Azpisarrerak (sarrerak) (21)
- ALKANDORA HUTSIK (alkandora)
- ATORRA HUTSIK (atorra)
- AURPEGI-HUTSIK (aurpegi)
- BARAU-HUTSIK (barau)
- BESO-HUTSIK (beso)
- BIZKAR-HUTSIK (bizkar)
- BURU HUTSIK (buru)
- ESKU HUTSIK (1 esku)
- HANKA HUTSIK (hanka)
- HUTS-HUTSIK (1 huts)
- HUTSIK (1 huts)
- HUTSIK ADINEAN (1 huts)
- HUTSIK GABE (1 huts)
- HUTSIK HUTS (1 huts)
- MAHUKA HUTSIK (1 mahuka)
- MAMI-HUTSIK (mami)
- MANGA-HUTSIK (manga)
- ORPO-HUTSIK (orpo)
- SOIN HUTSIK (soin)
- ZANGO-HUTSIK (zango)
- ZARPA-HUTSIK (1 zarpa)
aditu.
Tr. De uso casi general, aunque en suletino sólo hay dos ejs. (en la acepción de 'entender'). Su empleo disminuye relativamente en el s. XX. La forma aitu comienza a aparecer en textos alto-navarros del s. XVIII (alternando con aditu en F. Elizalde y Lizarraga de Elcano, por ej.); en autores vizcaínos, desde principios del s. XIX es tan usual o más que aditu, mientras que entre los guipuzcoanos es bastante menos frecuente (al menos, antes de 1950 y fuera de diálogos y textos populares); al Norte sólo emplean aitu Hiribarren e Iratzeder. En textos vizcaínos el sust. vbal. es adieta- o a(d)itute-. Hay adi como participio en alguna ocasión en Orixe, y el rad. adit en Prop. En RomBasc 1 aparece audi beza, sin duda grafía cultista. En DFrec hay 122 ejs. de aditu y 7 de aitu.
Etim. Al parecer de lat. auditu, con reducción irregular del diptongo.
I .
(Vb.).
1.
(G, AN, L, BN; SP, Ht VocGr, Lar, VP
5v, Añ, Arch VocGr, VocBN
, Dv, H),
aitu (V-gip, G, AN, L-côte-sar, B, BN-arb-ad-baig, Ae; VocCB , H),
aritu (AN-gip; Dv (V))
Ref.:
Bon-Ond 158; A; AtSac 40; Iz To y Ulz (aittu), Als (aitu); Etxba Eib (aittu); EAEL 18; Gte Erd 20; ZestErret (aittu)
.
Oír; escuchar. "Entendre, ouïr" Ht VocGr 330. "Écouter" Ib. 354. "Exaucer" Ib. 357. Cf. LE-Ir: "Es la palabra ordinaria para 'oír'; sólo para 'oír misa' meza entzun". Cf. aiko, aikon. v. entzun, behatu. Tr. Salvo en suletino, se documenta en todas las épocas y dialectos, aunque en vizcaíno es relativamente menos frecuente.
Hitz gutitan adi ezak, nahi baduk, egia: / hiretako eztiadukat gerthuz neure buruia. E 223. Zeren aditu baitugu ezen gutarik ilkhi diraden batzuk zenbeit proposez trublatu ukhan zituztela. Lç Act 15, 24. Aditu eben ots andi bat. Lazarraga A, 1152v. Inglaterrako armadaz ere ezin deusik adi dirot. CartEsp 464. Ezkila aditzen duenean. Ber Trat 26v. Arren bada adizazu humillaren othoitza. EZ Man I 37. Meza beraz adizakek egun hekin goizean. Ib. 31. Ordea nik alea ni gor ez nuen deus aditzen. Harb 329. Aditu zuen zerutik mintzoa. Ax 76 (V 50). Behar eztena erraiten duenak, adi dezake nahi eztuena. O Pr 554. Nardatzen dira lurrekoez minzatzen aditzeaz. SP Imit III 4, 4. Hargatik egundaino ezta aditu, ez iskiribuetan kausitu. ES 122. Munduak aditu begi: / senar gaitzak emazte ona esperadu ezpegi. Acto 283. Kanta desonestoak ikasiaz edo kantatuaz edo aek gustoz adituaz. OA 159. Ene semea adi zatzu ene hitzak. "Audi" . Ch III 3, 1 (SP enzun etzatzu, Mst beha zite). Baña ai zagun alzina zer dion S(andu) andigonek. SermAN 6v. Txarlari oiek ikustea [pulpituan] ta aditzea nola dauden isekaz. Lar Carta a Mb 279. Zenbait habarrots handi eta mulzutikako aditzen duzunean. He Gudu 136. Predikariaren hitzak aditzen ditu atso berritsuarenak adi litzaken gisan. Mb IArg I 81. Soldaduai aditutako itz libre edo izkuntza txar batzuek eransi zitzaiozkan. Cb Just 24. Zergatik etzan onen aotik / sentimenturik aditzen. Cb Bast 37. Adi ezazu atentzionerekin, kontsidera zatzu astirekin. Brtc 168.
(s. XIX) Ez dute inoiz agertu konfesioan aituriko gauzarik. Mg CC 125 (PAb 159 aditu). Berak ikusi, enzun, eta aditu zituzan dirianak. Añ EL1 31. Iñoiz eztulen bat edo beste aditu diegu [beiai] . AA II 185. Adizak, eta ikhara hadi aditzeaz, zer dioen Jaundone Paulok. Dh 222. Zelan prestau biar dau bada kristinaubak, norberari jagokan bizi-eria artuteko? Aitu egizu bada zelan. fB Ic III 314 (II 270 aditu). Adi bezate / arretarekin, / zabal bezate begia. Echag 247. Oihu bat aditu da deia lazgarritan. Hb Esk 58. Hori aitzean, guziak hirriz eman ziren. Hb Egia 29. Guk gerok bere aotik esaten aditu diogu. Lard 449. Zaragarra, ezkabia eta bertze gaitz asko zikhintasunetik heldu direla aditzea. Dv Dial 36 (It aditu; Ur, Ip entzun). Dituenak belarriak aditzeko, adi beza. Ur Mt 11, 15 (He, TB, IBe aditu, Echn aitu; Lç, HeH, Ur (V), Ip, Ol, Ker, IBk en(t)zun). Bigarna, bearriez aitzea. CatSal 65. (CatR 65 entzutia) Ikusi eta aitu zuena bere senarrari kontatzera joan. Aran SIgn 32. Nik ez diyot kasorik oraindaño egin, eta egiyaz bere esaerak ez aitubak bezela utzi ditut. Sor Gabon 36. Kotolai gizajua au aditu utsak jarri zuan ez zeruan eta ez lurrian. Bv AsL 127. Baztar danetan nere kantua / gozoro adi dezaten. AB AmaE 103. Erraten ziok, alegia aphal, bainan franko gora ongi aditua izateko. Elzb PAd 81. Eskual-herrriaren eta bereziki Eskuararen aiphamena aditurik. Arb Igand 32. Eta nabaritu edo aditu zuten etxean zela. "Auditum" . DvHtoy Mc 2, 2 (Dv nabaritu zuten). Estimatuko nizuke nik aditzeko moduan karta orixe irakurtziaz. Moc Damu 35.
(s. XX) Arras goizik aditua bide nakon haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien aitzinean. JE Bur 10. Aitu det, amona; len ere aitu det, eta gañera neuk ere banekian, bai ondotxo. Ag G 275 (218 aditu). Errepente; orlako gauzik attu're... Alz Bern 59. Bigarren lausengua aditu ondoan. Zub 106. Gibelalde Gazteluzar-en jaioa zala ere aditu izan diat. Lab EEguna 86. Asi zan aldarrika munduko beste aldekuak be adittuteko eran. Otx 148. Arnas agor au adiz, / sar ni barnagoan / Zure deadar oien / musikaren ioan. Or BM 100 (QA 83 aditu). Baña olaen zarata-artian / aren aiotsik adittu-ezin! Laux AB 81. Huna ixtorio bat mila aldiz supazterrean aditu dioguna. Zerb Azk 39. Ixillik aditu zizkion apaizak bere kezka guziak. NEtx LBB 28. Behin baino gehiagotan ikusi zuken Frantsesek eta ere menturaz aditu. Ardoy SFran 96. Zonbait euskal eliza bisita ditzagun, / han adituren dugu "fededun erdaldun". Xa Odol 241. Kasinuan nola ibili naizen / danek duzue aditu. Mattin 134. Uraren otsa beste gauzarik / aitzen etzan garaietan! Uzt Sas 165 (339 aditu). Jose, aditu al dek? Zendoia 45. Aitak berriz ez du horrelakorik aditu nahi. MIH 311.
v. tbn. Volt 147. Hm 63. Arg DevB 159. Gç 45. CatLav 429 (V 203). El 17 (1 aitu). Iraz 44. CatBurg 30. GavS 26. Oe 135. Ub 63. VMg 84. LE Ong 62v (80r aitu). CatB 80. CatLuz 19. Bordel 87. It Fab 55. Gy 209. Bil 70. Legaz III. Xe 362. Ud 127. Arrantz 76. Zab Gabon 54. Urruz Urz 49. Arr May 178. Elsb Fram 60. Apaol 73. HU Aurp 218. AzpPr 73. CatJauf 26. Goñi 99. A Ardi 120. EusJok 141. Barb Sup 140. Altuna 76. Jaukol Biozk 68. FIr 146. Tx B II 95. Enb 180. Etcham 224. Ol Io 8, 43. Ir YKBiz 108. Iratz 126 (188 aitu). Lf Murtuts 22. Etxde JJ 86 (242 aitu). Arti MaldanB 81. And AUzta 142 (107 aitu). Izeta DirG 21. Zait Plat 72. Vill Jaink 49 (139 aitu). Salav 46. Ataño TxanKan 45. Berron Kijote 166. Aitu: LarraSerm 58. CatUt 13. CatAe 64. CatUlz 33. Iraola 21. Garral EEs 1921, 106. Munita 100. Erkiag BatB 142. Etxba Ibilt 471.
Oír; escuchar. "Entendre, ouïr" Ht VocGr 330. "Écouter" Ib. 354. "Exaucer" Ib. 357. Cf. LE-Ir: "Es la palabra ordinaria para 'oír'; sólo para 'oír misa' meza entzun". Cf. aiko, aikon. v. entzun, behatu. Tr. Salvo en suletino, se documenta en todas las épocas y dialectos, aunque en vizcaíno es relativamente menos frecuente.
Hitz gutitan adi ezak, nahi baduk, egia: / hiretako eztiadukat gerthuz neure buruia. E 223. Zeren aditu baitugu ezen gutarik ilkhi diraden batzuk zenbeit proposez trublatu ukhan zituztela. Lç Act 15, 24. Aditu eben ots andi bat. Lazarraga A, 1152v. Inglaterrako armadaz ere ezin deusik adi dirot. CartEsp 464. Ezkila aditzen duenean. Ber Trat 26v. Arren bada adizazu humillaren othoitza. EZ Man I 37. Meza beraz adizakek egun hekin goizean. Ib. 31. Ordea nik alea ni gor ez nuen deus aditzen. Harb 329. Aditu zuen zerutik mintzoa. Ax 76 (V 50). Behar eztena erraiten duenak, adi dezake nahi eztuena. O Pr 554. Nardatzen dira lurrekoez minzatzen aditzeaz. SP Imit III 4, 4. Hargatik egundaino ezta aditu, ez iskiribuetan kausitu. ES 122. Munduak aditu begi: / senar gaitzak emazte ona esperadu ezpegi. Acto 283. Kanta desonestoak ikasiaz edo kantatuaz edo aek gustoz adituaz. OA 159. Ene semea adi zatzu ene hitzak. "Audi" . Ch III 3, 1 (SP enzun etzatzu, Mst beha zite). Baña ai zagun alzina zer dion S(andu) andigonek. SermAN 6v. Txarlari oiek ikustea [pulpituan] ta aditzea nola dauden isekaz. Lar Carta a Mb 279. Zenbait habarrots handi eta mulzutikako aditzen duzunean. He Gudu 136. Predikariaren hitzak aditzen ditu atso berritsuarenak adi litzaken gisan. Mb IArg I 81. Soldaduai aditutako itz libre edo izkuntza txar batzuek eransi zitzaiozkan. Cb Just 24. Zergatik etzan onen aotik / sentimenturik aditzen. Cb Bast 37. Adi ezazu atentzionerekin, kontsidera zatzu astirekin. Brtc 168.
(s. XIX) Ez dute inoiz agertu konfesioan aituriko gauzarik. Mg CC 125 (PAb 159 aditu). Berak ikusi, enzun, eta aditu zituzan dirianak. Añ EL1 31. Iñoiz eztulen bat edo beste aditu diegu [beiai] . AA II 185. Adizak, eta ikhara hadi aditzeaz, zer dioen Jaundone Paulok. Dh 222. Zelan prestau biar dau bada kristinaubak, norberari jagokan bizi-eria artuteko? Aitu egizu bada zelan. fB Ic III 314 (II 270 aditu). Adi bezate / arretarekin, / zabal bezate begia. Echag 247. Oihu bat aditu da deia lazgarritan. Hb Esk 58. Hori aitzean, guziak hirriz eman ziren. Hb Egia 29. Guk gerok bere aotik esaten aditu diogu. Lard 449. Zaragarra, ezkabia eta bertze gaitz asko zikhintasunetik heldu direla aditzea. Dv Dial 36 (It aditu; Ur, Ip entzun). Dituenak belarriak aditzeko, adi beza. Ur Mt 11, 15 (He, TB, IBe aditu, Echn aitu; Lç, HeH, Ur (V), Ip, Ol, Ker, IBk en(t)zun). Bigarna, bearriez aitzea. CatSal 65. (CatR 65 entzutia) Ikusi eta aitu zuena bere senarrari kontatzera joan. Aran SIgn 32. Nik ez diyot kasorik oraindaño egin, eta egiyaz bere esaerak ez aitubak bezela utzi ditut. Sor Gabon 36. Kotolai gizajua au aditu utsak jarri zuan ez zeruan eta ez lurrian. Bv AsL 127. Baztar danetan nere kantua / gozoro adi dezaten. AB AmaE 103. Erraten ziok, alegia aphal, bainan franko gora ongi aditua izateko. Elzb PAd 81. Eskual-herrriaren eta bereziki Eskuararen aiphamena aditurik. Arb Igand 32. Eta nabaritu edo aditu zuten etxean zela. "Auditum" . DvHtoy Mc 2, 2 (Dv nabaritu zuten). Estimatuko nizuke nik aditzeko moduan karta orixe irakurtziaz. Moc Damu 35.
