arrats.
Tr. De uso gral. La var. más extendida es arrats; arats es usada, a menudo alternando con la anterior, por autores septentrionales del s. XX (antes hallamos ejs. no seguros, en Voltoire, Haraneder y otros, o en textos suletinos en los que hay vacilación de vibrantes). Encontramos ats en algunos bajo-navarros como AR, HerVal, Bordel, Xalbador o Etchebarne (29), y arrets en Duvoisin. En DFrec hay 85 ejs. de arrats y 18, septentrionales, de arats . En textos suletinos la forma de inesivo singular es arratsen, aunque hallamos arratsian en Eguiateguy y arratsan en ChantP (300); cf. ib. 180 y 332, donde se da arratsan en versos de Etchahun, frente a arratsen de otras versiones.
(
gral.; SP, Urt I 267, Ht VocGr, Lar, VP 1v, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H),
arras (
V-gip),
arats,
arratx (
G-azp),
arrets,
arts (
Ae, Sal),
ats (
L-côte, B, BN-baig-ciz-mix; VocBN , H (BN))
Ref.:
A (arrats, ats, arts); A Apend (askuziez); VocPir 41, 42 (arts); Bon-Ond 136, 171; Lrq /áRać/; Etxba Eib (arras); Iz Ulz; ContR 517; EAEL 196; EI 181, 182, 184; ZestErret (arratx)
.
Tarde, atardecer, primeras horas de la noche; noche. (Se opone normalmente a goiz, como gau se opone a egun). "Arratsean, au soir" SP. "Soir" Ht VocGr. "Noche" PH, Lar y Añ. "(A) boca de noche, illunabarrean, illuntzean, arrastean [sic, seguramente por arratsean]" Lar. "Soir, nuit" VocBN (v. tbn. s.v. ats). "Soir" Arch VocGr, Gèze y Dv. "Soir" y "soirée" VocPir. "Soir, nuit (jusqu'à minuit)" H. "Soirée, après-midi" Ib. "Noche (primeras horas)" A. "Askuziez, todas las tardes (BN-baig)" A Apend. "Arras arratsa (BN-mix), nuit noire" Lh. "Soir, mais non pas nuit" Lrq. "Bart arratsian, en la noche pasada; gaur arratsian, en la noche que viene" Iz Ulz. "Arratseko amarretan, a las diez de la noche" Ib. "La noche" ContR 517. "La tarde. Goizak, berezko alaitasuna; arrasak, illun abarreko zeru gorrixegaz, tristuria" Etxba Eib. v. ilunabar. Cf. arratsalde, gau.
Arratsian etzitian gomend' adi Ieinkoari / Eta othoi begir' ezan peril guzietarik.
E 15.
Beilla ezazue beraz: ezen eztakizue noiz etxeko iauna ethorriren den, arratsean, ala gauherditan, ala oillaritean, ala goizean.
Lç Mc 13, 35.
Ago gurekin: ezen arratsa duk, eta eguna duk beheratu.
Lç Lc 24, 29 (He, TB, Dv, Ol, IBe arrats, Leon arats; Ker, IBk il(l)unabar).
Zarrezo Martini biar arratsean datorrela.
(Larrasoaña, 1579).
ReinEusk
78.
Otso zaarrak arratsean hulua.
"El lobo viejo por la tarde aúlla"
.
RS
538.
Ortzegun saindu arratsean bere Apostoluekin afaritan zegoela.
Mat 130.
Arratsean oake ollokin afaritara.
PasqTo
36.
Bai atheko probeari demogun ostatua, / Eta senioraleari arratseko pausua.
EZ Man I 15.
Arrats artean egotu / zen tenplu barrenean, / gero lekhorera ilkhi / zen illun nabarrean.
EZ Noel 91.
Arratsean bere konzienzia examinatzean.
Harb 435.
Eta gogoeta harekin lohatkar zaitezi arratsean eta bai iratzar ere goizean.
Ax 621 (V 400).
Goxerean eta arratsa etorri artean [...] zeinbat bider pekatu mortal egin daben.
Cap 129.
Arratseko bespea arraiak biharamuneko goiza ilhun egitea du.
