Etim. Préstamo románico; relacionado probablemente con el gallego-port. ant. fillar, filhar 'tomar, recibir, obtener', reflexivo 'ponerse a'.
sense-1
1.
(gral., (al Norte -lh-);Lcc, UrduñBerb 399, Lecl; -ll-HtVocGr, VP 91v, Lar, Añ, H; -lh-SP, UrtGram 397, ArchVocGr, VocBN, Gèze, Dv, H);
billetu (AN-olza)
Ref.:
A;
Bon-Ond 157;
EtxbaEib;
HolmerApuntV;
ZamVoc. Buscar; procurar.
"Chercher"SP.
"Escudriñar","examinar","explorar","inquirir","rebuscar"Añ.
"Nonbaitik beharko dugu dirua bilhatu, il nous faudra nous procurer l'argent de quelque part"H.
v. xerkatu. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos excepto en suletino (si bien es empleado por Oihenart y Tartas). Lazarraga lo emplea con aux intrans. En DFrec hay 125 ejs. de bilatu y 31 de billatu.
Ezen eskatzen den guziak, rezebitzen du; eta bilhatzen duenak, erideiten du. LçMt 7, 8 (He, TB, Ur (V y G), Dv, Echn, Samper, Leon, Arriand, IBk, Ibe bi(l)l(h)atu; Ip, Hual txerk(h)atu, SalabBN xerkhatu, Or, Ker billa ibilli).
Eta gizonetarik eztugu gloriarik bilhatu ukhan. Lç1 Thess 2, 6.
Eriden izan naiz bilhatzen ez nindutenéz. LçRom 10, 20.
Remedioa bila zitezen, / eurenzat gora kostarik.Lazarraga 1179v.
Beste amore bilatuko nax, / amore bear banadi. Ib. 1165r.
Beti nax jaio azkero bilaetan / gauzea nola al zaidan kontentadu. Ib. (B), 1193rb.
Etorri badakik billaetan doan gatxa gondu dakiala. "El daño que buscas".RS 514.
Bilha ezazu zenbait leku apartatu. Mat 309s.
Dirade mundu onetako plazerak eta gustoak billatzen eztituztenak. BerDoc 165v.
Hain guti da barkhamendu eskatzeko lekhurik / Eta ezta zeren billhatu handien faborerik. EZMan I 84.
Bilhatu zituen zuri / aspertzeko atizak. EZNoel 167.
Ene arimak zu bethi bilha zaitzan. Harb 217.
Eztot nik bilatuko sakrifizioak / eska badakidaz miserikordiak. EgiaK 87.
Ahal diratekeien habeak, sostenguak eta erremedioak bilha ditzagun. Ax 365 (V 241).
Gutzaz iendek zer erraiten duten ez bilhatzea eta ez galdegitea. Ib. 311 (V 207).
--Zer da kristinaua obligadu leelengo egiten? --Bilatu fin prinzipala zetarako sortu zan. Cap 23.
Aldiz naiz latzen, / Bilhatuz batzen. OPo 13.
Bere nahiz eri denari, nork bilha dezakeio osagarri?OPr 94.
Arbuia itzatzu lurreko gauzak Iainkoaren amorioz zerukoak bilhatzea gatik. Hm 227.
Nitaz bezanbatean eztut atseginik bilhatuko ene flakotasunetan baizen. SPImit III 40, 5.
Berek billhatu dutena / Dute poseditua: / Ezin utz dezaketena, / Bethikotz ifernua. ArgDevB 14.
Zikada elgerra gosiak hiltzen diala, udan, negiaren igaraiteko, bere bazkaren bilatu faltaz. TtOnsa 82.
Geroengo fina bilatzera. CatAnz 2.
Bilha zazue eta eridenen duzue. Gç 97.
Eztut bilhatu estalkirik ene injustiziarentzat. Ib. 44.
Gasna berak egiten ezpadu eztadiela billa.
CartNav
142.
( s. XVIII)Billatu beza Konfesore dokto bat. OA 134.
Egia bilhatu behar da. ES 199.
Juduek eta mondanoek billha bezate elkharri ematen diten loria. Ch III 40, 6.
Esta berze arraziorik zer bilatu. SermAN 7.
Baldin primoak ezin kausi badaitezke ungi bilhatu diren ondoan. CatLav 139 (V 73).
Hitzera ona, beardanezkoa zein dan, eztezu aietan aurkituko, ezta billatu bear ere. LarCarta a Mb 280.
Ikasi nai bagenu Jesusek erakutsi nai diguna, billatzen degun baño maizago billatuko genuke Jesus. MbJBDev 68.
