deiadar.
Tr. Los autores septentrionales se sirven gralmte. de deiadar (escrito deih- en los autores antiguos; comienza a verse sin h en Goyhetche y predomina así entre los autores modernos), forma que se encuentra tbn. en algún autor meridional del s. XX. Hay deihadar con -r simple en MarIl y leyhadder en una versión de Bardos del versículo de Mt 2, 18 recogida en Vin RLPhC 1878, 205. Los autores guipuzcoanos emplean, casi sin excepción, deadar (hay diadar en Beovide y E. Arrese, dear en Inzagaray (in Onaind MEOE 781) y alguna vez en Etxaide e Insausti, deagar en J.C. Echevarria); se documenta tbn. en Lazarraga, y al Norte en Eguiateguy (además de dehadar que aparece a veces en Etcheberri de Ziburu). Tbn. en textos vizcaínos es deadar / diadar la variante más empleada, pero muchos autores vacilan entre dos o más formas. Así, hay deadar en Iturzaeta (Azald 63), D. Agirre, Echeita (Jos 255), Eguzkitza, Bilbao, Alzola, Kerexeta y Onaindia; diadar en Urquizu, los autores de la llamada Escuela de Marquina, Uriarte y Otxolua; didar en G. Manterola, Altuna, Gandiaga y Etxaburu; gedar en CatLlo, E.M. Azcue y algún texto de Ezale de Azkue; deadar y dedar en Añibarro y Zavala; diar (Ab II 166) y didar (Ab II 97) en Kirikiño; didar (BBa 34) y gedar (Ib. 22) en Lauaxeta; dedar y didar en Enbeita; deadar , didar (49) y dedar (64) en B. Enbeita; deadar, dedar y dear en Arrese Beitia; deiadar, deadar, diadar y didar en Erkiaga. En DFrec hay 12 ejs. de deadar, 16 de deiadar, uno de diadar y 3 de didar, todos ellos meridionales.
Etim. De dei-adar, litm. 'cuerno de llamada'.
1. (L-ain, BN, S; SP (+ <dey->), Arch VocGr, vEys, H (L), VocB ; deih- Urt I 80, VocBN , HeH Voc, vEys, Dv, H), deadar (V, G, AN; Lcc, Ht VocGr 327 ( dehadara Lecl ), Lar, Mg Nom (G), , vEys, VocCB , Dv (G), H (G)), dedar (, Dv (G)), deedar (V), gedar (V-ple-oroz-arr-ger; VocCB ), dear, diadar ( VP 18v, Mg Nom (V), vEys, A), didar (V), deagar (Dv), diagar (V-gip), diar (V-gip, G-azp), deidar, leihader Ref.: A ( dei-adar, deadar, deedar, gedar, didar ); EI 106; Lrq ( déiadar ); Etxba Eib ( diagarra, diarra ); Holmer ASJU 1969, 184; Elexp Berg ( diar ); ZestErret ( diar ) .
Grito; clamor; llamada, llamamiento. "Alarme par cry" SP. "Aclamación", "exclamación", "vocería, deadarrak " Lar. "Alarido", "clamor", "grito" Lar, . "Grita, gritería" . "Oihu handiz, adarrez deitzea, heiagora" HeH Voc. "Tocsin" Arch VocGr, VocBN . "Clameur, vocifération, cri au secours. [...]" Dv. "1. tocsin, cloche d'alarme. Deihadarra iotzen dute [...]. 2. clameur, cri d'alarme. Deihadarrez zeudezen guztiak betan [...]. 3. cri de détresse, d'angoisse" H. " Diarra izan da ataiko atian, zein ete da ordu onetan? " Etxba Eib. " Polizian kontrako diarrak entzun zien manifestaziñuan " Elexp Berg. " Diar bat in, hots egin, deitu, baina ez telefonoz, bizkaieraz gertatzen den bezala, ahoz baizik, oihu bat eginaz. Diar bat iyon umiai etxea etortzeko " ZestErret. Tr. De empleo general, si bien es mucho más corriente al Sur que al Norte y no se documenta en la tradición suletina (salvo Eguiateguy).