(s. XX) Arras goizik aditua bide nakon haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien aitzinean. JE Bur 10. Aitu det, amona; len ere aitu det, eta gañera neuk ere banekian, bai ondotxo. Ag G 275 (218 aditu). Errepente; orlako gauzik attu're... Alz Bern 59. Bigarren lausengua aditu ondoan. Zub 106. Gibelalde Gazteluzar-en jaioa zala ere aditu izan diat. Lab EEguna 86. Asi zan aldarrika munduko beste aldekuak be adittuteko eran. Otx 148. Arnas agor au adiz, / sar ni barnagoan / Zure deadar oien / musikaren ioan. Or BM 100 (QA 83 aditu). Baña olaen zarata-artian / aren aiotsik adittu-ezin! Laux AB 81. Huna ixtorio bat mila aldiz supazterrean aditu dioguna. Zerb Azk 39. Ixillik aditu zizkion apaizak bere kezka guziak. NEtx LBB 28. Behin baino gehiagotan ikusi zuken Frantsesek eta ere menturaz aditu. Ardoy SFran 96. Zonbait euskal eliza bisita ditzagun, / han adituren dugu "fededun erdaldun". Xa Odol 241. Kasinuan nola ibili naizen / danek duzue aditu. Mattin 134. Uraren otsa beste gauzarik / aitzen etzan garaietan! Uzt Sas 165 (339 aditu). Jose, aditu al dek? Zendoia 45. Aitak berriz ez du horrelakorik aditu nahi. MIH 311.
v. tbn. Volt 147. Hm 63. Arg DevB 159. Gç 45. CatLav 429 (V 203). El 17 (1 aitu). Iraz 44. CatBurg 30. GavS 26. Oe 135. Ub 63. VMg 84. LE Ong 62v (80r aitu). CatB 80. CatLuz 19. Bordel 87. It Fab 55. Gy 209. Bil 70. Legaz III. Xe 362. Ud 127. Arrantz 76. Zab Gabon 54. Urruz Urz 49. Arr May 178. Elsb Fram 60. Apaol 73. HU Aurp 218. AzpPr 73. CatJauf 26. Goñi 99. A Ardi 120. EusJok 141. Barb Sup 140. Altuna 76. Jaukol Biozk 68. FIr 146. Tx B II 95. Enb 180. Etcham 224. Ol Io 8, 43. Ir YKBiz 108. Iratz 126 (188 aitu). Lf Murtuts 22. Etxde JJ 86 (242 aitu). Arti MaldanB 81. And AUzta 142 (107 aitu). Izeta DirG 21. Zait Plat 72. Vill Jaink 49 (139 aitu). Salav 46. Ataño TxanKan 45. Berron Kijote 166. Aitu: LarraSerm 58. CatUt 13. CatAe 64. CatUlz 33. Iraola 21. Garral EEs 1921, 106. Munita 100. Erkiag BatB 142. Etxba Ibilt 471.
Escuchar (a una persona).
Tr. Al Norte sólo aparece con compl. en caso absoluto; al Sur parece haber ido creciendo con el tiempo su uso con compl. en dativo.
Oninbatenaz adi nazazu, / badozu sentimenturik. Lazarraga A23, 1195r. Gitxitan bitartekoak aditzea. CartAzp 125. Afizionatuki aditzen zaitut minzo zarela. Harb ã 8r. Jesus-Kristo, adi gaitzatzu. Gç 51. Mintza zaite, iauna, ezen zure zerbitzariak adituko zaitu. Ch III 2, 1. Aditzen zaituztenen aiñtziñean. He Gudu 147. Zu aditzen zaituenak usteko du [...] gaizki bizi dirala. Mb IArg I 264. Txit pozik beti aditzen zaituena. Cb Eg II 78. Kristo, aditu gaizuz. Añ EL1 227. Herodes aditu ta / naigabez beterik, / aruntza biyurtzeko / ez degu asmorik. Echag 101. Nere seme maiteak, / adi nazazute. It Fab 105. Aita nerea, eskerrak ematen dizkizut, aditu didazulako. Lard 426. Felixek bi aldekoai aditu zien. Ib. 525. Adi nazazu, nere nagusi biotzekoa. Arr GB 90. Erregutu zion humilkiro konpesioan aitu zizaiola. Aran SIgn 70. Aditu nai nioke aingerutxo bati, / Orandik ikasteko kantatzen obeki. AB AmaE 398. Mattin, adi nezak ongi. Elzb PAd 81. Iduritzen zait aditzen zaituztedala plenitzen. Arb Igand 187. bati ala aitzen niyon esaten lengo egunian. Iraola 73. Adi zadazute benaz. Ag G 225. Jainkoak adi zaitzala, ori! Barb Sup 87. Bertze lagunak ja aspaldiskoan loa ezin-garaituz zabiltzan, burua koskatuz batzutan haritzen enborrari. Ez ninduten hek aditu. JE Ber 36. Ez dizut adituko, / ez egiñ negarrik. Yanzi 95. Argatik [Yoan Bataiazalea] zaintzen zuen; ari entzun ondoan, kezka aunditan yartzen zan, ta ala ere gogotik aditzen zion. Ir YKBiz 205. Chaubadonen fama orotarat hedatu zen beraz eta Paristarrek ere aditu nahi izan zuten. Zerb Azk 54. Aditu eidazu, arren, eta gero esango deustazu ezer daukazunentz. Bilbao IpuiB 171. Aitonari aditzeko / danok egon gertu. And AUzta 149.
v. tbn. (con compl. en caso absoluto) EZ Eliç 351. Brtc 204. AA I 465. Dh 78. MarIl 43. Etcham 224. Xa Odol 27.
Oninbatenaz adi nazazu, / badozu sentimenturik. Lazarraga A23, 1195r. Gitxitan bitartekoak aditzea. CartAzp 125. Afizionatuki aditzen zaitut minzo zarela. Harb ã 8r. Jesus-Kristo, adi gaitzatzu. Gç 51. Mintza zaite, iauna, ezen zure zerbitzariak adituko zaitu. Ch III 2, 1. Aditzen zaituztenen aiñtziñean. He Gudu 147. Zu aditzen zaituenak usteko du [...] gaizki bizi dirala. Mb IArg I 264. Txit pozik beti aditzen zaituena. Cb Eg II 78. Kristo, aditu gaizuz. Añ EL1 227. Herodes aditu ta / naigabez beterik, / aruntza biyurtzeko / ez degu asmorik. Echag 101. Nere seme maiteak, / adi nazazute. It Fab 105. Aita nerea, eskerrak ematen dizkizut, aditu didazulako. Lard 426. Felixek bi aldekoai aditu zien. Ib. 525. Adi nazazu, nere nagusi biotzekoa. Arr GB 90. Erregutu zion humilkiro konpesioan aitu zizaiola. Aran SIgn 70. Aditu nai nioke aingerutxo bati, / Orandik ikasteko kantatzen obeki. AB AmaE 398. Mattin, adi nezak ongi. Elzb PAd 81. Iduritzen zait aditzen zaituztedala plenitzen. Arb Igand 187. bati ala aitzen niyon esaten lengo egunian. Iraola 73. Adi zadazute benaz. Ag G 225. Jainkoak adi zaitzala, ori! Barb Sup 87. Bertze lagunak ja aspaldiskoan loa ezin-garaituz zabiltzan, burua koskatuz batzutan haritzen enborrari. Ez ninduten hek aditu. JE Ber 36. Ez dizut adituko, / ez egiñ negarrik. Yanzi 95. Argatik [Yoan Bataiazalea] zaintzen zuen; ari entzun ondoan, kezka aunditan yartzen zan, ta ala ere gogotik aditzen zion. Ir YKBiz 205. Chaubadonen fama orotarat hedatu zen beraz eta Paristarrek ere aditu nahi izan zuten. Zerb Azk 54. Aditu eidazu, arren, eta gero esango deustazu ezer daukazunentz. Bilbao IpuiB 171. Aitonari aditzeko / danok egon gertu. And AUzta 149.
v. tbn. (con compl. en caso absoluto) EZ Eliç 351. Brtc 204. AA I 465. Dh 78. MarIl 43. Etcham 224. Xa Odol 27.
"
Bere burua aitzen, qui n'en croit qu'à lui-même"
Hb GH
1929, 89.
(V, G ap. A
; Lar, Dv) .
(En imperativo, usado para llamar o retener la atención del interlocutor). "Oyes, adizak, adizan, adizazu. Oye vm., adibeza, adibegi " Lar. " Aizazu (G, B), oiga V., atienda" A. " Aizu (G), exclamación que significa: ¡Oiga V.!" Ib. " Aizak, ¡oye, hombre!" Ib. " Aizan, ¡oye, hembra!" Ib. " Aikuzu (V-arr-m), aikuzu (V-arr), oiga" Ib.
Otsoak esan zion: / Adi zazu, anai: / bazoazke emendik / pozez kontatzera / osorika lepoa / dezula atera. It Fab 87. Adizak --esaten zioten-- [...], ere burua libratu ezak. Lard 460. Adi zazu, morroi Jose Juakin, / etxera farolan argiyakin, / aingeru oni / gaur zuk laguntzia da komeni. Bil 81. Aizazu, ez det gezurrik esan. Xe 313. Aizazu, dama gaztia, / ez nuan uste modu orretan / desanparatzen astia. PE 37. Aizak, nik ere nere gora-berak badizkiat. Zab Gabon 26. Adi zazu, Anttoni, eta, ikusi ote dituzte nola irten diran emendik osaba eta Maria? Moc Damu 15. Eta aibeza, bart komeriyan omen zan? Iraola 49. Aizak, ara, or ziatorrek erbi bat, erbiñudea. Ag G 262. Adi zan, Mirei, bein batez ikusi ninan bide-ondoan arkaitz soillean errotutako pikondo bat, Valeclusako aitzuloan. Or Mi 26s. Aizak, nere aizkide, prantses ospetsua, / txarriak urten deusku txito koipetsua. Enb 184. Ai zak, i, Arroxko: gaur sagardoari bildurra diokala dirudik. Alz Ram 40. Idiazabalkoa izan bearko luke, bestela. --Adi zazu, zalea naiz. Lab EEguna 72s. Aizak i, itzaurre bat egin bear diak. Ldi IL 84. Aizu, Mikele, ez al-dezu ikusi gaur gure ollo nabarra? TAg Uzt 113. Aizazu, Andoni; Bixenta ta Miren jarri ditzazu oituera oietara. JAIraz Bizia 29. Aizazu, Paulo, nere ibillera / orain biar dizut kontatu. Auspoa 77-78, 266. Aizue, errezatu eidazute "Veni Creator". Sorarrain Lili 123. Aizu: nik errialekua pagatu det ordea, eta ez det emen ezertxo ere ikusten. SM Zirik 46 (en boca de un azcoitiano). Adizu, kapitaina, egidazu mesede bat. Arti Tobera 267. Aizak: ik bai al dakik bertsolariak nun egiten duten billera? Salav 45. Aizu, amona, aspaldi du zu etorri zinen mundura. Xa Odol 343. Adizute: olakoren etxera joango al gaituk? Ataño TxanKan 132. Zertan giñan, aizu? BAyerbe 141. Aizan, egia den. Zendoia 21. Adi ezak, pardel arraioa, ba ahal dakik zenbat kostatzen zaidan hi mantentzea? MEIG IX 110. Aizu, nik unibertsitatearekin ahal nuena egin nuen. Ib. 68.
v. tbn. A Ardi 60. Anab Poli 45. Txill Let 33. Aiz-: Bil 116. Sor AKaik 112. JanEd I 90. Urruz Zer 110. A Ardi 36. Tx B 128. Lek EunD 18. EA OlBe 109. Mde Pr 100. Etxde JJ 161. Anab Poli 92. Izeta DirG 47. And AUzta 124. Osk Kurl 30. NEtx LBB 208. Mattin 73. Berron Kijote 53. Ataño TxanKan 153.
(En imperativo, usado para llamar o retener la atención del interlocutor). "Oyes, adizak, adizan, adizazu. Oye vm., adibeza, adibegi " Lar. " Aizazu (G, B), oiga V., atienda" A. " Aizu (G), exclamación que significa: ¡Oiga V.!" Ib. " Aizak, ¡oye, hombre!" Ib. " Aizan, ¡oye, hembra!" Ib. " Aikuzu (V-arr-m), aikuzu (V-arr), oiga" Ib.