"Laeta vigilia serotina"
.
SP Imit I 20, 7.
Agian, arratsa gabe hilenitz.
Tt Onsa 176.
Arrats onetan.
CartVera
265.
Iguzkia bethi hari duk / Agertzen eta estaltzen: / Estaltzen duk arrats guztiez / Eta goizetan agertzen.
Gç 176.
Dela goiza, dela arratsa.
Ib. 134.
Kristiak etzan beno lehen, arratsen zer egin behar dü?
Bp I 135.
(s. XVIII)
Gabaren laguntzarekin batean, zeren arratsa hurran baitzen, berehalaxe lehiadura handirekin banatu ziren bata horrat eta bertzea hunat.
ES 114.
Lehenago etzuten jaten egunean behin baizik arratsaren inguruan.
CatLav 384.
(V 185)
Arratsean oera etzin baño leenengo.
Iraz 50.
[Izarrak] goizean zillar[r]ezkoak, arratsean urrezkoak badirudite ere.
Lar SAgust 3.
Orhoitzaite, goizeraiño konserbatu nahi izan zaituen Jainkoak, ez darotzula promes eman, aratseraño konserbatuko zaituela, eta baldiñ aski ona izatu bada zu arratseraño bizi arazteko, ez zaituela seguratzen, biharamun goiza ardietsiko duzula.
He Gudu 125.
Goizan uste ükhen ezazü, etzirela arratsiala heltüren.
Mst I 23, 3.
Orra Jakobi aldi edo arrats hartan gertaturikakoa.
Mb OtGai III 309 (en la ed. de 1905, 412 se copia erróneamente arrast).
Goxean, eguerdian ta arratsean esateko.
Oe 14.
Arratseko freskuran.
Lg II 196.
Orzegun Sandu arrátsean bekalákoan igánze Jerusaléna, xakinik zéla azkén arrátsa.
LE Doc 159.
Bere goizeko edo atseko examenian.
AR 52.
Goizian, eguerditan eta hartsian [sic]
.
CatLan 162.
Dakialarik bizia emaiten dereioan ber eskiak, goizian dereioala lüzatzen ta llabürtzen arratsian.
Egiat 167.
Arratsean egin oi dan afari-usia edo kolazioa.
Ub 187.
(s. XIX)
Eta etzi aratseko / Montaban sartüko.
Xarlem 224.
Arratsean begiratu zelan ta zetan emon dozun eguna.
Añ
EL1
81.
Jokoan aritzea [...] arratsaldeko ordu bietatik arratseko zorzien bitartean.
AA II 76s.
Askotan arratsa ardiesten da goizeko othoitza egin gabe.
Dh 49.
Itanduko deutsa arratsian alabiari, ia dantzara zeinek eruan daben.
fB Olg 59.
Jan leike eguberdijan aragija eta arratsian arraina.
Astar II 239.
Bilaraz ditzatzuen aratsetan bederen Jaunaren tenplorat.
CatAst VIII.
(ap. DRA)
Egun hartako arratsa, zein baitzen asteko lehena, ethorri zenean.
TB Io 20, 19 (HeH arratsiria zelarik
).
Arratsan ohian / lagünik gabia.
Etch 506.
Goizan ipharra eta arratsen hegua.
Ib. 686.
Bi jendarmen artian / atseko Ernanira.
Bordel 44.
Melibeo, nerekin / gaurko arratsean / deskantsatuko zera / belarren gañean.
It Fab 184.
Aurten? Ill onetan? Gaurko arratsian?
Ur MarIl 34.
Hargatik arratsa yin zen baiño lehen, / Otso bat agertu baitzen, / Arthaldea ihesi gan zen.
Gy 254.
Arratseraño beintzat ezkutuan egon ziran, eta illundu zuenean [...] Galilearonz abiatu ziran.
Lard 471.
Il-asmo zuten bezpera-arratsean.
Ib. 503.
Iguzkiak hedoi bat arratsean argitzen eta edertzen duen bezala.
Dv LEd 260.
Bainan arretsa berandua dela ohartzen naiz. Dugun egin othoitza eta goazen lotara.
Dv Lab 5 (cf. ARRATS BERANDU).