Benzu munduak ene deadarra! Lazarraga B15, 1185v. Hanturen du, bada, suge didurien adarra, / zeñen adituren baitu munduak deihadarra. EZ Man I 81. Ene deihadarra zureganaiño bethor. Harb 338. Halatan beraz arrozoin lukete gure gaztek laster egiteko ene deihadar huntara. ES 175. Eta aditu diat aurthiki duten deihadarra. Urt Ex 3, 7. Kantetan dodala [...] neure biotzeko diadarragaz. Urqz 29. Adia dolorezko deadar triste batzuek aditzen ditut. Cb Eg II 105. Gorra dago; diadar andi baga eztaanzu ezer. Mg PAb 72. Zure konzienziaren deadar latzak. AA III 597. Onexek bai obeto onduko dituzala zure diadar eta berba astunak baño. Astar II 104. Etzen marraskarik eta deihadarik [sic] baizen aditzen. MarIl 89s. Eldu dira zuen eskarijen diadarrak Marijaren belarrijetara. Ur MarIl 21. Deadar biziagoakin esaten zuten: gurutziltzatu bedi. Lard 454. Zerurainoko deihadarrekin miserikordia eskatzen. Dv LEd 263. Haren solas bakhotxa argi bat zen, lausengu bat, amodioaren deihadarra. Hb Egia 53. Aditurik deihadar batzuek urrunean, gelditu eta itzuli ninduan. Elzb PAd 45. Ango txalo jotzia, ango Biba Anton! deadarra. Urruz Urz 50. Aren deadar eta ojuetara etxekoak [...] kofesorearen billa dijoaz. Arr May 42. Iruren eztarrietatikan atera zan pozezko deadar bat. Apaol 111. Zeru goi gozoetatik erten zuan deadar bat. Ag Serm 195 ( ib. 77 diadar ).
(s. XX) Orduan guzien eju eta deadarrak bete zituzten bat batetan zeru-lurrak. Goñi 113s. Oro latz, oro ilhun, oro deihadar, oro kanit eta makil ukaldi, oro heriotze. JE Bur 78. Feri aundietako milla oju eta deadar nastu aiek. Ill Pill 5. Legorretik bazan txalo ta / biba edo deadarrik. Arrantz 124. Nere deadarra zugana igo bedi. ArgiDL 56. Gogoratzen zaut hiltzean Rolan gaitzak igorri deidarra. Ox 29. Aren arrantzak; aren alarauak; aren diadarrak. Otx 86. Sardin-saltzaille deadar. Ldi UO 36. Badator illun-abarra. / Gero ezkillak Angelus-ekin / il gaisoen deadarra. Or Eus 424. Handik Euskal bihotzen deiadar <deai-> beroa, / handik soinu, irrintzin, su eta galerna. Iratz 135. Bi ordu luze ibilli ziran oju ta deadar, lekaio ta zinka. Etxde JJ 251. Bat batean, isilik egoan ibar zulo artatik eiagora, oiu, didar batek igon eban, deiadar luze, luzeago, motel, zurrunbillozkoa. Erkiag Arran 186. Mendekantza eskatzen zuten deiadarrak entzun ziren jentearen artean. Arti Tobera 279. Griña onen deadarra nolabait ixiltzearren. Vill Jaink 112. Proserpinek amaren etengabeko deadarrari iaramonik egin ez. Ibiñ Virgil 70. Gauberdialdera, erminta zarrean ilkantuek entzuten ziran, penitentziazko deadar larriak. Alzola Atalak 42. Bitartean apaiza bere deadar larrietan ari zan: --Dionixio! Dionixio! Lagun zaidazu! NEtx LBB 174. Bainan zer da boza hau? Zer entzuten dut nik? / Deiadar bat bezala heldu urrundanik. Xa Odol 283. Ango tiroak eta diarrak. FEtxeb 27. Ots aundia dagoan lekuan, alkarri adierazteko ere deadar aundia bear izaten da. Insausti 27. Hutsik gabeko bertso doietan behin eta berriro itzuri zaion deihadar bihoztiak. MIH 264. Trumoiaren deiadarra. MEIG VI 99.

