Euskararen Gramatika

30.8.2.2. Zehar-galdera zatizkoak

30.8.2.2a Galde hitza daramaten mendeko perpausak dira zehar-galdera zatizkoak. -(e)n menderagailua hartzen dute beti zehar-galdera zatizkoetako aditzek: Ez dakigu non bizi den/*denetz/*bada. Al partikulak ez du hemen lekurik: *Ez dakigu non bizi al den.

Zati galderek badute osagai bat, galde hitza, erreferentzia zehaztugabea duena. Zehar-galdera egiazki galdera denean, ezezagun gisa ematen den osagai hori identifikatzea eskatzen da: Jaun Marcel, orainokoan isilik izan zaitugu, eta jakin nahi nuke zuk ere zer irizten diozun (Irigoien); Zuzenean galdetu zidaten zer herritakoa nintzen (M. Mujika). Gainerako zehar-galderetan, adizki nagusia nolakoa den, hala interpretatzen da. Gehienetan ez da “ezezagun” horren erreferentziaz galdetuko (informazioa eskatuko), baizik, esan, erabaki, ikusi eta abar egingo da: Berak erabakiko du nork bisitatuko duen etxea eta nork ez (Olarra); Iduritzen beste anitz parabisu batean sartuak zirela eta nik ez ikusten non zitekeen enetzat parabisu haren atea (Dirassar).

30.8.2.2b Ea eta ote partikulak erabil daitezke zati galderetan ere, baina ez dira beharrezkoak (§ 30.8.2.1b): Hausnar ezazu, beraz, ea zer erantzun behar diodan bidali nauenari (Elizen arteko Biblia); Lehen galdera bere buruari egiten dio, ea zein analogia edota konparazio baliatuko dituen (Unzurrunzaga). Galdegin, pentsatu, eztabaidatu, dudan egon, gogoetan egon, zelatatan egon eta antzeko predikatuekin maiz aurkituko dugu ea zati galderen buruan: Pentsa daiteke ea zergatik ez diren berehalaxe antigorputzak aktibatzen, urdailean dauden proteina arrotzak suntsitzeko (Aldasoro); Nire baitan gogoetan nagolarik, ea nolatan dirauten oraiko etxek (Hiriart-Urruti).

Perpausari ‘zalantza’ edo ‘susmo’ kutsua ematen dioten predikatuekin ote ere aurki dezakegu zati galderetan: Sekula ez da jakiten ahal joan-etorrian dabilen erregea inoiz itzuliko ote den (Alonso); Gurago dut guztiak telebistan berdin ikusi eta zein ote den imajinatu, asmatu, denak sasikume berdinak direla jakinda ere (Gonzalez); Gehienok ardura bakarra izaten dugu: noiz, nola eta non gertatuko ote den (Iturbe). Zehar-galdera orokorretan ikusi dugun ba- baiezkotasuna markatzekoa ikus dezakegu ondoko adibidean ere (§ 30.8.2.1e): Etxean inor ba ote den galdetzen du korridoretik (Olano).

Zehar-galdera orokorretan ere esan dugu batzuetan agerian behintzat ez dagoela aditz gobernatzailerik: Ea zer pasatzen den (P. Zabala); Orduan, larri beste bateltxoetan datozenak, ito egin ote den abadea, eta handik tartetxo batera non ateratzen duen hark burua (Jimenez).

Ea buruan duten zati galderetan ote ere ager daiteke: Auzo guztia beldurrak airean zegoen ea noiz egingo ote zuen ez egitekoren bat (Igerabide); Eskatu ere bai esan ziezaion ea non ote zen halako lorategia (Juaristi); Ezen nire buruari galdetzen bainion ea nola bil ote zezakeen inork bere baitan horiek betetzeko indarra (Aldasoro).