Gauza bera erran daiteke emazteki batez, zeinek ukho egiñ ondoan bere amodio gaxtoei lakhet baitu eta atsegiñ oraiño bilhatua eta balakatua izatea. HePhil 27.
Kriatura guziak deadarrez dagozkit: nere animaz begira dezadala, nere fin zorionekoa billa dezadala. CbEg II 23.
Bilhatu zuen Ejiptoko erregeren urkhotasuna edo allientzia. Lg I 325.
Ta bilatzen baita esperanzagátik ezi elkár lagundukodiréla eginasgerós biak bát bekála. LEMatr2 81.
Nola eta non behar den Jesus bilhatu. Mih 118.
Eta ez dezadan zutaz kanpoan bilha kontsolazionerik. Brtc 71.
Aingeru batek esan zion, billa zezala San Pedro, edo eraman-arazi zezala bere Etxera. Ub 103.
( s. XIX)Amatzera ta serbitzera Jaun anbeste pazienziarekin itxaran dizuna, ta zu billatu zaituana. MgCC 180.
Zuri, zein zarian neure Aita, ta Aita neure ona billatu dozuna agiraka egiten zeunstanian bere. MgCO 55.
Guzia billatzea dala guzia galtzea. VMg 6.
Onetara, billatu, ta arakatu bear ditu bakotxak bere biotzeko ezkutuak. AñLoraS 18.
Zuen egiazko zoriona alperrik billatuko dezuela munduko honra, ondasun eta atsegiñetan. Gco I 401.
Billatu zuen atzenean onetarako gizon trebe-jakintsu bat. AA I 531.
Eztuk bertzerik bilhatu gorphutz pustel guriki ekhartzea, ederki estaltzea, atseginez asetzea baizen. Dh 149.
Gauza guztijak baño leenago billatu biar doguna. Astar II 255.
Alfer eta nagia / ez bada gizona, / emen arkituko du / billatzen duena. Echag 256.
Haren baithan bilhatu zuten zerbeit kontsolazione. MarIl 89.
Bilha dezagun Jainkoaren estimua, eta mespreza gizonena. Jaur 144.
Jardun izan zuten aitzari menasta billatzen bi illabete igaroan. IztC 69.
Azote, baru, eta nekegarrijen lekuan, billatu ditut atsegiñak, ereguak eta gozotasunak. UrMarIl 64.
Gauzari zentzurik billhatu nahia. Gy 197.
Bilhatu dut zer zion iztorioak mendetan agertu direlako Yainkoez. HbEgia 50.
Eska ezazute, eta emango zatzute; billa ezazute, eta arkituko dezute. Lard 385.
Nola lurreko gauzak nahi izan edo bilha detzazket?DvLEd 54.
Zaphaldi on bat eman dezola gizonak bere naturalezari, eta naturalezak iphizta guti bilhatuko dio. Laph 167.
Onek bere barrunbean zu despreziatuaz, bakarrik bere protxua billatzen du. ArrGB 90.
Lugartzak billatzen dute eguzkiya, ta bariak eta karakolak estalkiya edo bustiya. SorBar 63.
Billatu zuan azkenik eta arkitu zuan leku bat nai zuan bezelakua. BvAsL 148.
Itz ederrak dituzu zuk ere billatzen. ABAmaE 398.
Eskualdunen ona eta ohorea bilhatzen duten gizon argitu guziek. ZbyRIEV 1908, 84.
Bilhatzen San Ligorioren Theolosia moralean, hek ezaguzten ez zituzten bekhatu mortalak, preseski heien egiteko. ElsbFram 177.
Ifernuko etsaiak, bilhatzen du gure fedearen kordokatzea. Lap 27 (V 16).
Zer ginuke bilhatzeko? / Zerua da lurrean!ArbIgand 68.
Bere barnetik zerbeitek zerrakion, ongi bilatuz, hatzemanen zuela. HUAurp 76.
Bilatu daigun nun estaldu dan / igas ioan dan egia. AzcPB 310.
Euskaldunen alde atxakiak billatutea. AgAL 151.
( s. XX)Jainkoaren loria eta Lagunaren salbamendua bakharrik bilhatu. CatJauf 129.
Askotan, jatorduetan, etzirean agertuten etxera, ta billatu bear izaten zirean etxeratzeko. EchtaJos 29.
Lana eskaini edo bilhatu ondoan, aitamen lekuko bezala begia atxik lezokete. JEBur 210.
Manuel, billatu zazu Jose... edo bestela neuk billatuko det, baita lurpean badago ere!AgG 295.
