Euskararen Gramatika

30.8.2.1. Zehar-galdera orokorrak

30.8.2.1a Galde hitzik ez izatea da zehar-galdera mota hauen ezaugarria. -(e)n menderagailua da orokorrena, baina -(e)netz²⁵² ere har dezakete zehar- galdera orokorrek: Geure buruari galdetu diezaiokegu, bada, ea zientzia gai denetz ezaguera-masa jakin bat gainditzeko (Juan Garzia); Nagok, Paxkal, ez dugunetz denek hemendik aitzina burua sobera berotuko eta azkenean galduko (Landart). Bizkaieraz, zenbait tokitan, ba- ere bai: Eztakit ezkonduko banaz (Etxeita); […] ta osabea ezekien bizi bazan edo ez (E. Azkue). Euskara estandarrean gaur ohikoa ez izan arren, ahozkoan maiz entzun daitezke horrelako egiturak.

30.8.2.1b Ea partikula erabil daiteke zehar-galderari sarrera emateko edo hura indartzeko. Perpaus nagusiaren eta mendekoaren arteko lotura egiten du; eta badirudi perpausaren luze-laburrarekin ere baduela zerikusia (zenbat eta mendeko galdera orokorra luzeago, orduan eta errazago ager daiteke ea). Aukerakoa da, baina aditza isilpean denean, handiagoa da haren beharra: Galdegiozu (ea) etorriko den; Ea isiltzen zareten!; Eta horren bitartez egin kontsulta Jaunari ea bizirik aterako naizen gaixoaldi honetatik (Elizen arteko Biblia); Hegoari bai, erreparatuko zioten, bai barrualdetik eta baita mendi inguru eta kostatik ere, ea uso-usainik usnatzen zuten, edo… (P. Zabala). Kontua da, zalantza da, eta horrelakoekin ere, zilegi da ea agertzea: Kontua da ea zeuretzat aski den edo ez (O. Arana); Kontua zen ea zer animalia sartu han (Juan Garzia). Aurreraxeago ikusiko dugunez, zati galderen buruan ere eman daiteke ea.

Gehienetan, predikatuak informazioa eskatu edo nolabait aurrera begiratzen duena izan behar du: Galdegin dit ea dirua behar dugun; *Ahaztu zaie ea etxea itxi duten. Horregatik maiz gobernatzailea aginte adizkia izango da (esan iezadazu, begira ezozu…) edo xedezko perpaus bat (jakiteko): Esan ea egokitzen zaizun eta, egokitzen bazaizu, kontuan hartuko zaitugu (J. Zabaleta); “Kalibe” zioten, esaterako, eta ez zen modurik jakiteko ea burdina ulertzen zuten, edo zilarra, edo brontzea (Juan Garzia). Egia da, hala ere, galdetu, nahi (izan) eta behar (izan) direnean gobernatzaile, aditza edozein modutan doalarik ere, ea ager daitekeela: Galdetu zigun ea irakurri genuen Thomas Mooreren poesia, edo Sir Walter Scott eta Lord Lyttonen obrak (Aldasoro); Gazteak jakin nahi zuen ea gidaririk behar nuen, edo ea “karro” bat alokatu nahi nuen, edo ea gau zoragarri bat pasatzeko beste edozein gauza behar nuen (Jon Muñoz).

Baina batzuetan badirudi ez dela beti guztiz hola gertatzen: Iluntzean Orioli esan nion ea ur bila joango zen, garbitu egin nahi nuela eta (X. Mendiguren Elizegi); Eta orduan aitak esan zion ea nahi zuen berarekin joan bere klubera afaltzera (Iturralde); Joanesek ez zuen xuxen jakin ea, halako batez, atorra-beso puntarekin edo zerekin, zaindari txarpil haren eskua perekatu zuen ala ez (Bidegain).

30.8.2.1c Galdera lokabeetan ager daitekeen ote partikula (§ 23.5.3.5) maiz ageri da zehar-galderetan ere, batez ere beldur izan, duda izan, eztabaida izan edo kontu izan bezalako predikatuekin; hau da, susmoa edo zalantza, segurtasun eta jakintasun eza adierazten dutenekin. Baina ez da inoiz beharrezko eta ez du oinarrizko esanahia aldatzen. Ñabardura semantiko bat gehitzen du: zalantza edo susmo kutsua ematen du; ez du berak galdera markatzen. Ez dakit asmatu ote nuen (Saizarbitoria); Gogoak eman behar liguke behin edo behin ez ote den harritzeko […] guri bakarrik jakinduria ematea (Mitxelena); Beldur dira ez ote denez eskola hetsia izanen (Herria).

Ea-rekin batera ere erabil daiteke: Hannak bakarrik eusten beti ere bere zalantzari, ea zuzena ote zen gu ezkontzea, zuzena niretzat (J. A. Arrieta); Galda daiteke orain ea Peruren alde ote gauden ala kontra (Mitxelena); Eta ausartu nintzen galdetzen ea ezer egitekorik ote zuen arratsaldean, eta ezetz erantzun zidan (Saizarbitoria).