Otsoak esan zion: / Adi zazu, anai: / bazoazke emendik / pozez kontatzera / osorika lepoa / dezula atera. It Fab 87. Adizak --esaten zioten-- [...], ere burua libratu ezak. Lard 460. Adi zazu, morroi Jose Juakin, / etxera farolan argiyakin, / aingeru oni / gaur zuk laguntzia da komeni. Bil 81. Aizazu, ez det gezurrik esan. Xe 313. Aizazu, dama gaztia, / ez nuan uste modu orretan / desanparatzen astia. PE 37. Aizak, nik ere nere gora-berak badizkiat. Zab Gabon 26. Adi zazu, Anttoni, eta, ikusi ote dituzte nola irten diran emendik osaba eta Maria? Moc Damu 15. Eta aibeza, bart komeriyan omen zan? Iraola 49. Aizak, ara, or ziatorrek erbi bat, erbiñudea. Ag G 262. Adi zan, Mirei, bein batez ikusi ninan bide-ondoan arkaitz soillean errotutako pikondo bat, Valeclusako aitzuloan. Or Mi 26s. Aizak, nere aizkide, prantses ospetsua, / txarriak urten deusku txito koipetsua. Enb 184. Ai zak, i, Arroxko: gaur sagardoari bildurra diokala dirudik. Alz Ram 40. Idiazabalkoa izan bearko luke, bestela. --Adi zazu, zalea naiz. Lab EEguna 72s. Aizak i, itzaurre bat egin bear diak. Ldi IL 84. Aizu, Mikele, ez al-dezu ikusi gaur gure ollo nabarra? TAg Uzt 113. Aizazu, Andoni; Bixenta ta Miren jarri ditzazu oituera oietara. JAIraz Bizia 29. Aizazu, Paulo, nere ibillera / orain biar dizut kontatu. Auspoa 77-78, 266. Aizue, errezatu eidazute "Veni Creator". Sorarrain Lili 123. Aizu: nik errialekua pagatu det ordea, eta ez det emen ezertxo ere ikusten. SM Zirik 46 (en boca de un azcoitiano). Adizu, kapitaina, egidazu mesede bat. Arti Tobera 267. Aizak: ik bai al dakik bertsolariak nun egiten duten billera? Salav 45. Aizu, amona, aspaldi du zu etorri zinen mundura. Xa Odol 343. Adizute: olakoren etxera joango al gaituk? Ataño TxanKan 132. Zertan giñan, aizu? BAyerbe 141. Aizan, egia den. Zendoia 21. Adi ezak, pardel arraioa, ba ahal dakik zenbat kostatzen zaidan hi mantentzea? MEIG IX 110. Aizu, nik unibertsitatearekin ahal nuena egin nuen. Ib. 68.
v. tbn. A Ardi 60. Anab Poli 45. Txill Let 33. Aiz-: Bil 116. Sor AKaik 112. JanEd I 90. Urruz Zer 110. A Ardi 36. Tx B 128. Lek EunD 18. EA OlBe 109. Mde Pr 100. Etxde JJ 161. Anab Poli 92. Izeta DirG 47. And AUzta 124. Osk Kurl 30. NEtx LBB 208. Mattin 73. Berron Kijote 53. Ataño TxanKan 153.
(Con la forma a(d)itzen
).
Neska gasteak erran bezo lagunari: Aitzen? etzagula segi mundu ontako banidade utsa. (139). LE-IrI. Ameriketa guztian etzeudela euskaldun bi, aitzen? euskaldun bi etzeudela gureak adiña egin zuanik. Ag G 257. Ez ordea; gelditu egin bear dun; aditzen? Or Mi 93. Gibelaldetzaz itz bi esan bai, bañan ez "gañean" (irritsu). Zapalduko zenuke. Gañean ez, "tzaz" baizik. Aditzen? Lab EEguna 102. Modu onez bai, aditzen? asarretu gabe baiñan kalera botako dut. Lab SuEm 177 (194 aitzen).
Neska gasteak erran bezo lagunari: Aitzen? etzagula segi mundu ontako banidade utsa. (139). LE-IrI. Ameriketa guztian etzeudela euskaldun bi, aitzen? euskaldun bi etzeudela gureak adiña egin zuanik. Ag G 257. Ez ordea; gelditu egin bear dun; aditzen? Or Mi 93. Gibelaldetzaz itz bi esan bai, bañan ez "gañean" (irritsu). Zapalduko zenuke. Gañean ez, "tzaz" baizik. Aditzen? Lab EEguna 102. Modu onez bai, aditzen? asarretu gabe baiñan kalera botako dut. Lab SuEm 177 (194 aitzen).
(Con bereak eta bi, etc.).
Bereak eta geiago aditu, ta geiagoren bildurrak isillik iges egin erazo zion. Cb EBO 42. Etsai irten zitzaion / gure euskarari: / [...] aditu baitzituen / bereak eta bi. Izt Po 143. Bereak aditurik dago hementxet Arrotako auzapez ohia. HU Aurp 126. Aitzen dituzte ba bereak eta bi. Ag G 96. Aitu biar dizkit orreatik beriak eta bi. Alz Bern 74. Gizagaizo Ellande! Aditu behar ditu bereak eta asto beltxarenak! Barb Sup 73. Ori ere ba-diñagu? Aditu bear dizkin bereak eta bat. Lab EEguna 112. Adituko ditu bereak eta ardi beltzarenak. (AN-5vill) "Le reñiré" . A EY III 333 (ib. 254 el mismo refrán (B, BN-mix)). Kristoonak aittuko dizkik. (AN-araq). Inza NaEsZarr 53. Aittu ttu beriak. Ib. 2. A(d)itu ditik gaur beriak eta asto beltzarenak. (AN-5vill). Ib. 1834. Ederrak aditu nizkin. Ataño TxanKan 156.
Bereak eta geiago aditu, ta geiagoren bildurrak isillik iges egin erazo zion. Cb EBO 42. Etsai irten zitzaion / gure euskarari: / [...] aditu baitzituen / bereak eta bi. Izt Po 143. Bereak aditurik dago hementxet Arrotako auzapez ohia. HU Aurp 126. Aitzen dituzte ba bereak eta bi. Ag G 96. Aitu biar dizkit orreatik beriak eta bi. Alz Bern 74. Gizagaizo Ellande! Aditu behar ditu bereak eta asto beltxarenak! Barb Sup 73. Ori ere ba-diñagu? Aditu bear dizkin bereak eta bat. Lab EEguna 112. Adituko ditu bereak eta ardi beltzarenak. (AN-5vill) "Le reñiré" . A EY III 333 (ib. 254 el mismo refrán (B, BN-mix)). Kristoonak aittuko dizkik. (AN-araq). Inza NaEsZarr 53. Aittu ttu beriak. Ib. 2. A(d)itu ditik gaur beriak eta asto beltzarenak. (AN-5vill). Ib. 1834. Ederrak aditu nizkin. Ataño TxanKan 156.
2.
(V, G, BN; Lcc, SP, Lar, VP
27v, Lecl, Añ, Dv, H),
aitu (V, G; Añ, VocCB
)
Ref.:
A (aditu, aitu); Etxba Eib (aittu); Elexp Berg; ZestErret
.
Entender. " Ezkemen adiketa, no entendíamos (V-ger)" A (s.v. -keta). "Oír y entender al mismo tiempo" Elexp Berg. v. endelgatu, ulertu. . Tr. En el s. XX apenas se documenta en textos guipuzcoanos.
Ni enuzu iakintsu; klarki erran ezazu, / ehork unsa adi zitzan nahi balin baduzu. E 185. Zeren dakusatelarik ezpaitute ikhusten, eta enzuten dutelarik ezpaitute enzuten, ez aditzen. Lç Mt 13, 13 (Ur, Ur (V) aditu; Ip enthelegatü). Zergatik ene lengoajea eztuzue aditzen? Lç Io 8, 43 (HeH aditu; He ezagutu, LE ezaundu, Dv ardietsi, Ol, Or, Ker, IBk, IBe ulertu). Eztuk aditzen gorputza ogian barna dela. Lç Ins F, 5r. Zure berbaok adietako / ez dot entendimenturik. Lazarraga A7, 1171r. Bardin badozu adietan / erri artako berbaetan, / ni banax Arabakoa. Ib. B16, 1201r. Zeren añhitz baita Euskal-herrian irakurtzen dakienik, baiña ez Euskara baizen bertze hitzkunzarik aditzen. Mat XXVI. Atari batetik jo zuten ezkila adi zezaten Meza erratera zioaiela Sazerdotea. Ber Trat 111r. Erran dedin aditzen duen lenguajean. Ib. 91r. Zer erran nahi du minzatze molde hunek? Konparazino batez edo biaz adituko duzue. Ax 204s (V 137). Adituten dot, emasteagaiti diño berrorek. Mic 13v. --Oneek memoriaz jakitea asko da? --Ez jauna, aditu bere bear dira. CatAnz 3. Badakit anzi zaidala anitz gauza [...], bañon aditzen dut guzia. CartNav 139. Liburu sakratuak aditzekotzat obligatuak baitziren estudiatuz Hebreoaren ikhastera. ES 93. Au obeto adituko da orain egingo degun explikazio onekin. OA 171. Labur da gizonaren adimentua / aditzeko Jaunaren ordenadua. Acto 71. Bere Aita onaren Testamenta eskararat, eskaldun guziek adi dezaketen lengoaiarat, itzulia. He (pról. del Nuevo Testamento). Baña etzuten adi-endelgatu bere parabolez Jesusek esan nai ziena. Mb IArg I 372. Orien berri ematea [...] erraz adituko dan izkeran. Cb EBO 57. Inportadá berás explikátzea óngi matrimonioaren asúntoa ta aditzea óngi arren explikázioa. LE Matr1 352.
(s. XIX) Gaiza horrez iñorent nüzü, / ez ükhen dit aditü. Xarlem 157. Gaizki aditurik legea, / Juduek uste bazuten / adixkideen maitatzea / zela xoilki manatzen. Monho 130. Baña kristau beti epel ta kontu gutxirekin bizi izan diradenai itz egiten badiet, ez naute aituko. Mg CC 226. Sinisten dot au adietan errazagua zala askozaz, bestelango nastau ta euskera gaistokua baño. Mg PAb 163. Aita gurea [...] guziok jakin eta ondo aditu edo ezagutu bear deguna. Gco I 402. Ezin ongi aditu zituen Jesu-Kristok aditzera ematen ziezten gauzak. AA I 611. Ezin adi dezakete, nola izan diteken norbait boz eta dohatsu ziliziotan. Dh 191. Ez dozu olan aitu biar dotrina au. fB Ic II 179. Zure arima orrek gomutia dauka, aitu edo entendietan dau. Astar I 28. Ezin nik aditu dot, zein andija dan gaistakerija ta eskerbagatasun au. Ur MarIl 48 (Dial 118 aitu). Errex da orduan aditzea nola itsasoa eta iguzkia dauden bethi hein berean. Dv Dial 110 (It kargu egin, Ur, Ip ezagutu). Ebandelioa dute bere liburua; bainan aitzen dute nahi duten bezala. Hb Egia 77. Saiatu naiz alik argiroen eta aurrak berak ere erraz adi lezakeen eran ipintzera. Arr GB 3s. Juan Dunsio Escoto Beneragarria, askok maisiatua eta gutxik ondo aditua. Bv AsL 201. Izen batzuk erderara biurtuta irakurleak aditu dagian euren esanaia. AB AmaE 487. Uri-batzarrari (aditu daien: Ayuntamientoari) [...] liburutxu bat [...] biraldu eutsan. A ( in Azc PB 16 ).
(s. XX) Bada emen gauza bat edo hobeki mixterio bat nihola ere adi edo konpreni eztezakedana. Prop 1902, 277. Eta onek esan zituen iru itzak entzun zituzten guziak, gañerakoan ezer aditzen ezpazuten ere. Goñi 45s. Ezin adittu dot, zer egin leikean itxaslapur (pirata) orrek. Echta Jos 115. Aurra gero ta arrituagoa zegoan, ezin adittuz esan zitzaiona. Inza Azalp 61s. Zeinbat gauza jakin eta aditu bear ditu kristauak ezagueran sartzean? KIkG 5. (KIkV 9 ulertu) Okerragoa dek iñork ezin adi dezaken bezela itz egitea. Lek EEs 1926, 207. Burutsua zan orraiti [...]. Orretara aitzen da errenterutik etxaun izatera eltzia. Kk Ab II 81. Irakurtu-arau adituko ez nuenak, hel egin beza, othoi, liburuxkaren ondarrean jarria dutan hiztegirat. JE Ber 6. Adittu ezin leikezan gauzakaz eztattekela salerosketan asi. Otx 98. Ori zegaitik dan aitu edo ulertu al izateko. Eguzk GizAuz 7. Egurrak erran hitzetan / ez ziteken adi tuntik. Iratz 80. Gure entzumenak Iainkoa aditzen dula diago. Aditu, zuen bizkaitarren antzera: buruz artu. Or QA 181. Hirutariko gertariok bi ustekizunen laguntzaz adi ditzakegu. Mde Pr 335. Aditzeko errextasunaren gatik, Hiribarrenen pertsuetan hitz berri zenbeit eman ditugula. Zerb Azk 32. Erderaz ezta aittuten ondo. Osk Kurl 74. Irutara adi diteke izen ori. Zait Plat 113 (v. tbn. 67). Donibane Gurutzen olertitza bear bezela aditzeko. Gazt MusIx 163. Garbikerira jo zan itzetan, eta sarritan aditu be ezin zer idazten zan. Alzola Atalak 128. Nik ez zaitut kanpora jaurti nai [...]. Gaizki aditu duzu. Lab SuEm 180. Ezin eban aittu emakume aren esan-guria. Etxba Ibilt 475. Errex aditzen ez dutenentzat garbi erraiterat noa: / arantzak dira nahigabeak, loreak amodioa. Xa Odol 346. Onek be aitu bai, baña erantzuna erdera. Gerrika 29. Iztuetaren Kondaira hobeki adi daiteke zaldibiarraren bizitzaz [...] gauza hagitz jakingarriak jakin direnez gero. MEIG IV 81.
v. tbn. Seinich 157. Lar Carta a Mb 278. Zuzaeta 69. VMg 91. Añ LoraS 190. JJMg BasEsc 235. CatBus 47. Legaz III. Itz Azald 13. Enb 147. Ir YKBiz 334. Txill Let 136. Larz Iru 66. Anab Poli 113. Berron Kijote 180. Aitu: Aran SIgn 200. Etxde JJ 75. BEnb NereA 28.