Ekin ba lanari, emaztegeia billatu, ta onerako ixan daitela. KkAb I 46.
Beste ezer baño len eta gogotikago Jaungoikoaren erreinua billatzeko. InzaAzalp 136.
Heien bien ukaldiek... jendea zuten bilatzen, bainan... makila baizik ez kausitzen sekulan!BarbSup 183.
Jesus Nazaretharra duzue bilhatzen?Ox 82.
Oinbeste izar artean billatuko dut biotz maite bat, eragozpenik bage maitatzeko. OrMi 149.
Ezagupide oriek xeheki bilatu eta argiki eman nahi ditugu. FIr 184.
Ze, atzeman duna bilatzen hiniena?Zub 107.
Azke bixi danak eztau billatu biar atxillo ixaterik. Otx 14.
Billa dezagun orain Donostiako erdi-samarrean, kale-oñean, toki on bat. LdiIL 116s.
Nola izan dezakezue siñestea, elkarrengandiko ospea billatu ta Yainkoagandiko ospea billatzen ez duzuen oiek?IrYKBiz 109.
Oztoporik alper da / zuri bilatzea. OrBM 116.
Zertako bilhatu nauzue? Ala ez dakizue Aitak nahi dituen guziak egin behar ditudala?ZerbIxtS 84.
Bilhatzen dute borda batzuetan, oihan-azpietan, sasi handien gibelean. LfMurtuts 7.
Otoitzean beren burua billatzen duten oriek. OrQA 146.
Hemen ere, beren teoriari legokiokeen atzalpen bat bilatu dute ukigaizaleek. MdePr 323.
Zertarako eman zait bestela adimenaren argia, billatzeko baizik?TxillLet 113.
Beti haren ona bilatuz. JEtchep 58.
Guk lurreko izakietan billatu oi duguna, zera da, infinitua. VillJaink 128.
Ez dioia Mixelek zure semeari kalapita bilhatu?LarzSenper 76.
"Arin aire" bat hartua baitzuen Nafarroak, bere nausiak eskontzaz bilatuz nungo nahiko tokietan. ArdoySFran 37.
Baña norberak billatu bear / bizimoduko bideak. UztSas 119.
Guhaurek bilaturik zure ehorztea, / jasan beharra dugu gaztigu dorpea. XaOdol 208.
Denak dira emakumeak / eta gorputz uxatuaren xarma ustela bilatzen dugu. LasaPoem 69.
Aski bilatu ondoan arrapatu nuen neskato gazte bat. Etchebarne 144.
Artzai asko izaten zan denbora aietan, eta billatzen ziran inguru aietako larreak ederki.BAyerbe 41.
Norberak billatuko / gaixoa da droga. Ayesta 68.
Hutsik nabarmenenak ere, egingo nuke, ez dituzte behar den lekuan bilatzen. MIH 373.
azpiadiera-1.1
(Part. en función de adj.)."Frecuentada, la persona más necesaria y necesaria [sic], personarik bearrena ta billatuena"Izt 53r.
Naasteko dantzia, diabrubak, ta pekatarijak olgeetako, Jaungoikua ukatuteko, santubak desondreetako, ta zeruba tristetuteko toki apartekua ta billatuba da. fBOlg 188.
sense-2
2.
(-lh-S; SP, UrtGram, Gèze, Dv(S), H)
Ref.:
A;
Lh. "S'aneantir, ezdeus egitéa ou billhatzéa, billhatu egiñ"UrtGram 383.
"Changer, procurer, devenir, former, transformer"Gèze.
"Transformarse, hacerse"A.
"Haur bilhatu (S-saug), tombé en enfance"Lh.
v. 1 bilakatu. Tr. Documentado desde Leiçarraga, es usado por autores septentrionales, sobre todo suletinos y bajo-navarros.
Zein baita hazi guzietako xipiena, baina handitu denean, berze belharrak baino handiago da: eta arbore bilhatzen da. LçMt 13, 32 (Ip bilhatü; He, TB, Ur, Hual, Samper, Ol, Or, Ker, IBk, IBe egin, Dv, SalabBN bilhakatu; Leon arboldu).
Eta hari beatu izan zaizkan guziak hautsi izan dirade eta ez-deus bilhatu. LçAct 5, 36.
Iguzkia illhundu zen, / illhargia itsutu: / zeruko izar argiena / tinta legez billhatu. EZNoel 98.
Lanzak erdiratu zuen / saihets iustuarena, / lurra ikharatu eta / gau billhatu eguna. Ib. 100.
Zurekin batu / Et' aise gabe, / Su naiz bilhatu, / Ta kisu labe. OPo 46.