Arretsean, etzaitezila behinere goan oherat, abereei begi ukhaldi bat eman gabe.
Ib. 230.
Bada iya pasa da eguna, / arratsa berriz dator illuna.
Bil 78.
Arratsan ützültzia gomendatürik untsa.
ChantP 332.
Hiri ttipi batetarat arratsa gabe ezin heldu izanez, kapera batean iragan zuen gaua.
Laph 58.
Arrats izugarria! Ordu tristeak!
SBaroj CancB
III 320.
Kantatu biar degu, / gabon arratsa da.
Sor Gabon 22.
Ats <as> batez tornu bat.
HerVal 209.
Leio guztiyak itxitzeko arratsaldearen bukaeran, eguzkiya sartu eta arratseko intza asi baño len.
EE 1885a, 133.
Erioa arratsean lapurra bezela, gutxien uste danean etorriko dala.
Arr May 44.
Sekulan ez dut ahantziko Abendu ilhabetheko arrats hura.
Lap 17 (V 10).
Emazue ongi zuen buruari, goiz guziz, menturaz etzaretela arratsera helduko.
Jnn SBi 126.
Bildürik egon ziren Ephesako elizan goizetik arratseko zortzi orenetarano.
Ip Hil 93.
Erdu gaur arratsean / bakarrik geurera.
Azc PB 192.
Arrats atako bigira.
Ag AL 66.
(s. XX)
Goizean agora eramatekorik ez izan eta arratserako etxe-alde aundi ta ugarien jabe egin danari.
Inza Azalp 7.
Bordetarat orduko, goxo zen arratsa.
Ox 24.
Arrats batez, zerbait zotükü nabaritürik, jarri zen haren alde peko kanberan.
Const 19.
Arratsak bere estalki beltzez / artu du lurra.
Jaukol Biozk 36.
Gaizki esaka ixildu gabe / arratsak eta egunak.
Tx B I 97.
Andik urrengo jai-arrats batez / San Sebastian gabian.
Ib. 165.
Arratse [sic] artan oatzeratakoan gure gizonak deitu zituen bere lau lagunak eta manda-zaña.
FIr 138.
Astezken-goiz batez abiatu ginen [...] aratsean berean gibelerat sartzeko xedearekin.
JE Ber 7.
Bethi athera, bethi athera, arrats arteko lana izan zuten.
Barb Leg 60.
Ona emen nago: Goxian so-dagit / sarkalde argira. / Arratsean barriz sorkaldera nago, / ixarren begira.
Laux BBa 120.
Larrain gaziak gero, arratsean, zionez.
Ldi IL 43.
Doniban aurreko arratsean etxe ondoetan eta bidegurutzetan suak egitea.
JMB ELG 80.
Itsas-gizonak emaztea du / goizean goizik senardun, / eguerdian etxe-andere / arratserako alargun.
Or Eus 205.
Larunbat-arratsa da: / Paris, puta zahar, lotara doa / ... ni ere bai.
Mde Po 92.
Ilberri arratsa da ta izadia oro illuntasunaren magalpe sakonean lo datza.
Etxde JJ 43.
Sekulan gaitzeru bat gaztain nahi badute Eguberri arratseko.
Zerb Azk 33.
Arratsa etorri ta bikotez bete dira ibaiaren inguruak.
Txill Let 87.
Goizeko eguantz alai, txori ta argitsua, sarri askotan egun goibel eta arrats euritsu aldatu oi dan antzera.
Erkiag Arran 178.
Larunbat aratsa. Etzen beranta, ilhun izanik ere.
JEtchep 110.
Beltzak emanak omen dira atzo arratsean.
Izeta DirG 70.
Kasik arrats guziez.
Larz Iru 50.
Guenez, Arratsak (Vesper) zer lekarken, [...] eguzkiak oartaraziko dizu.
Ibiñ
Virgil
79.
Arratsak ur-ondoko zelai artan bere egoak zalbaldu zituan.
NEtx LBB 44.
Arratsak bazterrak ilunduz geroztik.
Ardoy SFran 63s.
Biar artsean zortzietan bada meza.
ZMoso 61.
Ia mesedez esan zaidazu / nun pasa dezun arratsa.