Entender. " Ezkemen adiketa, no entendíamos (V-ger)" A (s.v. -keta). "Oír y entender al mismo tiempo" Elexp Berg. v. endelgatu, ulertu. . Tr. En el s. XX apenas se documenta en textos guipuzcoanos.
Ni enuzu iakintsu; klarki erran ezazu, / ehork unsa adi zitzan nahi balin baduzu. E 185. Zeren dakusatelarik ezpaitute ikhusten, eta enzuten dutelarik ezpaitute enzuten, ez aditzen. Lç Mt 13, 13 (Ur, Ur (V) aditu; Ip enthelegatü). Zergatik ene lengoajea eztuzue aditzen? Lç Io 8, 43 (HeH aditu; He ezagutu, LE ezaundu, Dv ardietsi, Ol, Or, Ker, IBk, IBe ulertu). Eztuk aditzen gorputza ogian barna dela. Lç Ins F, 5r. Zure berbaok adietako / ez dot entendimenturik. Lazarraga A7, 1171r. Bardin badozu adietan / erri artako berbaetan, / ni banax Arabakoa. Ib. B16, 1201r. Zeren añhitz baita Euskal-herrian irakurtzen dakienik, baiña ez Euskara baizen bertze hitzkunzarik aditzen. Mat XXVI. Atari batetik jo zuten ezkila adi zezaten Meza erratera zioaiela Sazerdotea. Ber Trat 111r. Erran dedin aditzen duen lenguajean. Ib. 91r. Zer erran nahi du minzatze molde hunek? Konparazino batez edo biaz adituko duzue. Ax 204s (V 137). Adituten dot, emasteagaiti diño berrorek. Mic 13v. --Oneek memoriaz jakitea asko da? --Ez jauna, aditu bere bear dira. CatAnz 3. Badakit anzi zaidala anitz gauza [...], bañon aditzen dut guzia. CartNav 139. Liburu sakratuak aditzekotzat obligatuak baitziren estudiatuz Hebreoaren ikhastera. ES 93. Au obeto adituko da orain egingo degun explikazio onekin. OA 171. Labur da gizonaren adimentua / aditzeko Jaunaren ordenadua. Acto 71. Bere Aita onaren Testamenta eskararat, eskaldun guziek adi dezaketen lengoaiarat, itzulia. He (pról. del Nuevo Testamento). Baña etzuten adi-endelgatu bere parabolez Jesusek esan nai ziena. Mb IArg I 372. Orien berri ematea [...] erraz adituko dan izkeran. Cb EBO 57. Inportadá berás explikátzea óngi matrimonioaren asúntoa ta aditzea óngi arren explikázioa. LE Matr1 352.
(s. XIX) Gaiza horrez iñorent nüzü, / ez ükhen dit aditü. Xarlem 157. Gaizki aditurik legea, / Juduek uste bazuten / adixkideen maitatzea / zela xoilki manatzen. Monho 130. Baña kristau beti epel ta kontu gutxirekin bizi izan diradenai itz egiten badiet, ez naute aituko. Mg CC 226. Sinisten dot au adietan errazagua zala askozaz, bestelango nastau ta euskera gaistokua baño. Mg PAb 163. Aita gurea [...] guziok jakin eta ondo aditu edo ezagutu bear deguna. Gco I 402. Ezin ongi aditu zituen Jesu-Kristok aditzera ematen ziezten gauzak. AA I 611. Ezin adi dezakete, nola izan diteken norbait boz eta dohatsu ziliziotan. Dh 191. Ez dozu olan aitu biar dotrina au. fB Ic II 179. Zure arima orrek gomutia dauka, aitu edo entendietan dau. Astar I 28. Ezin nik aditu dot, zein andija dan gaistakerija ta eskerbagatasun au. Ur MarIl 48 (Dial 118 aitu). Errex da orduan aditzea nola itsasoa eta iguzkia dauden bethi hein berean. Dv Dial 110 (It kargu egin, Ur, Ip ezagutu). Ebandelioa dute bere liburua; bainan aitzen dute nahi duten bezala. Hb Egia 77. Saiatu naiz alik argiroen eta aurrak berak ere erraz adi lezakeen eran ipintzera. Arr GB 3s. Juan Dunsio Escoto Beneragarria, askok maisiatua eta gutxik ondo aditua. Bv AsL 201. Izen batzuk erderara biurtuta irakurleak aditu dagian euren esanaia. AB AmaE 487. Uri-batzarrari (aditu daien: Ayuntamientoari) [...] liburutxu bat [...] biraldu eutsan. A ( in Azc PB 16 ).
(s. XX) Bada emen gauza bat edo hobeki mixterio bat nihola ere adi edo konpreni eztezakedana. Prop 1902, 277. Eta onek esan zituen iru itzak entzun zituzten guziak, gañerakoan ezer aditzen ezpazuten ere. Goñi 45s. Ezin adittu dot, zer egin leikean itxaslapur (pirata) orrek. Echta Jos 115. Aurra gero ta arrituagoa zegoan, ezin adittuz esan zitzaiona. Inza Azalp 61s. Zeinbat gauza jakin eta aditu bear ditu kristauak ezagueran sartzean? KIkG 5. (KIkV 9 ulertu) Okerragoa dek iñork ezin adi dezaken bezela itz egitea. Lek EEs 1926, 207. Burutsua zan orraiti [...]. Orretara aitzen da errenterutik etxaun izatera eltzia. Kk Ab II 81. Irakurtu-arau adituko ez nuenak, hel egin beza, othoi, liburuxkaren ondarrean jarria dutan hiztegirat. JE Ber 6. Adittu ezin leikezan gauzakaz eztattekela salerosketan asi. Otx 98. Ori zegaitik dan aitu edo ulertu al izateko. Eguzk GizAuz 7. Egurrak erran hitzetan / ez ziteken adi tuntik. Iratz 80. Gure entzumenak Iainkoa aditzen dula diago. Aditu, zuen bizkaitarren antzera: buruz artu. Or QA 181. Hirutariko gertariok bi ustekizunen laguntzaz adi ditzakegu. Mde Pr 335. Aditzeko errextasunaren gatik, Hiribarrenen pertsuetan hitz berri zenbeit eman ditugula. Zerb Azk 32. Erderaz ezta aittuten ondo. Osk Kurl 74. Irutara adi diteke izen ori. Zait Plat 113 (v. tbn. 67). Donibane Gurutzen olertitza bear bezela aditzeko. Gazt MusIx 163. Garbikerira jo zan itzetan, eta sarritan aditu be ezin zer idazten zan. Alzola Atalak 128. Nik ez zaitut kanpora jaurti nai [...]. Gaizki aditu duzu. Lab SuEm 180. Ezin eban aittu emakume aren esan-guria. Etxba Ibilt 475. Errex aditzen ez dutenentzat garbi erraiterat noa: / arantzak dira nahigabeak, loreak amodioa. Xa Odol 346. Onek be aitu bai, baña erantzuna erdera. Gerrika 29. Iztuetaren Kondaira hobeki adi daiteke zaldibiarraren bizitzaz [...] gauza hagitz jakingarriak jakin direnez gero. MEIG IV 81.
v. tbn. Seinich 157. Lar Carta a Mb 278. Zuzaeta 69. VMg 91. Añ LoraS 190. JJMg BasEsc 235. CatBus 47. Legaz III. Itz Azald 13. Enb 147. Ir YKBiz 334. Txill Let 136. Larz Iru 66. Anab Poli 113. Berron Kijote 180. Aitu: Aran SIgn 200. Etxde JJ 75. BEnb NereA 28.
Entender(se) por (usado sobre todo en preguntas y respuestas o en definiciones).
Tr. Desde fines del s. XIX y sobre todo en el XX, decae notablemente su uso.
Baina zer aditzen duk hik Eskuinaz eta minzo aizen iarte horrez? Lç Ins C, 6r. Nor aditzen duk hik gure hurkoaz? Ib. D, 8v. Bekhatuén barkhamendu haur, zer moldez egiten zaikula aditzen duk hik? Ib. E 6v. Lokhartzea batzutan erran nahi da hiltzea: [...] baina haur gorputzaz aditu behar da eta ez arimáz. Lç Decl ã 4v. Zer aditzen duzu Sainduen partaletasunaz? Mat 71. Herioan aditzen da biziaren galtzea / eta gorputz eta arimak elkhar bortxaz uztea. EZ Man I 41. Zer aditzen duzu erraten duzunean Kredoan dela Eliza sandua Katolikoa? Ber Doc 113r. Kopetati eskua beheiti aldatzeaz adi daiteke Semea [...], bere Aita eternala ganik prozeditzen dena. Harb 1s. Ene fedeaz, ene egia eta hunelakoak errana gatik eztira iuramentu, baldin Iainkoaren fedea edo Iainkoaren egia hala errailleak aditzen ezpadu. Ib. 165. Eta haur hain ongi aditzen da zor iakinaz eta aithortuaz, nola gauza ebatsiaz eta ixilik eramanaz. Ax 243 (V 163). Hirur ase hauk aditzen dira barureguneko baraskariaz, aitzineguneko auhariaz eta biharamuneko askariaz. O Pr 67. Eztuzula uste hori aditzen dela xoilki diruzko errentez. SP Imit III 27, 3 (Ch erran, Mst enthelegatü). Zer adietan dozu infernuen izenagaz? Zubia 150.
(s. XVIII) Onenbeste aditzen da pintatzen edo dibujatzen, jai egunean enpleatzen dan pintoreagatikan ere. OA 150. Biziak aditzen dirade, graziako estaduan eriotzeak mundu onetan arkitu zituan aek. Ib. 37s. Zer aditzen dezu Kristoren gizonagatik? Iraz 9. Zer aditzen dezu Kristoren gizonzat? CatCeg 23. Nor besterik aditzen da gurasoen izenez? CatBurg 29. Erraten dudanean kanpokoa aditzen dut gauza guti honesten gainean den kuriostasun, ala begiezkoa, ala beharriezkoa. He Gudu 113. Infernuaz zer adietan dozu? Cb CatV 26. Dotrinan, Fedeko gauza ta bear diran orazioak ondo erakusteaz gañera, aditzen da [...] bildur santu ta usadio onetako bidea erakustea. Cb Eg III 360. Horra zer aditzen dugun galdetzen zaikun bihotz guziko amodioaz. Brtc 199. Onez gañera ogiaren izenarekin aditzen da gure animen jan-edana. Ub 162. Su hartaz aditu behar dugu Izpiritu Sainduaren sua. Lg I 208. Bordaz hemen Eliza duk aditzen, / ate hortaz haren erregelak. Iraultza 22.
(s. XIX) Zer adietan dozu esanaz biztu zala Jesus? CrIc 24. Zer adituten da pekatubaren okasiño ezagunaren izenez? Mg CO 120. Baña zer aditu oi degu eskuarkiro nagitasunagatik? Gco II 74. Beartua dago gurasoa [...] bizitza ateratzeko modu egokia erakustera, aditzen da au bakoitzaren mallari ongi dagokan eran. AA II 75. Itz oekin aditzen ditugu lenengo lekuan gure sortzea zor diegun gurasoak. Ib. 62. Birauaren izenez aditzen degu geienetan izketa bat, zeñarekin adirazten duan batek opa diola norbaiti gaitzen bat. Ib. 30. Mastiaren izenez aditzen da emen Israelgo jendea. AA III 357. Hau aditzen da ezin ihes egin dakieken paradez. Dh 50. Gatxaren izenagaz aituten dira [...] ariman iragoten ditugun naibagiak. fB Ic III 261. Aragija esaten danian aitu biar da koipia, saldia [...] edo beste edozeinbere gauza. Astar II 238s. Ez dakit nik, mundutaar tonto batzuk zer aituten dabeen prestubaren izenagaz. JJMg BasEsc 275. Prestutasuna, nik aituten dot, leleengo bakotxari beria emotia. Ib. 275. Ez dezu au ondasunakgatik bakarrik aditu bear, ezbada baita ere honren ta munduko alabantzen deseoagatik. Echve Imit III 27, 3. On da jakitea [...] zer aditzen den herri bakhotxean tokiko goldeaz. Dv Lab 59. Aurreneko arrats onez esan dana bera aditu bear da beste arrats guziaz. Arr May 8. Frantziako erreboluzioneaz aditu behar da [...] gure aitzinekoek ikhusi izan zituzten nahasdurak. Elsb Fram IX. Hitz horiek [= elhe alferrak] aditzeko dire iguzki aldetako agurreria ezin akhabatuzkoez. DvHtoy Lc 10, 4n. Zer aditu bear da mundua esanagaz? Itz Azald 185.