Ardi bilha adi, nahiz bake, otsoak ian ezake. OPr 545.
Ore huna dühürü bilha dakiala!"Que ton de quoi soit réduit à de l'argent".Bela 40.
Gizonak zerbait gaixtoki desiratzen badü, berhala bere beithan erreüs bilhatzen da. Mst I 6, 1 (Ip bilhatzen).
Mirakulu hartzaz espantaturik nahi zizien begira zezan har perla bilhatu hura. AR 326.
Eta berriz har bilhaturik. Ib. 326.
Otoitzeko etxea / Ohoinen gerizea / Orai da bilatu. Monho 30.
Eztizie, Sira, oiek / jalkiteko korajerik; / horien odolak dütüzü / oro hur bilatürik. Xarlem 266.
Irinarentako badie beste [sabel] bat, eta han ezko bilhatzen da. IpDial 12 (It biurtzen, Ur biurtuten, Dv bilhakatzen).
Frantzia judu bilatzen ari dela. HUAurp 59.
azpiadiera-2.1
Zertara bilhatzen dira Jinkuaren hamar manamendiak?CatLan 81.
sense-3
3.
(V-ger-gip, G; -ll-HtVocGr; VP 92v; -lh-VocBN);
billetu (AN-olza-ulz)
Ref.:
Bon-Ond 156;
EtxbaEib;
IzAls;
EAEL 270;
ElexpBerg. Encontrar."Trouver en cherchant"VocBN.
"Erdaraz "buscar" eta "encontrar" bereizten badira ere, Bergaran, gaur behintzat, "buscar" billa ibilli esan ohi da, batik bat, eta "encontrar" billau edo topau"ElexpBerg.
En AxN se vexplica edireitera (364) por billatzera Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XVIII.
Aurkitzen bada pekadorea pekatu txit grabe ta itsusi batekin, edo askorekin, billatuko du remedioa Erromara joan gabe? --Ero zein Konfesore[k] billatuko dio remedioa Erromara joan gabe. Iraz 64s.
Billatu zuen bada Otsoa zetzala kerizpe batean. VMg 82.
Baitaré árdi galduaréna, nola billaturik Arzáiak artuzuén soñean. LEOng 48r.
Etzutela billatu / zu zeunden tokiya. FrantzesB II 41.
Billatu zituban bidian ganadu ta artzain batzuk. JJMgBasEsc 55.
Zer? Esan zadazu: / orren laister zuk eiza / billatu didazu?ItFab 245.
Nere jaioterriko soro batean billatu izan det, beste askoren artean, arto landare bat lau buru ondo beteakin. IztC 29.
Ez diyotek tatxikan / billatuko iñon. Bil 119.
Nola ordea papeltxo bat ere billatu etzioten. AranSIgn 42.
Billa ibilli ziran / berriz jiratuta, / ura pena San Josek / eziñ billatuta!Xe 159.
Penagarria billatu zuan / zakar tartian zetzala. Ud 116.
Onek billatu zuan Arriestueta deritzaion Jaizkibel-mendiko arrobian nai zuan bezelako arri galant bat. ZabGabon 106.
Zer? [...], billatuko ote dek nun nai apaiz bat D. Pedro bezelakua iretzat onginaiz betia?BvAsL 51.
Nik ez det oraindikan oberik billatu, / Lur asko egin arren munduan aratu. ABAmaE 288.
Ongi ezagututzen zituan lapur aietako batek etxe aretako zokoak, bada zuzen billatu zituzten, batere okerrikan gabe, ondo izkutatuak zeuden ontzako zarrak. Apaol 72.
Eztakienen ondo esatea / eztot nik inon bilatu. AzcPB 245.
Prankotar gizon eder bat zan. --Prankotarra! Non billatu dok?AgAL 58.
( s. XX)Bidean billatu eban lagunari zearkera begiratuaz. AgKr 104.
Mirabe gazte bat billatu dute kofre gorri batian sartua. Iraola 115.
Baño etzuan billatu arrobian, argintzan edo lurra jasotzen euskalduna bezelako gizonik. AgG 114.
Arratserako ostatu ona / debalde zuben billatu. JanEd II 89.
Baña ezin billau mutilla, ango ardi-narru artin sartuta zeun da. (G-azp). JMBMund I 44.
T'an beeran zoragarrizko neska gazte eeeder bat billau ementzoon. (G-goi). Ib. 84.
Joaniko bilatu ta yurre-yurre ein eudien. (V-ger). Ib. 94.
Billatutako gauza jabeari eman bear zaio. ArgiDL 28.
Iñork billatzen badu / ekarri gugana. TxB II 126.
Txarri abillagorik ezin lei billatu. Enb 184.
Ogei bertso billatu baietz beren ustetan Yauregirena baño yatorragoak. LdiIL 83.
Estolari mun, bikoa bota, / erreza "Aitagure" bana, / Eliz-atea billatu dute / --ez nekatu nai belauna. "Encuentran la puerta de la Iglesia".OrEus 418.
Tabernan ere sartzen ez dira / elkar ez an billatzeko. Ib. 183.
Beste iñun ikusi ez dedan zugaitza ere antxe billatu det. Munita 104.
Kattalin bere emaztea leio ondoan kokatua billatu zun argi-egarri. EtxdeJJ 79.
Ez didate papelik billatuko aldean... guziak aurretik erre baititut. NEtxAntz 109.
Atea ezin billaturik. AnabPoli 115.
An billau eban lagatako lekuan bertan. SMZirik 75.
Gabardiñen bat billatu arte. BilbaoIpuiB 14.
Eztut orain artean bilatu nun pausa, / bidearen luzea eztakidan luza. ArtiMaldanB 229.
Dontzella egoki bat bilatu diat andretzat, damatxo galanta gero. ArtiIpuin 77.
Oraindik petrolio-lurriña bakarrik billatu dute. AnabAprika 83.
Ta txaleko batian billatu nun duro bat zillarrezkua. Auspoa 77-78, 29.
Mendi ortantxe billatu dute / ar-zuloren bat bikaiña. UztSas 54.
Nonbait bilatzen badut basurde larrurik, / agertuko naiz hura soinean harturik. XaOdol 257.
Egazkiñen bat itxasoan billatuta, errira eroan ebela.EtxabuKontu 218.
Amaika lekutan galdera egiñaz, billatu ziteken etxe au.AtañoTxanKan 257s.
azpiadiera-3.1
"Oso nerbioso billau nuen (G-azp)"GteErd 235.
Seme bat badek ire errian / Askozaz altuagoa, / Zeiñen oñ-alki, gaur ipintzeko / Ez aut billatzen naikoa. ABAmaE 102.
Patxik billatu zuan andra Josepa sekula baño umore obean. Apaol 38.
Aita itxasotik eldu zanean, illuntxo billatu zituan ama-semeak. AgKr 110.
Maxkar billatze aut. Gaixorik alago?AgG 130.
Aita, lenago baiña erratsuago billatu zun bere aurka. EtxdeJJ 26.
Urdaiten bidea garbi billatu zuten. Ib. 45.
Ordurako ez nuan nere burua ondo billatzen.Albeniz 215.
azpiadiera-3.2
"Nik ori oso gaizki billatzen det (G-azp), txarto erezten deutsat (V-arr)"GteErd 163.
Nere buruaren kaltean dala jakiñik, berriz, oso bidezkoa billatzen det lanari uztea. BBarand 8.
sense-4
4.Recoger.v. bildu. Emak zaretaz, bilha eztirok ahurretaz. "Baille à plain panier, & tu ne pourras [pas en] recouvrer qu'à poignées".OPr 133.
Emanen dütügü kartilla berhezi batetan bilhatü ahal izan diren Noelak oro. UNLilia 2.
azpiadiera-4.1
"Erleek billatu, operación de quitar la miel a la abeja"AspLeiz2.
sense-5
5.Llegar a, entrar en. Haien aski orduz jin edo arribatu faltaz egunaz gau ilhuna eta beltza bilhatu zuten. TtOnsa 72.
7.Esforzarse, empeñarse. Akuditzea, posible bada, bere elizara, aitzea prediku edo doktrina, barinbadá, adelantatunaiés Jangoikoaren eskólan, ta orgátik bilátzea. 'Esforzándose en ello'.LEProg 104.
sense-8
8."Billatu, sobornar, comprar un agente o profesional. Cohechar. Abogadue billauta euki tipo ark!"GketxLoiola.
sense-9
9.Haber. Baiña lastaidatik jergoira alde aundia billatzen zan.BAyerbe 48.
azpisarrera-1
BILATU ERAGIN;
BILA-ERAGIN (billeraginUrt). Hacer buscar.
"Accersire, [...] billharazi, billheragin"Urt I 75.
v. bilarazi. Zeruko ondasunak gogotiago deseatu, eta billatu eragiteko [bialdu oi dizkigu Jaungoikoak neke denboralak]. Gco I 499s.
Prudenziak billa eragiten digula fin ona. Gco II 84.
Aren kezka eta ardurarik andiena Jenobeba zana non ote zetzan billaeragitea zan. ArrGB 99.