Uzt Auspoa
67, 109.
Aratsean baino aise azkarro / izaten bainaiz goizetan.
Mattin 112.
Hutsik iragan arren goiz arratsaldea, / arratsetan berotzen zauku sukaldea, / harat biltzen denean gure haur aldea.
Xa Odol 149.
Goizean esperantza, atsean etsia.
Ib. 256.
Goizian purru-salda, arratsian azak: aixe kabitzen ditu ipurdian galtzak.
(AN-5vill).
Inza NaEsZarr 1699.
Or bukatu zan arrats artako alkarizketa.
TxGarm BordaB 113.
Orroiturik arratsean taloak egin behar nituela.
Etchebarne 28.
Ostegun arratsean / zan preso artua.
Ayesta 60.
Izaban, arrats batean, Jacques Allières aurrean zegoelarik.
MEIG VI 133.
v. tbn. Volt 139. Saug 133. Arg DevB 146. Mong 589. Ch I 20, 7. Cb Eg III 355. Mercy 31. Brtc 15. CatLan 19. Mg PAb 119. AstLas 33. JJMg BasEsc 64. JesBih 410. MarIl 6. Arch Fab 135. Hb Esk 192. CantIzp (ed. 1868), 81. CatS VII. Legaz 33. Elzb Po 210. Xe 375. Etxeg EE 1884a, 570. AB AmaE 186. Elsb Fram 132. Zby RIEV 1908, 772. JanEd I 54. Apaol 79. Arb Igand 131. HU Aurp 185. CatJauf 87. Goñi 57. Balad 168 (V-ger). KIkG 82. ArgiDL 77. Enb 150. EA OlBe 37. Iratz 172. JAIraz Bizia 122. Anab Poli 89. JEtchep 36. Arti MaldanB 200. Ugalde Iltz 54. Gand Elorri 213. Azurm HitzB 57. Ataño TxanKan 74. Arats: Larz Iru 122. Balad 173. Larre ArtzainE 309.
(Ref. al declinar de la vida).
Herioaren arratsa, / Ethorri bezaiñ sarri / Khendu da soiñ aberatsa, / Gorputza billuzgorri.
Arg DevB 62.
Batere zuhur dena arratsaz orroitzen, / Goizeko iguzkian, ez sobra yostatzen.
Hb Esk 183.
Ez da beraz batere harritzeko gu bezala ohantze maitetik urrundu behar izan direnek berritz itzuli nahi badute, arratsa, arrats handia, heldu delarik.
Zerb Azk 7.
"
Goizean Parisen, arratsean han berean [...] (BN). Se dice de tardíos, de personas que progresan poco en sus asuntos"
A EY III 340.
ARRATS-AIRE.
"A
rrats airea, serein" SP.
ARRATS APAL
(L; Hb, Dv). Atardecer, caída de la tarde. "Arrats aphala, tombée de la nuit, la brume" Dv. "Arrats apalean (L), al caerse la tarde" A EY III 340. v. ARRATSALDE APAL.
Ikhusirik arrats aphala zela, Samuel etzela ageri.
Lg I 267.
Jesus yoan zen arrats aphalean bere dizipulu guziekin lekhu hartarat.
Lg II 252.
Arrats aphalerat Jesus athera zen, lehen bezala, Jerusalemetik yoatekotzat Bethaniarat.
Ib. 226.
Herriko besta-arrats-aphalean.
Elzb Po 208.
Bihur zaitezte oraino arrats aphalean, Sakramendu sainduari bisita baten egiterat.
Arb Igand 185.
Agure saskigilleak aldegitean arrats-apalean.
Or Mi 95.
Begiak ertsirik eta mintzabage zegon Mirei. Arrats-apala zen.
Ib. 143.
Bein ikusi nuan arrats-apalean, / Gonatxo bildua ta aztalak ageri.
TP Y
1933, 88.
Ez ote naiz geiago arrats apalean / Larrunak xoraturik haitz pean jarriko?
Iratz 130.
Arrats-apalean, gorribeltz eta limoi-loreen artean, urresagasti bakarrean barna [...].
Amez Plat 105.