v. tbn. Deihadar: Ax 588 (V 378). Gç 122. Michel LPB 350. Laph 223. Deiadarr: Lh EEs 1915, 235. Deadar: Egiat 224. Mg CC 149. Añ EL1 24. Mg in Zav Fab RIEV 1909, 34. It Fab 117. AB AmaE 11. Jaukol Biozk 70. Zait Sof 136. JAIraz Bizia 127. Erkiag BatB 134. Osk Kurl 112. Gazt MusIx 99. MAtx Gazt 106. Olea 34. Onaind STeresa 92. AZink 80. Dehadar: EZ Eliç 299. Diadar: AB AmaE 22. Etxba Ibilt 489. Gerrika 93. Diar: SM Zirik 83. Didar: Laux AB 52. Gand Elorri 213. Etxabu Kontu 226. Gerrika 123. Gedar: Azc PB 239.
(Ref. a gritos de animales).
Asi ebezanean / erriko oilarrak / euren gedarrak. Azc PB 163.
2. (Lh).
Cuerno, trompa sonora. "Olifant" Lh (que lo da como L, BN, S, s.v. adar ).
Zillarrezko deiadar edo turuta ori etzuten ikusi. Or SCruz 16. Onek bada dei-adarra jo zuan, dei ortara biltzen bait dira aiek. "Tocó un cuerno" . Berron Kijote 45.
AMA-DEIADAR.
" Ama-diagarra, voz de auxilio. Ama-diagarrak ziran itxasuan aldetik " Etxba Eib.
DEIADARRA ATERA.
Clamar, gritar. v. DEIADAR EGIN.
Izan arren beste aldetik biargiña, ateraten dau amak diadarra, ta diño: au dabill osasuna galduten. JJMg BasEsc 11. --Su-emailleak! Su-emailleak! --Ez deadarrik atera! Lab SuEm 211. Ez dau eztabaidarik izango, ezta deadarrik be atarako. Ker Mt 12, 19.
DEIADARRA BOTA, DEIADAR BAT BOTA.
Clamar, gritar.
Eztarri guztiak oiu ta deadarrik garratzenak bota zituen. Ag AL 26. Deadar bat bota, Ameriketako indioek botaten dituztenak baño basatiagoa. Osk Kurl 55.
DEIADAR EGIN (Urt I 80; deadar e. Lcc, Lar (+ deadarregin ), , dedar e. , A DBols, diadar e. V-gip; VP 19r, diagar e. V-gip, diar e. V-m-gip, G-azp, gedar e. V-arr-ple-ger; Mic) Ref.: EI 106; Iz ArOñ ( diadar e. ); Etxba Eib ( diagar e. ) Ref.: EAEL 323 .
Elexp Berg ( diar e. ) .
Gritar, clamar, dar voces, llamar (gralmte. a gritos). "Reñir, reprehender" . " Gedar ein (V-ple), hacer llamamiento" EI . " Di/áar eiñ, llamar a grito" Iz ArOñ . "Llamar a voces. Diagar eiñ detsu amak, ortik kendu zaittian " Etxba Eib. " Diar eiñ detsut bazkaitarako, et[a] ez destazu entzun " Ib. " Biar goizeko 7retan diar eidazu. Barzelonatik diar ein doste telefonotik " Elexp Berg. Tr. Al Norte se documenta ya en Haramburu, Etcheberri de Ziburu y Urte, pero no volvemos a encontrarlo sino en Duvoisin y Xalbador. Al Sur se documenta por primera vez en un texto guipuzcoano de 1619 y es general desde la 2.a mitad del s. XVIII.