(s. XX) --Jainkoaren Semeaz, nor aditzen duzu? --Aditzen dut, Trinitate Sainduko bigarren Presuna. CatJauf 56. Egunok igarota erabagirik ezpalego aituko da baietza emon daula. ForuAB 139. Illen edo aragiaren birpiztez aditzen dut, gizon ill guzien bigarrengo piztuera. Inza Azalp 109. Neuk beintzat olan attuten dot benetako adizkidetasuna. "That at least is my idea about friendship" . Altuna 56. Apirkako basamortuetan eundaka leguetan iñor be (personaik aitu bieda) bixi eztanetan. Kk Ab II 152. Mallen arteko burruka gogor au, sozialistak aitzen daben lez, gizarteko onaren arerioa da. Eguzk GizAuz 100. Egiazko Azkaindar zenbat ote da? Azkaindarraz zer aditzen den! Zerb Azk 29.
v. tbn. CatLav 117s (V 65). Añ CatAN 49. CatLuz 37. CatBus 25. Legaz 8. EEs 1925, 84.
Baina zer aditzen duk hik Eskuinaz eta minzo aizen iarte horrez? Lç Ins C, 6r. Nor aditzen duk hik gure hurkoaz? Ib. D, 8v. Bekhatuén barkhamendu haur, zer moldez egiten zaikula aditzen duk hik? Ib. E 6v. Lokhartzea batzutan erran nahi da hiltzea: [...] baina haur gorputzaz aditu behar da eta ez arimáz. Lç Decl ã 4v. Zer aditzen duzu Sainduen partaletasunaz? Mat 71. Herioan aditzen da biziaren galtzea / eta gorputz eta arimak elkhar bortxaz uztea. EZ Man I 41. Zer aditzen duzu erraten duzunean Kredoan dela Eliza sandua Katolikoa? Ber Doc 113r. Kopetati eskua beheiti aldatzeaz adi daiteke Semea [...], bere Aita eternala ganik prozeditzen dena. Harb 1s. Ene fedeaz, ene egia eta hunelakoak errana gatik eztira iuramentu, baldin Iainkoaren fedea edo Iainkoaren egia hala errailleak aditzen ezpadu. Ib. 165. Eta haur hain ongi aditzen da zor iakinaz eta aithortuaz, nola gauza ebatsiaz eta ixilik eramanaz. Ax 243 (V 163). Hirur ase hauk aditzen dira barureguneko baraskariaz, aitzineguneko auhariaz eta biharamuneko askariaz. O Pr 67. Eztuzula uste hori aditzen dela xoilki diruzko errentez. SP Imit III 27, 3 (Ch erran, Mst enthelegatü). Zer adietan dozu infernuen izenagaz? Zubia 150.
(s. XVIII) Onenbeste aditzen da pintatzen edo dibujatzen, jai egunean enpleatzen dan pintoreagatikan ere. OA 150. Biziak aditzen dirade, graziako estaduan eriotzeak mundu onetan arkitu zituan aek. Ib. 37s. Zer aditzen dezu Kristoren gizonagatik? Iraz 9. Zer aditzen dezu Kristoren gizonzat? CatCeg 23. Nor besterik aditzen da gurasoen izenez? CatBurg 29. Erraten dudanean kanpokoa aditzen dut gauza guti honesten gainean den kuriostasun, ala begiezkoa, ala beharriezkoa. He Gudu 113. Infernuaz zer adietan dozu? Cb CatV 26. Dotrinan, Fedeko gauza ta bear diran orazioak ondo erakusteaz gañera, aditzen da [...] bildur santu ta usadio onetako bidea erakustea. Cb Eg III 360. Horra zer aditzen dugun galdetzen zaikun bihotz guziko amodioaz. Brtc 199. Onez gañera ogiaren izenarekin aditzen da gure animen jan-edana. Ub 162. Su hartaz aditu behar dugu Izpiritu Sainduaren sua. Lg I 208. Bordaz hemen Eliza duk aditzen, / ate hortaz haren erregelak. Iraultza 22.
(s. XIX) Zer adietan dozu esanaz biztu zala Jesus? CrIc 24. Zer adituten da pekatubaren okasiño ezagunaren izenez? Mg CO 120. Baña zer aditu oi degu eskuarkiro nagitasunagatik? Gco II 74. Beartua dago gurasoa [...] bizitza ateratzeko modu egokia erakustera, aditzen da au bakoitzaren mallari ongi dagokan eran. AA II 75. Itz oekin aditzen ditugu lenengo lekuan gure sortzea zor diegun gurasoak. Ib. 62. Birauaren izenez aditzen degu geienetan izketa bat, zeñarekin adirazten duan batek opa diola norbaiti gaitzen bat. Ib. 30. Mastiaren izenez aditzen da emen Israelgo jendea. AA III 357. Hau aditzen da ezin ihes egin dakieken paradez. Dh 50. Gatxaren izenagaz aituten dira [...] ariman iragoten ditugun naibagiak. fB Ic III 261. Aragija esaten danian aitu biar da koipia, saldia [...] edo beste edozeinbere gauza. Astar II 238s. Ez dakit nik, mundutaar tonto batzuk zer aituten dabeen prestubaren izenagaz. JJMg BasEsc 275. Prestutasuna, nik aituten dot, leleengo bakotxari beria emotia. Ib. 275. Ez dezu au ondasunakgatik bakarrik aditu bear, ezbada baita ere honren ta munduko alabantzen deseoagatik. Echve Imit III 27, 3. On da jakitea [...] zer aditzen den herri bakhotxean tokiko goldeaz. Dv Lab 59. Aurreneko arrats onez esan dana bera aditu bear da beste arrats guziaz. Arr May 8. Frantziako erreboluzioneaz aditu behar da [...] gure aitzinekoek ikhusi izan zituzten nahasdurak. Elsb Fram IX. Hitz horiek [= elhe alferrak] aditzeko dire iguzki aldetako agurreria ezin akhabatuzkoez. DvHtoy Lc 10, 4n. Zer aditu bear da mundua esanagaz? Itz Azald 185.
(s. XX) --Jainkoaren Semeaz, nor aditzen duzu? --Aditzen dut, Trinitate Sainduko bigarren Presuna. CatJauf 56. Egunok igarota erabagirik ezpalego aituko da baietza emon daula. ForuAB 139. Illen edo aragiaren birpiztez aditzen dut, gizon ill guzien bigarrengo piztuera. Inza Azalp 109. Neuk beintzat olan attuten dot benetako adizkidetasuna. "That at least is my idea about friendship" . Altuna 56. Apirkako basamortuetan eundaka leguetan iñor be (personaik aitu bieda) bixi eztanetan. Kk Ab II 152. Mallen arteko burruka gogor au, sozialistak aitzen daben lez, gizarteko onaren arerioa da. Eguzk GizAuz 100. Egiazko Azkaindar zenbat ote da? Azkaindarraz zer aditzen den! Zerb Azk 29.
v. tbn. CatLav 117s (V 65). Añ CatAN 49. CatLuz 37. CatBus 25. Legaz 8. EEs 1925, 84.
Gabontzak beste modutan aituten dau bizi-modua.
Erkiag BatB 154.
Berba bakotxean sarturik, ezkutaturik, aditurik, ta barruturik dagozan gauza miragarriak.
Añ
MisE
133.
(Con aux. intrans., sentido recíproco).
Cf. infra (5).
Nekez ziradian errege harekila aditzen, alabadere Souzak zian inthelegatü ürhünago joaiten bazen, berze errege bat ziala bathüren. Egiat 159.
Nekez ziradian errege harekila aditzen, alabadere Souzak zian inthelegatü ürhünago joaiten bazen, berze errege bat ziala bathüren. Egiat 159.
(Part., tras gaizki, ongi, etc.).
Mal, bien entendido.
Txit asko dira ukatzen, edertzen edo gutxitzen dituztenak beren bekatuak lotsa gaizki aitu batekin. Mg CC 255. Lotsa dongaro aitu batek Konfesino donga asko egiten darabilzanak. Mg CO 295. Eriari hurbiltzen zaizkonek ere, karitate gaizki aditu batez, uste hortan lausengatzen ohi dute. Dh 122. Khar ongi adituak galdegiten du abia ditzan konbertsioneak bere buruarenetik. Jaur 127. Ori geiago dala osasundunen uste eta bildur txarto aitu bat. Itz Azald 163.
Txit asko dira ukatzen, edertzen edo gutxitzen dituztenak beren bekatuak lotsa gaizki aitu batekin. Mg CC 255. Lotsa dongaro aitu batek Konfesino donga asko egiten darabilzanak. Mg CO 295. Eriari hurbiltzen zaizkonek ere, karitate gaizki aditu batez, uste hortan lausengatzen ohi dute. Dh 122. Khar ongi adituak galdegiten du abia ditzan konbertsioneak bere buruarenetik. Jaur 127. Ori geiago dala osasundunen uste eta bildur txarto aitu bat. Itz Azald 163.
"
Aditzen dut, j'ai ouï dire"
Dv.
v. ADITZEA IZAN.
3.
(V ap. A
; Mic 8r),
aitu (V, G ap. A
; Izt 32v, Dv)
Mirar, fijarse, prestar atención. "Aitu egin (V-centr.), regarder" Dv. "1.º (V), atender (escuchando o mirando); [...] 6.º "(V-ple-arr-oroz), mirar" A. "Adiketan (V-gip), escuchando, mirando, atendiendo" Ib. "Aitu (V, G), estar atento, atender" Ib. v. behatu, begiratu. Cf. Ezale 1897, 166n: "Aitu
aditu-n ordezkoa da: Txorierrin da Arratian begiratu esan gura dau".
Tr. Exclusivamente vizcaíno. Usado generalmente con auxiliar intransitivo, aunque en Añibarro y BBatzarN hay tbn. ejs. de uso trans.
Adi adi, ze Jaungoikoa dagok adi. " Mira con cuidado" . RS 1 (el primer adi es el rad. de aditu, el segundo, aux. de 2.ª pers.; para el tercero v. 1 adi ). Aurrera aditzen eztana atzerantz jausten da. " Quien adelante no mira" . Ib. 456. Adi zate badauke kalzerdiak punkturik askaturik. " Mira si tienen" . Mic 12v. Ez nax ni adituten orrelako gauzetara. Ib. 13v. Begiak deutse egozten biotzari kulpea, / aganik jaio zala onerestea, / ta agaitirren aditu zerren zirean, / errenkore andiak erne zitean. EneB 11ss. Adi zaite, zelan emon dozuzan jaiak ta domekak. Añ EL1 129 ( EL2 137 begira ). Begira, Jauna, adi zakioz begi errukitsuaz bekatari andi oni. Ib. 150. Izanik Zu, angeruak aituten dirian Espillu ederra. Ib. 192. Aditu daiozula begi errukitsuaz [...] sakrifizio adoragarri oni. Ib. 106s. Nik jaramoten ezpadot, nok aituko dau nigaitik? Ib. 20 ( EL2 24 nok aituko deutso nigaiti ). Eta ez aitu ainbeste bere gitxitasunari, ezpada [...] borondate onari. Añ LoraS 145. Zerbait ostu dabenean, ezeri aitu baga, ateretan da etxetik kanpora. Ib. 26. Nekepean danak / obeto danari / aitu, eta lanak / eiten yakoz azi. Zav Fab RIEV 1907, 529. Komisinoiak ikusi ta aditu ditu, astiro ta ardura andijagaz [...] Diputaziño jeneralak emon deutsazan erakutsi, agiri edo dokumentu balijo andikuak. (1850). BBatzarN 169. Ta [eleizan] alkarren adi egon zirean / aitu barik altarara. Azc PB 166. Egin eutsen agur bat / munduko ondasunai, / obato adituteko / arimako gauzai. Ib. 149. Aditu edo begiretuten baioat barriz Iparragirrera. A BGuzur 154. Erantzuten dau Patxik / Martiñeri aituta. Zam EEs 1915, 24. Endakijari (klasiari) ta gixentasunari adituta, erraz aterako da zenbat baliyo daun aberiak. ForuAB 87. Oi, neure bijotzeko ezkongai gardena! / beti, arren, aditu maitati ortzira. Laux BBa 46.
Adi adi, ze Jaungoikoa dagok adi. " Mira con cuidado" . RS 1 (el primer adi es el rad. de aditu, el segundo, aux. de 2.ª pers.; para el tercero v. 1 adi ). Aurrera aditzen eztana atzerantz jausten da. " Quien adelante no mira" . Ib. 456. Adi zate badauke kalzerdiak punkturik askaturik. " Mira si tienen" . Mic 12v. Ez nax ni adituten orrelako gauzetara. Ib. 13v. Begiak deutse egozten biotzari kulpea, / aganik jaio zala onerestea, / ta agaitirren aditu zerren zirean, / errenkore andiak erne zitean. EneB 11ss. Adi zaite, zelan emon dozuzan jaiak ta domekak. Añ EL1 129 ( EL2 137 begira ). Begira, Jauna, adi zakioz begi errukitsuaz bekatari andi oni. Ib. 150. Izanik Zu, angeruak aituten dirian Espillu ederra. Ib. 192. Aditu daiozula begi errukitsuaz [...] sakrifizio adoragarri oni. Ib. 106s. Nik jaramoten ezpadot, nok aituko dau nigaitik? Ib. 20 ( EL2 24 nok aituko deutso nigaiti ). Eta ez aitu ainbeste bere gitxitasunari, ezpada [...] borondate onari. Añ LoraS 145. Zerbait ostu dabenean, ezeri aitu baga, ateretan da etxetik kanpora. Ib. 26. Nekepean danak / obeto danari / aitu, eta lanak / eiten yakoz azi. Zav Fab RIEV 1907, 529. Komisinoiak ikusi ta aditu ditu, astiro ta ardura andijagaz [...] Diputaziño jeneralak emon deutsazan erakutsi, agiri edo dokumentu balijo andikuak. (1850). BBatzarN 169. Ta [eleizan] alkarren adi egon zirean / aitu barik altarara. Azc PB 166. Egin eutsen agur bat / munduko ondasunai, / obato adituteko / arimako gauzai. Ib. 149. Aditu edo begiretuten baioat barriz Iparragirrera. A BGuzur 154. Erantzuten dau Patxik / Martiñeri aituta. Zam EEs 1915, 24. Endakijari (klasiari) ta gixentasunari adituta, erraz aterako da zenbat baliyo daun aberiak. ForuAB 87. Oi, neure bijotzeko ezkongai gardena! / beti, arren, aditu maitati ortzira. Laux BBa 46.