Arrats apal apalean heldu zaren ezindua, / Bihotz orotan jasanik bizitze hunen gudua.
Iratz 174.
ARRATSARI BURUZ.
Hacia el atardecer.
Errientetarik zenbeitek bederen ez ote dituzte, arratsari buruz, etxeratekoan egin bi gogoeta?
HU Aurp 140.
Ikustekoa zela diote gure xapelduna arratsari buruz eskolarat itzultzen.
"Vers le soir"
.
Ardoy SFran 90.
ARRATS-ARTE,
ATSARTE (BN-mix).
Período hasta la noche. "L'intervalle qui s'écoule entre le moment où l'on parle (matin ou après-midi) et le soir. Yuen duzu atsarte huntan (Ostab.)" StJayme AnV 3. "Atsarte, intervalo de un momento a [=hasta] la tarde o la noche" A Apend (que da la indicación BN-est, tal vez por BN-ost).
Bai, urrun da segurki arrats arte huntako lanik izanen baitugu.
"Que nous ayons du travail jusqu'a la nuit"
.
Barb Leg 60.
ARRATS-ASKARI.
Merienda. "Goûter, petit repas [...], arats-askari" T-L. "Merienda o ats-azkaria" (Ae) CEEN 1971, 346. "Arrats-azkari (BN-baig), merienda" Zt (comunicación personal). v. ARRATSALDE-ASKARI.
Jaun merak jende guziak gomitatu ditu arats-askarirat.
Herr 26-10-1961 (ap. DRA
).
Giltzapean sartu zituan klasea amaitu zanean, bakhoitza gela batean, arrats-askariko jolas-aldian, bostetatik seirak arte egoteko.
Osk Kurl 198.
San Xipirine kari, adios ats-askari.
EZBB II 108.
ARRATS-AURRE.
"(Al) anochecer [...] illunzerakoan, gau aurrean, arrats aurrean" Lar.
ARRATS BEHERA.
Atardecer. "Arrats beheran (Lc), al caer de la tarde" A.
Arrats Beran.
Laux AB tí.
Urre-zar don arrats-bera / eta lerdijoi ereskin.
"La tarde cobra color de oro viejo"
.
Ib. 48.
Egunabarrak arrats-berea urre-samar eukala, labur esateko.
Erkiag Arran 94.
Arrasbeeratik egunsentirarte.
Ib. 102.
Arrats-beerako laru aurrean, / lander eta bakar.
Gand Elorri 40.
Arrats-bera; zerua / ez urdin, ez gorri. Zorakor zan dana / goiz arratsberetan.
Egieder Usk 35, 28 (sic. ap. DRA
).
Eguzkiak alde dau mendi osteetara, ta arrats-beera betean aize makala dabil orriak gozaro astinduten.
Erkiag BatB 118.
ARRATS BERANDU.
Noche.
Arrats-beranduan, illun-kozkortu ondoan, Yesus bakarrik zegon.
Ir YKBiz 213.
Arrats berandu batean, bizikleta zaar bat artu nai ostu.
Erkiag BatB 106.
ARRATS-DEI
(Forma con la que el editor Azkue sustituye en Azc PB el arrastei del autor). v. arrastegi.
Etxerantza etozala / pozik arrats-deian / aize barik euria / asi zan mendian.
Azc PB 98.
Ioanek Kontze galanta / atara eban dantzan / iolas arrats-dei baten / Larrauriko plazan.
Ib. 130s.
Ezkondu ta arrats-deian / edaten ardaoa / senar ta lagunakaz / kateara doa.
Ib. 237.
ARRATS-HEGI.
"Entrée de la nuit" Hb.
ARRATS ETA GOIZ.
Todo el día. v. GOIZ ETA ARRATS.
Gaia trastez jantzita / ere noiz edo noiz / ikusi izandu det / arrats eta goiz.
Zendoia 209.
ARRATSERIK (atserik Sal).
Al anochecer.
"
Etse ketako etsekoandriak xuntatzen dra atserik
"
ZarHizt
.
ARRATSETIK GOIZERA.
De la noche a la mañana, en poco tiempo. Cf. GOIZETIK ARRATSERA.