Othoi, deihadar egiten dugunean [...] hel zakizkigute. Harb 403. Eta egin zutela deihadar, eta hekien deihadarra, gathibutasuna zela kausa, igan tzela Iainkoagana. Urt Ex 2, 23. Egin bear dezu deadar, lagunak bildu ditezen ta libra zaitzen. Mg CC 111. Dedar egiten dozue alakoak engañetan dabela Konfesorea. LoraS 33. Zerura deadar egiten duen pekatuak. Gco II 7. Tronpeta baten eran egizu deadar. AA II 3. Diadar beije Predikadoriak ekandu zitalen kontra. Astar II 97. Deadar egin zioten: Dabiden Semea, erruki gaitzazu. Lard 391. Nere gaizki guzien ondarlezetik nere Jainkoari deihadar eginen diot: Oi Jauna, [...] entzun ezazu nere hela. Dv LEd 51. Kalterikan egiten baldin badiezute, deadar egingo dute ni gana. Ur Ex 22, 23. Diadar egin sendo. Ur ( in Afrika 75 ). Aserre santu batekin deadar egin zuan. Donce 21. --Martin!!! --deadar egin zuten denak batean. Zab Gabon 50. Mari Andres, Maari Andres, deiadar egin eutsen. A BeinB 76. Ta egiaren alde deadar egingo dabenik eztago iñor? Ag AL 129. Presidentea iziturik geratzenda, deadar egitenduela. (AN-ulz, 1905). FLV 1988, 279. --To, txuri, to; fiii, fiii...--deadar ta txistu egiten zion berriz ere Josek. Ag G 155. Amak jo zuan atea Kaxillen etxean deadar egiñaz: Kaxiiiiill...! Urruz Zer 79. Arraiñai deadar egiten deutsoe. Belaus Andoni 15. Gora euzkera! / didar egiten / alaitasunez. Enb 141. --Urdanta! --Dear egin zun amorrazioz beterik. Etxde JJ 126. Fortunatori jarraitzeko deadar egiñaz, sastraka alderako bidea artu zuan. NEtx Antz 148. "Oi, Theresa", deiadar egin zion nigarrez zoroturik, "ez ezan kezkarik ukan batere [...]!". Mde HaurB 94. Zer egingo? Diadar? Erkiag BatB 45. Zure anaiaren odolak deadar egiten daust lurretik. Ker Gen 4, 10. Aurreko balkoltik, "Biba Don Domingo ta beroi be bai!" didar egin eban. Etxabu Kontu 58. Diadar egiten neban bere izenaz. Gerrika 55. "Ori ez dek ezer" batek / egin zidan dear. Insausti 127.
v. tbn. Arti Tobera 279. Deadar egin: Ir YKBiz 84. Anab Usauri 83. MMant 109. Alkain 75. Didar e.: GMant Goi 112. FEtxeb 196. Diar e.: FEtxeb 39.
Graznar.
Anzarak bazeakik deadar egiten. PasqTo 38.
(Con modificadores). "(Dar una) voz, dedar bat egin " .