4.
(Urt, Lar, H).
Entender, saber. "In arithmeticis non exercitatus, arimetikan [...] aditzen eztuena " Urt II 319. "(A fulano algo se le) entiende de eso, urliari zerbait aditzen zaio " Lar. " Orotan aditzen zaio, il s'entend à tout" H. Tr. En Echeita, ForuAB y Enbeita aparece con aux. trans.; en el resto con aux. intrans. bipersonal.
Persona diskretoen eta aditzen zaiotenen irudira. Ber Doc 162r. Alegia Gaztelan aditzen zaiotela, ta emen ezdakigula odol onaren berri. Lar Cor 153. Gai onetan kezka edo beldurren batzuek dituenak, beude aditzen zaionen batekin. AA II 101. Ao batez dirauskue Larramendik [...], Zamakolak, eta, berba baten, gauzea ondo adituten yaken guztiak. Añ EL2 8. Itandu laster konpesore bati edo aituten jakon bati. fB Ic II 188. Aituten jakuenen eritxijan. fB Ic III 271. Iñaziori aditzen baitzitzaion gizonetan. Laph 231. Hezurretako gauzetan bereziki hainitz aditzen zaiona. Elzb PAd 61. Izentau ebezan auzi onetan adittuten eben gizon bi saneurria (precio) zeinbat izango zan erabagitteko. Echta Jos 363. [Diputaziñuak] gai orretan asko aituten daben otseñak edo enpliaduak daukoz. ForuAB 103. Durangar abeslari aldreaz / bera zan txauneskindari, / gustiz atsegin ixan yakela / ortan aitze eben danari. Enb 134. Guti bat jakin orduko, jakintsun antzera jotzeko aski dugu, ustez ta argiki aditzen zaigula euskal-itzen erroak bilatzea. FIr 165.
Entender, saber. "In arithmeticis non exercitatus, arimetikan [...] aditzen eztuena " Urt II 319. "(A fulano algo se le) entiende de eso, urliari zerbait aditzen zaio " Lar. " Orotan aditzen zaio, il s'entend à tout" H. Tr. En Echeita, ForuAB y Enbeita aparece con aux. trans.; en el resto con aux. intrans. bipersonal.
Persona diskretoen eta aditzen zaiotenen irudira. Ber Doc 162r. Alegia Gaztelan aditzen zaiotela, ta emen ezdakigula odol onaren berri. Lar Cor 153. Gai onetan kezka edo beldurren batzuek dituenak, beude aditzen zaionen batekin. AA II 101. Ao batez dirauskue Larramendik [...], Zamakolak, eta, berba baten, gauzea ondo adituten yaken guztiak. Añ EL2 8. Itandu laster konpesore bati edo aituten jakon bati. fB Ic II 188. Aituten jakuenen eritxijan. fB Ic III 271. Iñaziori aditzen baitzitzaion gizonetan. Laph 231. Hezurretako gauzetan bereziki hainitz aditzen zaiona. Elzb PAd 61. Izentau ebezan auzi onetan adittuten eben gizon bi saneurria (precio) zeinbat izango zan erabagitteko. Echta Jos 363. [Diputaziñuak] gai orretan asko aituten daben otseñak edo enpliaduak daukoz. ForuAB 103. Durangar abeslari aldreaz / bera zan txauneskindari, / gustiz atsegin ixan yakela / ortan aitze eben danari. Enb 134. Guti bat jakin orduko, jakintsun antzera jotzeko aski dugu, ustez ta argiki aditzen zaigula euskal-itzen erroak bilatzea. FIr 165.
5.
(Dv),
aitu (V-arr-gip, AN-5vill, B)
Ref.:
Gte Erd 55, 202 y 293.
Entenderse, ponerse de acuerdo. " Ene kontra adituak dire, ils se sont concertés contre moi" Dv. " Aitu daitezela auren artean! (V-arr)" Gte Erd 55. " Alkarrekin ondo aitzen dira (V-gip), bi oiek ongi / gaizki aitzen dute elkarrekin (B), horrik arkalegaz ondo aituten dire (V-arr), biek bietara ondo aituten dira (V-arr) [...] aregaz ez zen aituten (V-arr)" Gte Erd 202. v. infra ELKAR ADITU.
Parabisua irabaztea gatik munduarekin ez aditzera. Harb 129. Akhusatu zuten bi lekhukok abadearen aitzinean, abadearekin berarekin aditurik. Ax 378 (V 249). Nor zan Jainkoarekin aditu zana ta itz-eman ziona? Ub 19. Sorgin deabruarekin aitzen zana gaixoak osatzeko. Mg CC 243. Ezta hargatik egin behar [...] barurik [...] bere bidariarekin aditu gabe. Dh 70. Moro ta Sarrazenuak [...] sartu ziran Españako Erreiñu onetan bertako gizon donga bategaz aditu ta alkarturik. Ur MarIl 21. Geratu ziran alkarregaz adituta nun, zelan ta ze denporatan egingo ebeen gaiztakerija au. Ib. 83. Zaharrekin adituz saltzen abiatu. Hb Esk 208. Ez da hura [notaria] hirian nihorekin aitzen. Ib. 211. Baitabere aditu ziran Gipuzkoako probinzija geure aiztiagaz. (1866). BBatzarN 219. Baña onetan beti itundu eta aitu bear gara konfesore zur eta jakitun bategaz. Itz Azald 143. Bai Eladi, gitanoa beti gitano; alkarregaz ondo adittuta egongo ziñien biok. Echta Jos 197. Iyeki bakoitzaren saneurriya lotuko da, saltzeko, idazliekin aurretik aituta. EEs 1916, 235. Gizarteari ikarea sartzeko darabillezan bideetan be alkarrekin naiko ondo aitzen dirala. Eguzk GizAuz 87. Nahi duzu bakotxa bethi prest izan dadin guziekin aditzerat eta adoxterat. Herr 29-3-1956 (ap. DRA s.v. adoxtu ). Kaieko jendearekin ezin aditu ta kanpotar eguraszaleak gozatu, alajaña. Anab Poli 18. Luzero alkarregaz ondo aitzen zirala. Etxba Ibilt 470. Biak ziren euskaldun zintzoak ustean, / halere ezin adi elgarren artean. Xa Odol 179.
Entenderse, ponerse de acuerdo. " Ene kontra adituak dire, ils se sont concertés contre moi" Dv. " Aitu daitezela auren artean! (V-arr)" Gte Erd 55. " Alkarrekin ondo aitzen dira (V-gip), bi oiek ongi / gaizki aitzen dute elkarrekin (B), horrik arkalegaz ondo aituten dire (V-arr), biek bietara ondo aituten dira (V-arr) [...] aregaz ez zen aituten (V-arr)" Gte Erd 202. v. infra ELKAR ADITU.
Parabisua irabaztea gatik munduarekin ez aditzera. Harb 129. Akhusatu zuten bi lekhukok abadearen aitzinean, abadearekin berarekin aditurik. Ax 378 (V 249). Nor zan Jainkoarekin aditu zana ta itz-eman ziona? Ub 19. Sorgin deabruarekin aitzen zana gaixoak osatzeko. Mg CC 243. Ezta hargatik egin behar [...] barurik [...] bere bidariarekin aditu gabe. Dh 70. Moro ta Sarrazenuak [...] sartu ziran Españako Erreiñu onetan bertako gizon donga bategaz aditu ta alkarturik. Ur MarIl 21. Geratu ziran alkarregaz adituta nun, zelan ta ze denporatan egingo ebeen gaiztakerija au. Ib. 83. Zaharrekin adituz saltzen abiatu. Hb Esk 208. Ez da hura [notaria] hirian nihorekin aitzen. Ib. 211. Baitabere aditu ziran Gipuzkoako probinzija geure aiztiagaz. (1866). BBatzarN 219. Baña onetan beti itundu eta aitu bear gara konfesore zur eta jakitun bategaz. Itz Azald 143. Bai Eladi, gitanoa beti gitano; alkarregaz ondo adittuta egongo ziñien biok. Echta Jos 197. Iyeki bakoitzaren saneurriya lotuko da, saltzeko, idazliekin aurretik aituta. EEs 1916, 235. Gizarteari ikarea sartzeko darabillezan bideetan be alkarrekin naiko ondo aitzen dirala. Eguzk GizAuz 87. Nahi duzu bakotxa bethi prest izan dadin guziekin aditzerat eta adoxterat. Herr 29-3-1956 (ap. DRA s.v. adoxtu ). Kaieko jendearekin ezin aditu ta kanpotar eguraszaleak gozatu, alajaña. Anab Poli 18. Luzero alkarregaz ondo aitzen zirala. Etxba Ibilt 470. Biak ziren euskaldun zintzoak ustean, / halere ezin adi elgarren artean. Xa Odol 179.
6.
(G-to-bet, L-ain; Lar, Añ, H),
aitu (G, AN, L-sar, B; VP
),
aritu (AN-5vill)
Ref.:
A;
EAEL
19;
ZestErret
.
Oler, percibir un olor. "Percibir" VP 81v. " Nik behintzat eztet erre usairik aitzen " ZestErret.
Sarthu berri hartan, usna on duzu, kiratsa aditzen duzu. Ax 91 (V 62). Bere konpaiñiako bati usaiña aditurik. Ib. 414 (V 269). Hekin usaina bederen aditu nahi dute, eta doatsu dadukate hetarik iaten duena. SP Phil 27 (He 26 usain egiñ nahi diote). Mandragoraren usaina urruititik eta iragaitzaz aditzen dutenek. Ib. 201. Diabru zarrak aditzen dute / zure animan usaia. Tx B 185. Eta ark berriz aker zarraren / usaia aditzen badiyo. Tx B I 233. Guk usaia aitzen diegu lilieri. Anab Usauri 55.
Oler, percibir un olor. "Percibir" VP 81v. " Nik behintzat eztet erre usairik aitzen " ZestErret.
Sarthu berri hartan, usna on duzu, kiratsa aditzen duzu. Ax 91 (V 62). Bere konpaiñiako bati usaiña aditurik. Ib. 414 (V 269). Hekin usaina bederen aditu nahi dute, eta doatsu dadukate hetarik iaten duena. SP Phil 27 (He 26 usain egiñ nahi diote). Mandragoraren usaina urruititik eta iragaitzaz aditzen dutenek. Ib. 201. Diabru zarrak aditzen dute / zure animan usaia. Tx B 185. Eta ark berriz aker zarraren / usaia aditzen badiyo. Tx B I 233. Guk usaia aitzen diegu lilieri. Anab Usauri 55.
7.
Obedecer.
"
Aur onek erran ta ez du aitzen [= 'no obedece'], [...]
esan da eztu aitzen (AN-gip), errana aitzen zuten (B), ez du inoren esanikan aitzen (AN-gip), aitu, ba(da), esana (G-azp)"
Gte Erd 235.
Cf. ESAN-ADITZAILE.
Txinbo da, adiskideak, / txakurren izena, / [...] / txit da txakur leiala / aditzen esana. Noe 24.
Txinbo da, adiskideak, / txakurren izena, / [...] / txit da txakur leiala / aditzen esana. Noe 24.
8.
"(V), gobernar"
A.
"
Aitu (V?), conservar, gobernar, mirar"
Ib.
9.
Conocerse por, llamarse.
"Plus Ultra" edo olako deituraz aditzen da [egazkiña] . Gerrika 239.
"Plus Ultra" edo olako deituraz aditzen da [egazkiña] . Gerrika 239.
II.
(Adj.).
(Urt II 319, Lar, Añ, H),
aitu
(V-gip ap. Etxba Eib; Añ, Izt 38r). Entendido, docto, experto. "Entendido, sabio" Lar y Añ. "Gizon aittua legietan" Etxba Eib.
Zeren estali baitrauztek gauza hauk zuhurréi eta adituei, eta manifestatu baitrauztek haur xipiei. " Sages et entendus" . Lç Mt 11, 25 (HeH adituei; IBe ikasiei ). Gauza hetan adituak iuiatuko duen bezala. EZ Man II 161. Zeren baitzinduen dotor / adituena entzun. EZ Noel 147. Iakintsunek eta adituek. SP Phil 494 (He 501 presuna jakiñtsunek ). Denbora hartan judutar bat Apollo zeritzana, ethorkiz Alexandriarra, gizon elokenta eta Eskrituretan hagitz aditua, ethorri izan zen Efeserat. He Act 18, 24. Juiziozko persona aditu askok diona da. Cb EBO 52. Herriak emaren dubela gizon aditu bat [...] obra horren examinatzeko eia debisaren arabera egiten duben obra erran dena. (1749). SenperEus 40. Hain zagokon ederki aitzindegia, non edireten baitziren haren baitan gizon adituenetarik igurik ahal zitezkeien guziak. Lg I 204. Gizon aditu, jakintsu, legea erakusten zuenak. Ub 85. Jarten da bat pekatu egiteko arriskuban gizon aitu edo jakitunen eretxijan. Mg CO 121. Itandu eiozu konfesari aditu bati. Añ MisE 233. Ni naiz Sendagille edo Mediku txit aditua. VMg 43. Gai onetan igoal zikiñik ez egiteko, galde giezu, nere kristaua, gizon zintzo eta adituai. AA II 192. Gizon aitu ta letra andijetakuak bere zer pensau asko oi daukeen. JJMg BasEsc 196. Maisu aditu aspaldikoa. Echag 141. Kapitan armada errealekoa, itsas-gizon aitua ta asko ikusia. Izt C 476. Ditut ere ikhusi nere bidaiean, / asko yende aditu sabant medikuntzan. Gy 76. [Zoroaster], handizki aitua izar itzulietan. Hb Egia 72. Agintari aditu eta trebearen lanak egin zituen. Lard 167. Etsai guziak igesi joan ziran, buru aditu hura gabe arkitu ziranean. Ib. 126. Entzunik onen ganian gizon adituben eretxija. " Personas inteligentes" . (1866) BBatzarN 221. Mediku adituak. Arr GB 32. Zenbat gizon adituk eta zenbait itzkera-modutan Santu onen bizitza eskribatu duten. Aran SIgn I. Gizon adituen ustean premia edo estualdi andia denean. Legaz 34. Iduritzen bazaitzu hainitz gauza badakizula eta gauzetan aski aditua zarela. Dv Imit I 2, 3. Gurutze au ekustean, lan oetan adituak direnak, esan izan dute mirariturik. Zab Gabon 107. Gizon adituen iritzian. EE 1884b, 434. Iaiua zala agertu zan gidari bezela ta aditua. Bv AsL 199. Etxe eder edo bertze obra batek egile aitu eta jakin bat frogatzen duen bezala. Lap 31 (V 17). Gizon aituen eretxian astunak eta estuak direan bear-orduetan. Itz Azald 120. Izketan aditua ta aditzen goorra. Iñarra Ezale 1898, 159a. Edesti-jakitean adituak eta ikustunak ziran gizonai galdetzen zien. Ayerb EEs 1915, 292. Nekazari zerbait adituak [...]; itxasgizon adituak. EEs 1917, 74. Erritar txêak, larri: galdua dakuste; / adituak, ordea, ez estu batere. Or Eus 150. Gizonen bihotzaren ezagutzaile aditua zen Isabela. Mde HaurB 22. Antzelari baino antze-zale adituago nauzu. Ib. 71. Au nere lagun au dozu erloju-konpontzallia, puntarenguetarikua gañera. Oso aitua da au orretan. SM Zirik 65. Gixon aitu biri, alango pago bategaz zeinbet iketz egin leiken euren eretxi bat agertuteko esan geuntsien. Akes Ipiñ 23. Nere ta gizon adituen iritzian. Zait Plat 87. Ez [da] txakur txiki ondo erakutsittakorik, noren zaunkak aittuko ez zittuanik beste aitturen batek. Etxba Ibilt 486. Bateko eta besteko adituak (logikoak, matematikoak, injineroak, linguistak eta abar) bildu omen zituzten. MIH 196.
Zeren estali baitrauztek gauza hauk zuhurréi eta adituei, eta manifestatu baitrauztek haur xipiei. " Sages et entendus" . Lç Mt 11, 25 (HeH adituei; IBe ikasiei ). Gauza hetan adituak iuiatuko duen bezala. EZ Man II 161. Zeren baitzinduen dotor / adituena entzun. EZ Noel 147. Iakintsunek eta adituek. SP Phil 494 (He 501 presuna jakiñtsunek ). Denbora hartan judutar bat Apollo zeritzana, ethorkiz Alexandriarra, gizon elokenta eta Eskrituretan hagitz aditua, ethorri izan zen Efeserat. He Act 18, 24. Juiziozko persona aditu askok diona da. Cb EBO 52. Herriak emaren dubela gizon aditu bat [...] obra horren examinatzeko eia debisaren arabera egiten duben obra erran dena. (1749). SenperEus 40. Hain zagokon ederki aitzindegia, non edireten baitziren haren baitan gizon adituenetarik igurik ahal zitezkeien guziak. Lg I 204. Gizon aditu, jakintsu, legea erakusten zuenak. Ub 85. Jarten da bat pekatu egiteko arriskuban gizon aitu edo jakitunen eretxijan. Mg CO 121. Itandu eiozu konfesari aditu bati. Añ MisE 233. Ni naiz Sendagille edo Mediku txit aditua. VMg 43. Gai onetan igoal zikiñik ez egiteko, galde giezu, nere kristaua, gizon zintzo eta adituai. AA II 192. Gizon aitu ta letra andijetakuak bere zer pensau asko oi daukeen. JJMg BasEsc 196. Maisu aditu aspaldikoa. Echag 141. Kapitan armada errealekoa, itsas-gizon aitua ta asko ikusia. Izt C 476. Ditut ere ikhusi nere bidaiean, / asko yende aditu sabant medikuntzan. Gy 76. [Zoroaster], handizki aitua izar itzulietan. Hb Egia 72. Agintari aditu eta trebearen lanak egin zituen. Lard 167. Etsai guziak igesi joan ziran, buru aditu hura gabe arkitu ziranean. Ib. 126. Entzunik onen ganian gizon adituben eretxija. " Personas inteligentes" . (1866) BBatzarN 221. Mediku adituak. Arr GB 32. Zenbat gizon adituk eta zenbait itzkera-modutan Santu onen bizitza eskribatu duten. Aran SIgn I. Gizon adituen ustean premia edo estualdi andia denean. Legaz 34. Iduritzen bazaitzu hainitz gauza badakizula eta gauzetan aski aditua zarela. Dv Imit I 2, 3. Gurutze au ekustean, lan oetan adituak direnak, esan izan dute mirariturik. Zab Gabon 107. Gizon adituen iritzian. EE 1884b, 434. Iaiua zala agertu zan gidari bezela ta aditua. Bv AsL 199. Etxe eder edo bertze obra batek egile aitu eta jakin bat frogatzen duen bezala. Lap 31 (V 17). Gizon aituen eretxian astunak eta estuak direan bear-orduetan. Itz Azald 120. Izketan aditua ta aditzen goorra. Iñarra Ezale 1898, 159a. Edesti-jakitean adituak eta ikustunak ziran gizonai galdetzen zien. Ayerb EEs 1915, 292. Nekazari zerbait adituak [...]; itxasgizon adituak. EEs 1917, 74. Erritar txêak, larri: galdua dakuste; / adituak, ordea, ez estu batere. Or Eus 150. Gizonen bihotzaren ezagutzaile aditua zen Isabela. Mde HaurB 22. Antzelari baino antze-zale adituago nauzu. Ib. 71. Au nere lagun au dozu erloju-konpontzallia, puntarenguetarikua gañera. Oso aitua da au orretan. SM Zirik 65. Gixon aitu biri, alango pago bategaz zeinbet iketz egin leiken euren eretxi bat agertuteko esan geuntsien. Akes Ipiñ 23. Nere ta gizon adituen iritzian. Zait Plat 87. Ez [da] txakur txiki ondo erakutsittakorik, noren zaunkak aittuko ez zittuanik beste aitturen batek. Etxba Ibilt 486. Bateko eta besteko adituak (logikoak, matematikoak, injineroak, linguistak eta abar) bildu omen zituzten. MIH 196.
(Con reduplicación expresiva).
Ardura aundidun salerosketak / eukezan batek eskuan, / gizon jakitun aitu-aitu bat / nai eban euki inguruan. Ormaetxe Ipuin 26.
Ardura aundidun salerosketak / eukezan batek eskuan, / gizon jakitun aitu-aitu bat / nai eban euki inguruan. Ormaetxe Ipuin 26.
(Urt, Añ),
aitu
(Añ, Izt 99v y 73v). Sensato, juicioso, prudente. "Pater familias attentus, familiako aita [...] aditua" Urt III 47. "Prudente", "despejado" Añ. v. zuhur.
Beragatik asmatu dot, asti ta eraldi utsak erle zur aituaren antzera emotea. Añ EL1 3 ( EL2 5 erle egille aituaren antzera ). Birjiña txito aitua. " Virgo prudentissima" . Ib. 228 (Gç 147 Birjina guziz prudenta, ArgiDL 114 Birjiña txit begiratua, Or MB 1330 Neskatxarik zugurrena ). Bada nor da ain aitua ta mena eta egun guztian bekatu txiki askotan jausten eztana? Añ LoraS 36.
Beragatik asmatu dot, asti ta eraldi utsak erle zur aituaren antzera emotea. Añ EL1 3 ( EL2 5 erle egille aituaren antzera ). Birjiña txito aitua. " Virgo prudentissima" . Ib. 228 (Gç 147 Birjina guziz prudenta, ArgiDL 114 Birjiña txit begiratua, Or MB 1330 Neskatxarik zugurrena ). Bada nor da ain aitua ta mena eta egun guztian bekatu txiki askotan jausten eztana? Añ LoraS 36.
III.
(Sust.).
Alianza. Cf. supra I (5).
Jende hauk badute oraino, elkharren artean, aditu edo patu bat. Prop 1895, 263. Fidjitarrek horrela egiten ohi dute, nahi dutenean hekien adituak edo tratuak izan ditezen idukiak segur baino segurkiago. Prop 1904, 242. Gobernamenduko gizonek Eskuaraz egiten balituzte beren aditu edo patuak, elitekela hekien artean eskatima biderik, gauzak ez aski xuxen iskribatuz. Jnn RIEV 1908, 356.
Jende hauk badute oraino, elkharren artean, aditu edo patu bat. Prop 1895, 263. Fidjitarrek horrela egiten ohi dute, nahi dutenean hekien adituak edo tratuak izan ditezen idukiak segur baino segurkiago. Prop 1904, 242. Gobernamenduko gizonek Eskuaraz egiten balituzte beren aditu edo patuak, elitekela hekien artean eskatima biderik, gauzak ez aski xuxen iskribatuz. Jnn RIEV 1908, 356.
ADITU-AHALEAN.
Tanto como se puede entender.
Ta adiraziko dizu zuri Jesusek, zuk adi-alean, orain berak zu gatik daraman neke arrigarria. Mb OtGai III 29.
Ta adiraziko dizu zuri Jesusek, zuk adi-alean, orain berak zu gatik daraman neke arrigarria. Mb OtGai III 29.
ADITUA IZAN (intrans.),
ADITUAK IZAN.
Tener noticia, tener oído.
Aditua naiz herri-hauzo bateko apez bat zure ikustera ethortzekoa dela. Jnn Bihotz 61. --Mézié le Curé, je viens pour marier. --Ederki; zerbeit holako aditua ere nintzen. Barb Sup VII. Eta aditua naiz, baratxuri guti, arras guti aski duela gure Errientak, Jaun Erretor berriak janarazten diozkan zikiro-azpientzat. Ib. 4. Adituak ginen jadanik Iruña urthetik urthera aitzinatuz zoala. JE Ber 20.
Aditua naiz herri-hauzo bateko apez bat zure ikustera ethortzekoa dela. Jnn Bihotz 61. --Mézié le Curé, je viens pour marier. --Ederki; zerbeit holako aditua ere nintzen. Barb Sup VII. Eta aditua naiz, baratxuri guti, arras guti aski duela gure Errientak, Jaun Erretor berriak janarazten diozkan zikiro-azpientzat. Ib. 4. Adituak ginen jadanik Iruña urthetik urthera aitzinatuz zoala. JE Ber 20.
ADITUAK EZ ADITU.
v. infra EZ-ADITU EGIN.
A(d)ituak ez a(d)itu. (AN-5vill) 'Gorrarena egin' . Inza NaEsZarr 1833.
A(d)ituak ez a(d)itu. (AN-5vill) 'Gorrarena egin' . Inza NaEsZarr 1833.
ADITUAREN ADITUZ.
De tanto oír.
Adituaren adituz, uste ginuen Gipuzkoa sagar-ondoz landatua zela guzia! JE Ber 84.
Adituaren adituz, uste ginuen Gipuzkoa sagar-ondoz landatua zela guzia! JE Ber 84.
ADITU BATEAN.
"Aitu baten, a primera vista. Edozeñek esango leuke aitu baten ogerleko au ona dala, cualquiera diría a primera vista que este duro es bueno" Zam Man 2.
ADITU ERAGIN.
v. adieragin.
ADITU EZ BEZALAKO.
Inaudito.
San Franziskoren aditu ez bezelako umiltasunezko egite miragarri bat. Bv AsL 411. San Franziskoren umilltasun aditu ez bezelakua. Ib. 409.
San Franziskoren aditu ez bezelako umiltasunezko egite miragarri bat. Bv AsL 411. San Franziskoren umilltasun aditu ez bezelakua. Ib. 409.
Atzeneko paguba / ezta izan gaiztoa, / iñork munduban aitu / ez bezelakoa.
Echag 21.
ADITU EZ DEN
(aditueztan Lar, Añ). "Inaudito" Lar y Añ.
(Con compl. referido a aditu
).
Menturaz bestetan aditu ez dan miraria egin zuen. Lard 102. Emakumea eta bere iritzian itxusia! Oraindiño ere aditu eztan gauza. Urruz Zer 89.
Menturaz bestetan aditu ez dan miraria egin zuen. Lard 102. Emakumea eta bere iritzian itxusia! Oraindiño ere aditu eztan gauza. Urruz Zer 89.
ADITU EZIN,
ADITU EZINEZKO.
v. adiezin.
ADITUXE
(Forma con suf. -xe, de valor aprox.; precedido de elkar). Acordar, ponerse de acuerdo. v. infra ELKAR ADITU (b)
.
Etxekoek opium pipatzaile eta jokolari suhar bati saltzen nindiotela, eta sariaz elgar adituxe zutela. Prop 1911, 156 (ap. DRA).
Etxekoek opium pipatzaile eta jokolari suhar bati saltzen nindiotela, eta sariaz elgar adituxe zutela. Prop 1911, 156 (ap. DRA).
ADITUZ
(adituaz Lar, Añ). "(De) oídas" Lar y Añ. No incluimos los ejs. triviales de adituz, 'oyendo', 'entendiendo', etc. v. ADITZEZ (s.v. aditze).
ADITUZKO.
"Testigo de oídas, [...] adituazko testigua" Lar.
ADITZEKE.
Sin escuchar.
Moxeri aditzeke, batzuk zerbait biaramoneko utzi zuten. Ol Ex 16, 20 (Bibl ez zuten aditu).
Moxeri aditzeke, batzuk zerbait biaramoneko utzi zuten. Ol Ex 16, 20 (Bibl ez zuten aditu).
ADITZEKO.
a)
(En la expr. aditzeko izan 'haber que entender'). "Etzaitu etxera hartu nahi; aditzeko da etzaituela maite, il ne veut pas vous recevoir dans sa maison, c'est à dire qu'il ne vous aime pas" Dv.
Nola aditzeko da ezen aitén inikitatea haurrén gainean punitzen duela? Lç Ins D, 3v. Skripturá [...] erraiten denean zer aditzeko den. Lç ABC I 4r. Iainkoaren hitza erraiten denean aditzeko da Testamentu zaharreko eta berriko liburu kanonikoetan den guzia. Ib. I 4r.
Nola aditzeko da ezen aitén inikitatea haurrén gainean punitzen duela? Lç Ins D, 3v. Skripturá [...] erraiten denean zer aditzeko den. Lç ABC I 4r. Iainkoaren hitza erraiten denean aditzeko da Testamentu zaharreko eta berriko liburu kanonikoetan den guzia. Ib. I 4r.
b)
Destinado a ser oído. "Acroamatici libri, liburu aditzekoak, adigarriak" Urt II 112.
c)
Digno de oírse. "Aditzekoa da zutaz mintzo denean, il est à entendre quand il parle de vous" Dv. "Aditzekoa da xori haren kantua" Ib.
Aditzekoak ziren heien arteko solasak. Prop 1887, 121. Belar eta lore, on eta gaixto diren guziez mintzo, aditzekoa zen! HU Aurp 97. Aditzekoak ziren haren ateraldi batzu. Ib. 177. Oroz gainetik, aditzekoak ziren haren phedeikuak! Barb Sup 133. Ikustekoak dire orduan haren jauziak, aditzekoa haren marruma. Zerb Azk 47. Nere billoba, zure bertsua / ez al zan aditzekoa? / ori usaia! ematen zuan / arrosa Maiatzekoa. Uzt Auspoa 43, 114.
Aditzekoak ziren heien arteko solasak. Prop 1887, 121. Belar eta lore, on eta gaixto diren guziez mintzo, aditzekoa zen! HU Aurp 97. Aditzekoak ziren haren ateraldi batzu. Ib. 177. Oroz gainetik, aditzekoak ziren haren phedeikuak! Barb Sup 133. Ikustekoak dire orduan haren jauziak, aditzekoa haren marruma. Zerb Azk 47. Nere billoba, zure bertsua / ez al zan aditzekoa? / ori usaia! ematen zuan / arrosa Maiatzekoa. Uzt Auspoa 43, 114.
ADITZEN DELA.
a)
Entiéndase.
Zeren egia da, anhitz balio du fidantziak, indar handia du esperantzak. Ordea aditzen dela neurriz, soberania gabe. Ax 133 (V 87). Plazer baduzu, dobla beite / berriz ere hauk gustiak; / dobla deabruak, penak dobla, / dobla tromenta handiak; / bañan, Jauna, aditzen dela / hemengo tulunbioan, / hillen nauela herioak / milla urtheren buruan. Gç 179. Hemen erranak direnetarik ahal dagitena egiteko; bethi aditzen dela hargatik eztiotela bere eginbidei ta premiazko lanei hutsik eginen. Dh 63.
Zeren egia da, anhitz balio du fidantziak, indar handia du esperantzak. Ordea aditzen dela neurriz, soberania gabe. Ax 133 (V 87). Plazer baduzu, dobla beite / berriz ere hauk gustiak; / dobla deabruak, penak dobla, / dobla tromenta handiak; / bañan, Jauna, aditzen dela / hemengo tulunbioan, / hillen nauela herioak / milla urtheren buruan. Gç 179. Hemen erranak direnetarik ahal dagitena egiteko; bethi aditzen dela hargatik eztiotela bere eginbidei ta premiazko lanei hutsik eginen. Dh 63.
b)
"C'est à dire" Dv.
Jesusek ihardetsiko zuela yuduek zor ziotela enperadoreari dretxua, aditzen dela, figoa. Lg II 238.
Jesusek ihardetsiko zuela yuduek zor ziotela enperadoreari dretxua, aditzen dela, figoa. Lg II 238.
ADITZEN EMAN.
v. aditze.
ADITZERA EMAN.
v. aditze.
ELKAR ADITU
v. elkar.
EZ-ADITU.
a)
(Lar, Añ). Inaudito.
Gertaera izugarri ez-aditu au Uri guzian barreatu zan. Lard 543. Lotsagabekeria ez-aditu au ikusirik. Ib. 103. Jarri zan mesede ez-aditu onegatik Jaunari eskerrak ematen. Ib. 116. [Jesusek] egindako gauza andiak eta ez-adituak. Ib. 436.
Gertaera izugarri ez-aditu au Uri guzian barreatu zan. Lard 543. Lotsagabekeria ez-aditu au ikusirik. Ib. 103. Jarri zan mesede ez-aditu onegatik Jaunari eskerrak ematen. Ib. 116. [Jesusek] egindako gauza andiak eta ez-adituak. Ib. 436.
b)
"Desobediente. Ume ez-aditu bat da ori" Gketx Loiola.
c)
"Desobedecer. Gurasoen esanak ez-aditu" Gketx Loiola.
EZ-ADITUARENA EGIN.
Hacerse el sordo.
"
Harek amai beti ez attuana iteziyon
"
ZestErret.
Ez adituarena nahi dute egin Iñazioren lagunek; bainan Iñaziok adiarazten diote zin zinez mintzo dela. Laph 184. Ez adituarena egin zakon lehenik hasia zenak. JE Bur 94. Bi buruzkariek ez adituarena egiten diote. JE Ber 48. Honek eduki zezakeen arjentinarraren desafioa [...], jakile izan balitz. Horrela izanik ere, gerta zitekeen ez adituarena egitea, gogorik nahiz astirik ez zuelako. MEIG VI 109.
Ez adituarena nahi dute egin Iñazioren lagunek; bainan Iñaziok adiarazten diote zin zinez mintzo dela. Laph 184. Ez adituarena egin zakon lehenik hasia zenak. JE Bur 94. Bi buruzkariek ez adituarena egiten diote. JE Ber 48. Honek eduki zezakeen arjentinarraren desafioa [...], jakile izan balitz. Horrela izanik ere, gerta zitekeen ez adituarena egitea, gogorik nahiz astirik ez zuelako. MEIG VI 109.
EZ-ADITU BEZALA EGIN.
Hacerse el sordo.
Lenbizian ez-aditu bezala egin bazion ere, azkenean agertu zion aditu zuela aren otoitza. Mb IArg II 320.
Lenbizian ez-aditu bezala egin bazion ere, azkenean agertu zion aditu zuela aren otoitza. Mb IArg II 320.
EZ ADITU EGIN
(G-azp ap. Gketx Loiola;
Lar, VP 27v, Añ (G)). Hacerse el sordo. "(Hacer) oídos de mercader, belarriak gortu, ezaditu egin" Lar. "[Hacer] orejas, oídos de mercader" Añ. "Desentender" Ib. "Ondo otsegin diot, baño ez-aditu egin du" Gketx Loiola. v. ENTZUNGOR EGIN.
Ez ikusi eta ez aditu egiten duela, bertzeren falten disimulatzea. Mat 32s. Ez aditu egiten dut / alegia ni gortu. EZ Eliç 326. Beren gogo gaistoari, begi arinei ta gorputz atseginz-zale galgarriari ez-aditu egin. Mb IArg I 96. Aren hitz eroari ez aditu egin zion Jesusek. Ib. 235s. Zenbaitek ez-aditu egiten diote arzaiaren txistuari. Ib. 311. Esan dizute bein ta berriz [...] ta ez-aditu egiten dezu zuk. Ib. 377. Mirabeai utzi diezun ezkutariarekin beren erara egoten, adituari ez aditu eta ekusiari ez ekusi egiten diozula. AA II 123. Ez aditu edo enzun gor egiten diozu oraiñ Jaunaren gaztiguai. AA III 531. Jesusek ez-aditu egin zion; baña emakumea leiatzen zitzaion. Lard 404. Eskatu zizkion Dorrontsorori, ta Dorrontsorok ez-aditu egin zion. Or SCruz 62.
Ez ikusi eta ez aditu egiten duela, bertzeren falten disimulatzea. Mat 32s. Ez aditu egiten dut / alegia ni gortu. EZ Eliç 326. Beren gogo gaistoari, begi arinei ta gorputz atseginz-zale galgarriari ez-aditu egin. Mb IArg I 96. Aren hitz eroari ez aditu egin zion Jesusek. Ib. 235s. Zenbaitek ez-aditu egiten diote arzaiaren txistuari. Ib. 311. Esan dizute bein ta berriz [...] ta ez-aditu egiten dezu zuk. Ib. 377. Mirabeai utzi diezun ezkutariarekin beren erara egoten, adituari ez aditu eta ekusiari ez ekusi egiten diozula. AA II 123. Ez aditu edo enzun gor egiten diozu oraiñ Jaunaren gaztiguai. AA III 531. Jesusek ez-aditu egin zion; baña emakumea leiatzen zitzaion. Lard 404. Eskatu zizkion Dorrontsorori, ta Dorrontsorok ez-aditu egin zion. Or SCruz 62.
(Con complemento directo).
Manuelak azkeneko itz aek ez aditu egin zituan. Zab Gabon 56. Eta esaten diguten guzia ez-aditu egin dezagun; gauzak garbiago agertzen diranean mintzatuko gera. Goñi 38.
Manuelak azkeneko itz aek ez aditu egin zituan. Zab Gabon 56. Eta esaten diguten guzia ez-aditu egin dezagun; gauzak garbiago agertzen diranean mintzatuko gera. Goñi 38.
EZ-ADITU IDURI EGIN,
EZ-ADITU ITXURAPEN EGIN.
Hacerse el sordo.
Ez aditu itxurapen egiten duenari, / barkhatuko etzioat halako dobleari. EZ Man I 14. Gure bilha dabilanari noiz artean ez aditu iduri eginen diogu? Harb 380. Anhitzetan ere ikhusia ez ikhusi eta aditua ere ez aditu iduri egin behar da. Ax 288 (V 192). Disimulatu zuen, ez aditu iduri egin zuen. Ib. 312 (V 207). Baiña zeren erregek ez aditu iduri egiten baitzuen, lehiatu zeikan [...] erraitera. Ib. 394 (V 257). Ezen halakoek nihoren abantailla eta laudoriorik entzuten tuztenean, ez aditu iduri gorrarena eginez, burua bertze alderat dakite itzultzen. ES 196.
Ez aditu itxurapen egiten duenari, / barkhatuko etzioat halako dobleari. EZ Man I 14. Gure bilha dabilanari noiz artean ez aditu iduri eginen diogu? Harb 380. Anhitzetan ere ikhusia ez ikhusi eta aditua ere ez aditu iduri egin behar da. Ax 288 (V 192). Disimulatu zuen, ez aditu iduri egin zuen. Ib. 312 (V 207). Baiña zeren erregek ez aditu iduri egiten baitzuen, lehiatu zeikan [...] erraitera. Ib. 394 (V 257). Ezen halakoek nihoren abantailla eta laudoriorik entzuten tuztenean, ez aditu iduri gorrarena eginez, burua bertze alderat dakite itzultzen. ES 196.
(Con complemento directo).
Hala utzten tuzte brida laxorik, erranak ez aditu iduri gorrarena eginez eta eginak ez ikhusi iduri eginez. ES 180. Kreatzailleak barrenean jarri zigun lekaio ori, ezdezagula ezaditu iduri egin. Vill Jaink 153.
Hala utzten tuzte brida laxorik, erranak ez aditu iduri gorrarena eginez eta eginak ez ikhusi iduri eginez. ES 180. Kreatzailleak barrenean jarri zigun lekaio ori, ezdezagula ezaditu iduri egin. Vill Jaink 153.
EZIN ADITUAN.
Sin poder entender.
Ezin adituan nabillela zelan dagozan baturik ainbeste marmol, zillar, urre ta arri piñ. Ag Ioan 190.
Ezin adituan nabillela zelan dagozan baturik ainbeste marmol, zillar, urre ta arri piñ. Ag Ioan 190.
EZIN ADITUZKO.
Ininteligible. "Qui ne peut être entendu, incompréhensible, inconcevable" Dv.
Hainbertzanarekin, badariozko hanbatik ezin-adituzko hitz bat eta bertze. Prop 1911, 61. (ap. DRA) Oraindik atzo. Ta gaur..., / zelan ezin aituzko / Jaunaren ordetzako / beste izate barrira / aldaturik nago. 'Sin que lo pueda entender' . Gand Elorri 112.
Hainbertzanarekin, badariozko hanbatik ezin-adituzko hitz bat eta bertze. Prop 1911, 61. (ap. DRA) Oraindik atzo. Ta gaur..., / zelan ezin aituzko / Jaunaren ordetzako / beste izate barrira / aldaturik nago. 'Sin que lo pueda entender' . Gand Elorri 112.
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