30.8.2.1d Al ez da ohikoa zehar-galderetan. Bai/ez erako zuzeneko galderetan erabiltzen da zenbait euskalkitan; betiere aukerakoa da, nolanahi ere. Baina, esan bezala, asko murrizten da zehar-galderetan al erabiltzeko aukera. Hiztun batzuek onartzen dute zenbaitetan: Ez al garen isilduko ari dira galdetzen; Zure ezpañetatik nai dizugu entzun / beste Erririk ba al dan, ikusi al dezun / onek aña Jesus maite dunik iñun (S. Mitxelena). Ea partikula buru duten zehar-galderetan ere ikus dezakegu inoiz behin: Herbertek erantzun ez, ordea, nire galderari, hots, ea oraindik sinesten al zuen zigarro puru alemanaren etorkizunean (J. A. Arrieta).

30.8.2.1e Aditzak adierazten duen ekintza edo gertaeraren baiezkotasuna markatzeko ba- aurrizkia eransten diogu adizki sintetikoei (§ 41.4.2b): badator, badaki. Baldintzetako (ikusten baduzu) edo zehar-galderetako (ez dakit ezkonduko banaiz) ba- ez bezala, baiezkotasuna markatzen duen hau azentuduna da. Galdegaiguneko ba- hori ipin daiteke zehar-galderetan ere aditz sintetikoaren aurrean: Aita Mokoroak badakien ala ez, nik ez dakit (Mitxelena); Ikusi behar da ea herri honetako biztanleek euskara salbatzeko borondaterik baduten (Herria); Eta, hartara, zinez jakin nahi nuke ba ote dauden Izpirituan bi motatako erabakiak, Irudimenezkoak batzuk, Libreak besteak (Xarriton). Baina ez da beharrezkoa; adibide horiek gramatikalak izango lirateke ba- gabe ere.

30.8.2.1f Ala/edo juntagailuak aukera galderetan. Galde perpausetan erabiltzen da, batez ere, ala eta galdera ez direnetan edo; horrek ez du esan nahi, ordea, edo juntagailua erabil ezin daitekeenik galderetan (§ 28.5). Berdin gertatzen da mendeko perpausetan ere: galderazkoak ez badira, edo erabiliko dugu; galderazkoak badira, ala erabil daiteke: Probatu egin nahi dut, ea nire esanera dabilen ala ez (Elizen arteko Biblia); Bietako batek ere ez zekien eurekin ala bere buruarekin ari ote zen hizketan (Epaltza); Txokok ez zekien bizirik ala hilik aterako zen historia honetarik (Borda). Baina edo ere zilegi da zehar-galderetan aukera bat adierazten duten bi osagai juntatzeko, batez ere Hegoaldean: Ez dakigu ekonomikoa edo kirol zigorra izango den, baina zigorra jarriko digute (Berria); Jakin nahi nuke zuek erretzen duzuen edo ez (Joxerra Garzia).

Goiko adibide horietan ala (zein edo) juntagailuak ez ditu perpaus osoak juntatzen, agerian behintzat, bi perpaus osagai baizik. Baina perpaus osoak ere ager daitezke ala-z juntaturik. Orduan bi perpauseko aditzek eraman behar dute -(e)n menderagailua: Edna begi begira geratuko zaizu ontziaren sabelean, esan diozun ala ez diozun ez dakiela (Sarrionandia); Bada, ez dakigu; ez dakigu benetan sinesten ote zioten, ala gezurti mixerable bat zela pentsatzen zuten (Linazasoro); Ez omen zuen sekula ziur jakiten zer esaten zen edo zer adierazten, zer galdetzen edo espero izaten zen (Olarra).

Sarritan, gainera, horrelako perpausek egitura bikoitza izan ohi dute. Lehenik zati galdera bat ematen da eta ondoren zati galdera hori hobeto zehazten da aukera-galdera bat formulatuz: Aristoteles handiaren obra arretaz irakurri ez duenak baino ez dezake galdetu arrautza ala oiloa, biotan zein izan ote zen aurrena (Joxerra Garzia); Jaunak erabaki dezala nork duen arrazoi, nik ala zuk! (J. A. Mujika); Jakintsu ala ezjakin eta ergel izan, hausnartzen ari izan nintzen hobea zer ote den (Elizen arteko Biblia); Itxura ona edo itxura txarra, ea bietatik zer dakarren egunak (P. Zabala). Hau, hala ere, zehar-galderetan ez ezik, mendeko ez direnetan ere gertatzen da: Zerk ematen dizu beldur handiena oraintxe bertan: hiltzeak ala burua galtzeak? (Berria).

²⁵² Literaturan beste forma batzuk ere ageri dira: -(e)nentz, -(e)nenz, -(e)nez, -(e)nz. Baina badirudi forma erabilienak -(e)nz eta -(e)netz direla. Baina autore zaharrek darabilte bi horietatik lehena; bigarrena da gaur ere erabiltzen dena. Ordea eztakizu zure baithan hala gerthatuko denz: halako faborerik, eta garaziarik eginen zaitzuntz (Axular).