Kristauek egiñen dute Zerura deihadarra. EZ Man I 69. Orduan egin izan zituen deihadar izigarriak, ziotsotelarik: Khen! Khen! He Gudu 136. Ez dizut oraiñ deadar andirik egin nai gai onen gañean. AA III 503. Abelen odolak bere anaije Kainen kontra egiten zituzan diadarrak. Astar II 217. Onek egiten dio / ari deadarra, / ark berriz urrutitik / egiten du farra. It Fab 122. Zaldun zorigaistoko onek egin eban diadar ikaragarri bat, zinuala: Ai nire errukarrija! Ur MarIl 33. Deadar añ izugarria egiñ zuen, nun [...] guziak igesari eman zitzaizkion. Arr May 183s. Jarri zituan eskuak tronpetan gisa, eta euu... u... u... egin zuan deadar luze bat. Apaol 64. Deadar andiena egitebanak [...] irabazi oi eban auzia. Ag Kr 67. Goiko zelaittik deadar andiak egieuskuzan. Echta Jos 61. Didar ta beso-erabilte ta aiko-maiko andijak egiñik. Kk Ab I 94. Markolbek garraxi ta diadarrik asko egin arren, arek tentel andijak iruntsi egin eban kandelea. Otx 166. Gero ta deadar aundiagoak egiñez eskatzen zuten gurutzean yosi zezan. Ir YKBiz 491. Balendinek deadar zorrotza egin zion bere lagunari: --Ekin oraintxe, Joxe; gurea dek apustua-ta! TAg Uzt 233. Jeixten asterako deadar bat egiten zuan: "Ekarriko zaitut, bai, Andoni". JAIraz Bizia 127. Jainko-maitasun gozoz mozkor, deadar-oiu goria dagi. Onaind ( in Gazt MusIx 151 ). Deadarka dator, guda-deadar errimea egiñez. Ker Is 42, 13. Ene denboran ez dut pasatu halako memento txarrik, / nolaz etzuen nehork hauteman nik han egin deiadarrik? Xa Odol 328.
(Sin verbo).
Aiek deadar: / Errege Zesar, / ori gurutzetu zazu. Cb Bast 32. Erroman, ai! arri biziak / zerura oi dabe dedar. AB AmaE 152. Gizonak deadar andreari: / --Jagi zaitez edo jagi adi. JanEd II 48. Gizon bat Bretxan diadar bizi / sacamantecas! barbarasaña! EA OlBe 17.
DEIADAR EMAN.
Clamar, gritar. v. DEIADAR EGIN.
Jaungoikoaren errukimenduzko belarrietara biotz biotzeko erregu biziakin ots eta deadar eman zuben. Aran SIgn 101.
(Con modificadores).
Eta Abel justu ta Josef santuarenak baño deadar andiago emango du. Cb Eg II 6. Emon al banei mundu guztian enzun al litekean dedar andi bat! LoraS 14. Jesu Kristoren odolak zure kontra emoten dituzan diadarrak. Astar II 237. Deadar bildurgarriak ematen zituela infernutik, esanaz: [...]. Arr May 88.
DEIADAR ETA DEIADAR.
Gritando continuamente.
Arratsalde guztia negarrez igaro oi neban, didar eta didar, itxasora joan bear nintzala-ta. Etxabu Kontu 126.
DEIADAR-HOTS.
Voz, vocerío.
Zeruko deadar-ots batek artatik bildurtu ta lurrera egotzi ta ezarririk, atzeratu zuena. 'Una voz del cielo' . Aran SIgn 100. Ikaragarrizko deadar-otsa sortu zan. Ker Act 23, 9.
DEIADARRARI EMAN.
Gritar.
Ama gaxoek zioten / eman dehadarrari / eta atzaparka athera / illeak buruari. EZ Noel 76. Beren modura aserratu ziran ta, ezin besterik egin ta deadarrari biak eman zioten; Bizkaitarrak deadar: kin, kin, kin; ta Gipuzkoarrak: gaz, gaz, gaz. Cb EBO 31s. Zer egin leike emakumeren batek, gauza deungarako indar egin gura deutsenian? Diadarrari emon. CrIc 78. Ikusirik etzuela nai zuenik egin, deadarrari eman zion. Lard 52. Moises eta Aaronen kontra deadarrari eman zitzaiozkan. Ib. 96.
DEIADARREN.
Clamando. v. DEIADARREZ.
Au da Zerura diadarren daguan pekatu eskerga bat. CrIc 68.
DEIADARREZ (SP (<dey->), Urt I 80, A; deada- Lar, , Arch UFH, A, deda- , geda- V-arr-arrig) Ref.: EAEL 323 .
A gritos, a voces, clamando, llamando. "À l'alarme" SP. "(A) voces, a voz en grito" Lar, . " Deihadarka, deiadarrez egotea, haritzea, être à pousser des cris perçants d'appel à l'aide" H. v. deiadarka. Tr. Documentado en Lazarraga, en Axular y, a partir de mediados del s. XVIII, en textos de todos los dialectos literarios (excepto el suletino).