30.8.2.2c Ageriko gobernatzailerik gabeko zati galderak. Maiz erabiltzen ditugu zehar-galderak perpaus nagusirik gabe edo perpaus nagusi hori isilpean dutela. Hiru azpimultzo bereiz daitezke gobernatzailerik gabeko zati galderetan:

a) Ea buru dutenak. Goraxeago eman dugun adibideaz gain —Ea zer pasatzen den! (P. Zabala)—, beste hauek ere XXI. mendeko testuetatik hartuak dira: Gero defentsan ea nola moldatzen naizen (Berria); Ea nola doan (An. Garikano); Bigarren lehia makilarekin zen, ea nork botatzen zuen makila urrutiago (Atxaga).

b) Gauzak zeren arabera diren esaten dutenak. Galde hitza batetik, eta zehar-galderako -(e)n adizkia bestetik; horiek dira ageriko osagaiak: Etorriko al zara? Zertarako den! Isilik gelditzen den perpaus nagusia askotarikoa izan daiteke: ikusi egin behar, jakin egin behar, alde handia da, asko esan nahi du… Esate baterako: Ikusi egin behar… nola joan behar duen; Jakin egin behar… norentzat den; Ez da berdin… non edukitzeko den; Asko esan nahi du… nork esan duen. Gehienetan elkarrizketa gisako solasetan erabiltzen dira horrelakoak, baina bestelakoetan ere bai: Gero ez omen zioate jaramonik egiten… Berak zenbat egiten dien; Ez omen diote asko ordaindu… Zenbat ordu lan egin duen. Adibide hauek, eta hauen antzeko beste hamaika, bere soilean guztiz egokiak dira gaztelaniazko depende edo según-en ordainak emateko.

c) Harridura perpausak ere maiz zehar-galdera itxuran ematen dira, perpaus nagusia isilpean utzirik: Zenbat dakien horrek! Zein ederra den Aralar! Horrelako egituretan ikusi, pentsa edo horrelako aditzen bat izango litzateke isilpean utzi dugun gobernatzailea.

30.8.2.2d Galde hitzak adierazpen perpaus osagarrietan. Galde hitza izan daiteke adierazpenezko perpausen osagai ere perpaus osoa galderazkoa eginik: [Nor naizela] uste duzue? [Nor] uste duzue [naizela]? Beste hitz batzuetan esanda, zuzeneko galderak dira horrelako perpausak eta, horrenbestez, informazio eskaria dakarte beti.

Horrelako egiturak hertsiki makurtzen dira galdegaiaren araura: galde hitza kokatua dagoen sintagma beti aditzaren aurrean aurkituko dugu. Galde hitza perpausaren osagai zuzena bada, perpauseko aditzaren aurrean kokatuko da (norekin joan zarete trago batzuk hartzera?); galde hitz hori izen sintagma baten osagai bada, sintagma osoa kokatuko da aditzaren aurrean (nolako irakasleak jarri dizkizuete aurten?); eta galde hitz hori mendeko perpaus baten barruan aurkitzen bada, perpaus osoa jarriko dugu adizki nagusiaren aurre-aurrean (§ 41.4.3): [Nork ekarriko duela] uste du Mirenek? Bada, ordea, beste estrategia bat ere zilegi dena, zenbait aditzekin behintzat: galde hitza bakarrik ematea adizki nagusiaren aurrean, eta ez mendeko perpaus osoa: Nork uste duzu galdu nahi nauela biziki maite dudan emakume horren aurrean? (Jon Muñoz). Hain ohikoa ez izan arren, galde hitzaz gain, mendeko perpauseko beste osagairen bat ere eman daiteke adizki nagusiaren ezkerrean, mintzagai aurreratu bihurturik: Maria! Antonio nora esan didazu joan dela, olibondoetara? (Maia). Perpaus osagarri jokatugabeetan ere zilegi da joko hau: Jendea zain zagon, Cassandra, noiz pentsatzen dun ateratzea? (Cano).

Dena dela, aditz guztiek ez dute onartzen barruan galde hitza daraman osagarria. Uste izan, esan eta pentsatu bezalakoek bai, baina ez jakin, ahantzi, ikasi eta ohartu bezalakoek.