Horra ba, gure gizona bat batian, arratsetik goizera aberastia.
Zub 65.
ARRATSEZ.
"Artsez, siendo ya noche" A Aezk 289. Cf. hirur goizez eta arratsez (Mong 592), beste zenbait arratsez (Mb IArg I 253), Mendekoste arratsez (Ox 25).
Arratsez, lanetik ateratzean, batak bestea igurikitzen zuten eta zenbait aldiz ostatuan sartzen ziren edari bana hartzera.
Mde Pr 146.
ARRATS-EZKILA.
Toque de campana del anochecer.
Orenak iotzean. [...] Argi ezkillan. [...] Arrats ezkillan.
EZ Man II 33s.
ARRATS GORRI
(arrasgorri V-ger, AN-gip; Lar DVC;
arraskorri V-ple, G, AN-gip-5vill). Ref.: A (arrats, arras-gorri, arraskorri); A Apend (arraskorri). "Arrasgorria, arreboles del anochecer" Lar DVC 159. "Arrasgorri eguraldi, baldin egoera ezpalegi (V-ger) A. "Arraskorri eguraldi, goizkorri laster euri (AN-gip-5vill)" Ib. "Arraskorri aizetsu, goizgorri euritsu (G-azp)" A Apend.
Arras gorri de Castilla calentar te ha la costilla
.
RG B, 50.
Gox gorrik euri daidi, Arras gorrik eguzki.
"Mañana colorada llubia hera, tarde colorada sol"
.
Ib. B, 48.
Goiz gorri, euri daidi; arrats gorri, eguraldi.
RIs 41.
Goiz gorriak dakarke uri, arrats gorriak eguraldi.
O Pr 199.
Goiz gorri euri daidi, arrats gorri eguraldi.
Lar Cor 41.
Arrats gorri eguraldi, goizgorri, euri dagi.
Aq 62 (pág.).
Arrats-gorri, goisian eguzki.
Mg PAb 122.
Goizgorri baiño maiteago du / arrasgorriren diztira: / onek, arean, baitakarkio / biamon on idurira.
"Le agradan más los arreboles del anochecer que los del amanecer"
.
Or Eus 89.
Beldur naiz, eneño, arrats gorriotan / erio-oxkirria dabiltzun zaiñetan.
Ldi UO 20.
ARRATSIK ARRATS.
Noche tras noche.
Arratsik arrats zeru urrutian ñirñari, / maite-kupiraz zagerkidan izar argi.
SMitx Arraun 116.
ARRATS-ILUNTZE.
Anochecer.
Biotz guztitik esker onak emoten deutsudaz barko arrats-iluntzetik egun sentiko argitara atera nozulako.
Añ
EL2
10 (
EL1 6 arratse ilunstarik [sic]).
Sartu, brist, oilotegian / arrats ilhuntze irian.
Ox 105.
ARRATS ITSUTURIK.
Habiendo anochecido. "Arrats utsitruk, eta oraino ere lanean (R), habiendo cegado la noche, ¡todavía trabajando!" A.
ARRATS-IZAR.
"Acronyctae, arrats izárrak vel arratseko izarrak" Urt I 112.
ARRATS LEHEN.
Principio del atardecer.
Indarka antzean doaz arrats leeneko orduak, neska-mutillen artean.
Erkiag BatB 157.
ARRATS ORO.
v. arratsero.
ARRATS OROZ.
Todos los anocheceres. v. arratsero.
Exhortatzen dütügü [...] arrats oroz, konzenziaren etsamenaren egitez.
Mercy 31.
Egin arrats oroz konzientziako etsamina.
Dh 56.
Arrats oroz etzan gabe behar da konzenzia ikhertü.
CatS 83.
Gaiaren hun igaraiteko hartzen zian arrats oroz, ohialat sartü onduan godalet handi baten bete aigardent.
Const 41.
ARRATS-OTOITZ.
"Orobat, "Completorium" esateko, arrats-otoitz etzait iduritzen berrikeri danik" Or MB VIII.
BART ARRATS,
GOIZ-ARRATS,
GOIZ ETA ARRATS,
GOIZETIK ARRATS,
ILUN-ARRATS.
v. bart, goiz, ilun.