi, / berritz ere gabetik / behar dugu hasi! Mattin 53.
GABETIK EGILE (bagetik e. Lar, Añ).
"Criador, atributo de Dios" Lar.
"Criador, atributo de Dios" Lar.
GABETIK EGIN.
a)
(bagetik e. Lar, Añ).
"Criar, producir de la nada" Lar.
"Criar, producir de la nada" Lar.
b)
(bagetik e. Lar, Añ).
"Criatura, todo lo que no es Dios, [...] bagetik egiña " Lar.
"Criatura, todo lo que no es Dios, [...] bagetik egiña " Lar.
GABEZ
v. gabez.
GABEZ EGON.
" Gabez nago, se demeure faute de quoi" SP. Cf. gabez.
" Gabez nago, se demeure faute de quoi" SP. Cf. gabez.
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