Etozela jente asko deadarrez. Lazarraga A, 1153v. Gau-egunetan beti nago / etsekoakin deadarrez. Ib. A19, 1190r. Hasten dela oihuz, heiagoraz, deihadarrez eta atzapartaz, zeren bere senharrak [...] behar-ondoko bat eman dioen. Ax 517 (V 333). Eztarasate surmurrez ta deadarrez Zeruko jakinbidea? Lar Carta a Mb 278. Zakizko Jainkoari deiadarrez hel dakizula. He Phil 494 (SP 488 oiuz ). Deadarrez adierazi. Cb Eg III 280. Guziak abiatu ziren erraten oihuz eta deihadarrez: [...]. Lg II 271. Atetan diadarrez / iru neskatilla, / jagi naitiala laster / jaunen izenian. DurPl 74. Deadarrez Jesusen odola eskatzen. Mg CC 254. Ez bakarrik deiez gaude, baizik deadarrez. (Ad te clamamus). Gco I 469. Eta asi zan Jordango inguru guzietan deadarrez, egiteko penitenzia. AA III 519s. Ikaraturik, asi zan garraasi ta diadarrez. JJMg BasEsc 54. Jaungoikuaren deija da. Bera jaotzu diadarrez: [...]. Astar II 227. Deadarrez yustizia eske. EL2 161 ( EL1 146 dedarrez ). Altxatu omen zan plazako jende guzia, deadarrez. Izt D 169. Bethi deihadarrez egonen da sugarretan dagola. Jaur 122. Gaizoa eman zen nigarrez, / auhen eta deiadarrez. Gy 88. Zure anaiaren odola lurretik deadarrez dagokit. Lard 6. Gau eta egun deihadarrez dagozkion bere hautuei. HeH Lc 18, 7. Deihadarrez oihu egizue: Urrikalmendua Jauna. Dv LEd 44. Asi da deadarrez. Iparg 341. Dearrez itandu. AB AmaE 306. Hel! hel! hel! deiadarrez / Kattalin hasirik, / banoakote lotsaz / izan dadin hilik. Zby RIEV 1909, 105. Birietako indar guztiaz deiadarka edo gedarrez abia zan. A Ezale 1897, 2a. Etorren negar baten, ama, ama ta ama deadarrez. Echta Jos 16. Iru edo lau bidar jaurtigi du aora zetorkion iraña deadarrez. Ag G 352. Umeak kalerik-kale ebilzan "deuna il da" dearrez. Belaus Andoni 20. Jende guzia asi zan deadarrez jetxi zedilla. A. Pagoaga Itzald II 144. Ta asi da agirika ta didarrez guztiz asarre. Kk Ab I 12. Nitzaz erruki! didarrez diño. GMant Goi 106. Garraxijaren garraxiz eta diadarren diadarrez. Otx 24. Sozialismoa zer dan eztakien asko be, ¡Viva Rusia! deadarrez ibilten dira. Eguzk GizAuz 7. Oro deihadarrez oihuka hasi ziren orduan Moisi: "Bekatu egin dugu, othoi salba gaitzatzu!". Zerb IxtS 41. Nai ta naiezkoa eben, gaiñera, didarrez, oiuka jardun bearra. Erkiag Arran 137. Lotan zetzan irakaslea oiuz eta deadarrez iratzarten du. Zait Plat 111. Oso hasarratzen da; deiadarrez mintzatzen da. Arti Tobera 272 (acot. escén.). Dan, din, dan, din, dan, durundi-otsak, / eleiz-kanpaiak deadarrez, / Aita Santua il dala eta / mundu guztia negarrez. BEnb NereA 156. Zapatak apurtu ta diarrez / penaz ortozik nengoan. FEtxeb 34.
DEIADARREZKO.
"Qui est de cri. Deihadarrezko oihu bat aditu ginuen, nous entendîmes un cri au secours" Dv.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper