Euskararen Gramatika

30.8. Zehar-galderak

30.8.1. Ezaugarri orokorrak

30.8.1a Norbaitek egindako galdera, adierazitako zalantza, zuzenean eman ordez, aditz gobernatzaile baten azpian jartzen dugunean sortzen den egiturari esaten zaio zehar-galdera. Hau da, galdera zuzenean egin beharrean, zeharka egiteko baliatzen dugun egiturari. Non bizi garen galdegin digute edo Zer nahi dugun garbi esateko erregutu digute diogunean, zuzenean entzun beharrean zer galdetu edo erregutu diguten, ‘zehar-aipamena’ darabilgu. Informazio eskea dakarte adibide horiek guztiek.

Beste askotan, ordea, zehar-galderen forma izan arren, ez dira egiazko galderak izaten, ez dute informazio eskaririk adierazten: Ez dit esan [noiz etorriko den]; Ez dut erabaki [nori emango diodan]; Ez dugu pentsatu [nora joango garen]. Horrelako zehar-galderetan, beraz, modu zabalago batean ulertu behar da “galdera” kontzeptua. Mota honetakoak dira harridura perpausak ere: Zein ederki bizi zaren!

Perpaus nagusia nahi den bezalakoa izan daiteke, baita ezezkoa edo galderazkoa ere: Ez dit esan zenbatean saldu duen; Inork ba al daki non bizi den?

30.8.1b Galdera zuzenak bezala, zehar-galderak ere orokorrak eta zatizkoak izan daitezke. Orokorrek aukera adierazten dute; hemen sartzekoak dira ala eta edo juntagailuen bidez eratzen ditugun zehar-galderak: Ardoa ala txakolina hartuko duten itaundu die zerbitzaria. Mota honetakoak dira bai/ez galderak ere, azken batean hor ere aukera adierazten da-eta, baiezko erantzunaren edo ezezkoaren artekoa, alegia: Garaiz iritsiko den (ala ez) galdetu diet. Zatizkoak, aldiz, galde hitz bat behar dugu mendeko perpausean, perpausaren atal bati buruz ari baitira, nahiz aurreko puntuan esan bezala, zehar-galderetan askotan ez dagoen egiazko informazio eskerik: Lana noiz amaituko duten galdegin die igeltseroei; Badakigu kristala nork hautsi duen.

Kapitulu honen hasieran aipatu dugu nolako egokitze deiktikoak eskatzen dituzten zehar-aipamen horiek, eta baita perpaus osagarrien beste zenbait ezaugarri orokor ere (§ 30.2).

30.8.1c Zehar-galdera jokatuetako aditzak -(e)n menderagailua hartzen du, oro har. Bizkaieraz autore batek baino gehiagok erabili dute ba- aurrizkia mota honetako perpausen menderagailu gisa. Eta, aurreraxeago ikusiko dugunez, zehar-galdera orokorretan -(e)netz forma ere har dezake menderagailuak.

30.8.1d Zehar-galderen gobernatzaileak bi motatakoak izan daitezke: galdegin motakoak, egiazko galdera —orokorra zein zatizkoa— adierazten duen mendeko perpausa hartzen dutenak, batetik: Galdetu diegu arduradunei ea nork eman dien etxea eraiki eta hormak jasotzeko baimena (Elizen arteko Biblia); Norbaitek galdetu izan balio une hartan alemaniar jatorrikoa al zen, ukatu egin izango zuen (Atxaga); […] guardia bazkaltzera joan zen batez, Bordes-i galdegin nion nola zihoan eta zergatik sartu zuten han (Etxehandi); Bai… zer behar egiten dodan itaundu eustan eta nik basojagolea nazela erantzun neutson (I. Mendiguren). Gobernatzaile hauek ez dute onartzen zehar-galdera beste perpaus osagarririk, ez, behintzat, ‘galdera egin’ adieran: *Galdetu diot bihar etorriko dela. Besterik da ‘eskatu’ adiera hartzen dutenean subjuntiboko osagarria ere gobernatu ahal izatea: Garaiz etortzeko galdegin digute.

Bestetik, esan, jakin, ikusi, asmatu, beldur izan, dudatan jarri, gogoratu, gomutatu, kontuak atera, ohartu… moduko predikatuak ditugu, egiazko galderarik ez dakarten egiturak gobernatzen dituztenak: Ikusiko dugu nork agintzen duen hemen (Biguri); Inork ez daki non dagoen jakinduria, inork ezin asmatu hura nola bilatu (Elizen arteko Biblia); Esan zuk non elkar gintezkeen eta haraxe joango naiz (Navarro). Horrelakoak dira Hegoaldeko igarri eta adiera horretako sumatu ‘igarri’, nahiz antzeman ere: Denak batera hizketan, berak ez igartzeko zertaz edo norekin ari ziren (An. Garikano); Ene gorputz-ate guztiak miatzen ditut eta ez dut sumatzen nondik sartu diren (Unzurrunzaga); Biraoak gero eta sarriagoak ziren; ezin antzeman zitekeen nork esaten zituen, baina airea urratzen zuten (Morales). Predikatu hauek, bestalde, adierazpen perpaus osagarriak ere goberna ditzakete (§ 30.6); hain zuzen ere, predikatu hauek goberna dezakete perpaus osagarri konplexua, bi perpaus osagarri juntatu dituena, bata adierazpen perpausa eta bestea zehar-galdera: Esan al diozu noiz etorri den eta, etorri denean, anaiari muturka hasi zaiola?

Beste predikatu batzuek —aztertu, begiratu, eztabaidan egon…— galderazko osagarriak onartzen dituzte, baina adierazpen perpausik ez: Eztabaidan dago oraindik ea Aspergerren sindromea haur-autismo klasikoaren aldean erro-errotik desberdina den […] ala kasu larrienetatik kate bat ote dagoen (Olarra); Goiko leihotik begiratzen diat nor den ikusi eta atea irekiko diodan ala ez erabakitzeko (Lertxundi).

Hiztegiak esan behar digu, azken batean zein aditzek edo predikatu egiturak onartzen dituzten zehar-galderak eta zeinek ez.

Harridura adierazteko ere erabil daitezke zehar-galderak: Ez dakit nola dedan hitz oek esateko biotzik! (Larramendi); Ikustekoa da nolako harria jaso duen!; Ezin dut sinetsi zein merke saldu digun! Bistan da horrelako egituretan ez dela ezer galdetzen; harridura azaltzen da, besterik gabe.

Batzuetan adizki nagusia ez dago agerian; isilpean utzi dela pentsatu behar da: Bata ta bestia ebiltzan nork nori sartu mausa edo tranpia (Mogel); Batak eta berzeak dute enplegatzen ahala, / zeñi geldituren zaion biktoria zabala (Etxeberri Ziburukoa).

30.8.1e Zehar-galderek perpaus nagusian zer funtzio betetzen duten aztertzeko ere predikatu gobernatzailea nolakoa den hartu behar da kontuan. Du motako predikatuekin, objektu funtzioa beteko du zehar-galderak; baina da edo zaio motako aditzekin (ahaztu, argi egon, garbi egon, gogoratu…) subjektu funtzioa beteko du: Ez dago argi nork hil zuen; Ahaztu zaio noiz joan behar duen dentistarengana. Beste aditz batzuek, ostera, hala nola gogoratu, konturatu, ohartu, oroitu eta horien antzekoek, -z sintagmaren bidez adierazten dute barne argumentua (zertaz); eta egon oinarri duten zenbait aditz esapidek (adi egon, erne egon, zain egon…), -en sintagmaren bidez (zeren). Beraz, aipatu berri ditugun predikatu hauek gobernatzen dituzten zehar-galderek ere zertaz edo zeren galderei erantzuten diete: Ez naiz oroitzen zer esan genion elkarri (O. Arana); Ziur nago zain zaudela ea noiz esango dudan hotel batera noala (Payá).

Laburbilduz, aditzak nolako elementuak gobernatzen dituen, haien araberakoa izango du funtzioa zehar-galderak.

30.8.1f Zehar-galderek ez dute ondoren ez artikulurik ez kasu markarik edo postposizio atzizkirik onartzen. Ez dira, beraz, zuzenak azken urteetan nahi baino maizago entzun edo irakurtzen ditugun mota honetako perpausak: *Nork esan zuenari ez zion kasurik egin; *Ez naiz kezkatuko zenbat diru dutenaz; *Han zer esaten didatenarekin etorriko naiz zugana; *Ez zen oroitzen zer esan zionaz; *Nora joango denik ezin diezazuket esan. Erraz eman daitezke adibide horiek adizki nagusia aurrean ezarrita: Ez zion kasurik egin nork esan zuen; Ez naiz kezkatuko zenbat diru duten; Ez zen oroitzen zer esan zion; Ezin diezazuket esan nora joango den. Edo zehar-galderaz bestelako egitura bat aukeratuta: Zer esaten didaten entzun eta etorriko naiz zugana; Ematen didaten erantzunaren arabera hartuko dut erabakia.

30.8.1g Osagaien ordena. Kapitulu honen sarreran ikusi bezala, bi ikuspuntutatik azter dezakegu hurrenkera: batetik, predikatu nagusiaren eta zehar- galderaren artekoa (§ 30.4), eta, bestetik, zehar-galderaren barruko osagaiena (§ 30.5). Lehen ikuspuntuari dagokionez, perpausaren esanahia batere aldatu gabe, zehar-galderak perpaus nagusiaren aurrean nahiz ondoan azal daitezke: Esan diet [zer ordutan etorriko naizen] / [Zer ordutan etorriko naizen] esan diet. Dena den, zehar-galdera zenbat eta luzeago eta konplexuago izan, errazago emango dugu predikatu nagusiaren ondoren (§ 41.3f, § 41.4.3a).

Zehar-galderaren barruko elementuen hurrenkerari dagokionez, gainerako perpausetan (perpaus lokabeetan) ditugun arau berberak aurkituko ditugu (§ 41.4.3f). Arazo gehiago sor daitezke zati galderetan. Hauetan, aditzaren aurre-aurrean kokatu ohi da galde hitza, hau baita galdegaia: Galdegin dit [NORI idatzi diodan gaur]; Jakin nahiko nuke [ZENBAT liburu irakurtzen dituzten gaurko jubilatuek]; Oso ondo ikusi zuelako [NOREKIN ari zen] (J. M. Mendizabal); Esaiguzu behintzat [ZERTARA zoazten] (Montorio).

Adierazpen perpaus osagarriak aztertzean esan bezala (§ 30.6), nola/zelan, horra non ager daitezke -(e)n menderagailua hartzen duen perpausaren buruan: Oroitzen zara nola ilaran jarri behar izan zenuen beste ume batzuekin batera (O. Arana). Horrelako egiturak ez dira zehar-galderak, baizik adierazpen perpaus osagarriak; eta nola/zelan, berriz, elementu iragarleak.

30.8.2. Zehar-galdera jokatuak

Bi motatakoak izan daitezke zehar-galdera jokatuak: galdera orokorrak eta zati galderak (§ 30.8.1b).

30.8.2.1. Zehar-galdera orokorrak

30.8.2.1a Galde hitzik ez izatea da zehar-galdera mota hauen ezaugarria. -(e)n menderagailua da orokorrena, baina -(e)netz²⁵² ere har dezakete zehar- galdera orokorrek: Geure buruari galdetu diezaiokegu, bada, ea zientzia gai denetz ezaguera-masa jakin bat gainditzeko (Juan Garzia); Nagok, Paxkal, ez dugunetz denek hemendik aitzina burua sobera berotuko eta azkenean galduko (Landart). Bizkaieraz, zenbait tokitan, ba- ere bai: Eztakit ezkonduko banaz (Etxeita); […] ta osabea ezekien bizi bazan edo ez (E. Azkue). Euskara estandarrean gaur ohikoa ez izan arren, ahozkoan maiz entzun daitezke horrelako egiturak.

30.8.2.1b Ea partikula erabil daiteke zehar-galderari sarrera emateko edo hura indartzeko. Perpaus nagusiaren eta mendekoaren arteko lotura egiten du; eta badirudi perpausaren luze-laburrarekin ere baduela zerikusia (zenbat eta mendeko galdera orokorra luzeago, orduan eta errazago ager daiteke ea). Aukerakoa da, baina aditza isilpean denean, handiagoa da haren beharra: Galdegiozu (ea) etorriko den; Ea isiltzen zareten!; Eta horren bitartez egin kontsulta Jaunari ea bizirik aterako naizen gaixoaldi honetatik (Elizen arteko Biblia); Hegoari bai, erreparatuko zioten, bai barrualdetik eta baita mendi inguru eta kostatik ere, ea uso-usainik usnatzen zuten, edo… (P. Zabala). Kontua da, zalantza da, eta horrelakoekin ere, zilegi da ea agertzea: Kontua da ea zeuretzat aski den edo ez (O. Arana); Kontua zen ea zer animalia sartu han (Juan Garzia). Aurreraxeago ikusiko dugunez, zati galderen buruan ere eman daiteke ea.

Gehienetan, predikatuak informazioa eskatu edo nolabait aurrera begiratzen duena izan behar du: Galdegin dit ea dirua behar dugun; *Ahaztu zaie ea etxea itxi duten. Horregatik maiz gobernatzailea aginte adizkia izango da (esan iezadazu, begira ezozu…) edo xedezko perpaus bat (jakiteko): Esan ea egokitzen zaizun eta, egokitzen bazaizu, kontuan hartuko zaitugu (J. Zabaleta); “Kalibe” zioten, esaterako, eta ez zen modurik jakiteko ea burdina ulertzen zuten, edo zilarra, edo brontzea (Juan Garzia). Egia da, hala ere, galdetu, nahi (izan) eta behar (izan) direnean gobernatzaile, aditza edozein modutan doalarik ere, ea ager daitekeela: Galdetu zigun ea irakurri genuen Thomas Mooreren poesia, edo Sir Walter Scott eta Lord Lyttonen obrak (Aldasoro); Gazteak jakin nahi zuen ea gidaririk behar nuen, edo ea “karro” bat alokatu nahi nuen, edo ea gau zoragarri bat pasatzeko beste edozein gauza behar nuen (Jon Muñoz).

Baina batzuetan badirudi ez dela beti guztiz hola gertatzen: Iluntzean Orioli esan nion ea ur bila joango zen, garbitu egin nahi nuela eta (X. Mendiguren Elizegi); Eta orduan aitak esan zion ea nahi zuen berarekin joan bere klubera afaltzera (Iturralde); Joanesek ez zuen xuxen jakin ea, halako batez, atorra-beso puntarekin edo zerekin, zaindari txarpil haren eskua perekatu zuen ala ez (Bidegain).

30.8.2.1c Galdera lokabeetan ager daitekeen ote partikula (§ 23.5.3.5) maiz ageri da zehar-galderetan ere, batez ere beldur izan, duda izan, eztabaida izan edo kontu izan bezalako predikatuekin; hau da, susmoa edo zalantza, segurtasun eta jakintasun eza adierazten dutenekin. Baina ez da inoiz beharrezko eta ez du oinarrizko esanahia aldatzen. Ñabardura semantiko bat gehitzen du: zalantza edo susmo kutsua ematen du; ez du berak galdera markatzen. Ez dakit asmatu ote nuen (Saizarbitoria); Gogoak eman behar liguke behin edo behin ez ote den harritzeko […] guri bakarrik jakinduria ematea (Mitxelena); Beldur dira ez ote denez eskola hetsia izanen (Herria).

Ea-rekin batera ere erabil daiteke: Hannak bakarrik eusten beti ere bere zalantzari, ea zuzena ote zen gu ezkontzea, zuzena niretzat (J. A. Arrieta); Galda daiteke orain ea Peruren alde ote gauden ala kontra (Mitxelena); Eta ausartu nintzen galdetzen ea ezer egitekorik ote zuen arratsaldean, eta ezetz erantzun zidan (Saizarbitoria).

30.8.2.1d Al ez da ohikoa zehar-galderetan. Bai/ez erako zuzeneko galderetan erabiltzen da zenbait euskalkitan; betiere aukerakoa da, nolanahi ere. Baina, esan bezala, asko murrizten da zehar-galderetan al erabiltzeko aukera. Hiztun batzuek onartzen dute zenbaitetan: Ez al garen isilduko ari dira galdetzen; Zure ezpañetatik nai dizugu entzun / beste Erririk ba al dan, ikusi al dezun / onek aña Jesus maite dunik iñun (S. Mitxelena). Ea partikula buru duten zehar-galderetan ere ikus dezakegu inoiz behin: Herbertek erantzun ez, ordea, nire galderari, hots, ea oraindik sinesten al zuen zigarro puru alemanaren etorkizunean (J. A. Arrieta).

30.8.2.1e Aditzak adierazten duen ekintza edo gertaeraren baiezkotasuna markatzeko ba- aurrizkia eransten diogu adizki sintetikoei (§ 41.4.2b): badator, badaki. Baldintzetako (ikusten baduzu) edo zehar-galderetako (ez dakit ezkonduko banaiz) ba- ez bezala, baiezkotasuna markatzen duen hau azentuduna da. Galdegaiguneko ba- hori ipin daiteke zehar-galderetan ere aditz sintetikoaren aurrean: Aita Mokoroak badakien ala ez, nik ez dakit (Mitxelena); Ikusi behar da ea herri honetako biztanleek euskara salbatzeko borondaterik baduten (Herria); Eta, hartara, zinez jakin nahi nuke ba ote dauden Izpirituan bi motatako erabakiak, Irudimenezkoak batzuk, Libreak besteak (Xarriton). Baina ez da beharrezkoa; adibide horiek gramatikalak izango lirateke ba- gabe ere.

30.8.2.1f Ala/edo juntagailuak aukera galderetan. Galde perpausetan erabiltzen da, batez ere, ala eta galdera ez direnetan edo; horrek ez du esan nahi, ordea, edo juntagailua erabil ezin daitekeenik galderetan (§ 28.5). Berdin gertatzen da mendeko perpausetan ere: galderazkoak ez badira, edo erabiliko dugu; galderazkoak badira, ala erabil daiteke: Probatu egin nahi dut, ea nire esanera dabilen ala ez (Elizen arteko Biblia); Bietako batek ere ez zekien eurekin ala bere buruarekin ari ote zen hizketan (Epaltza); Txokok ez zekien bizirik ala hilik aterako zen historia honetarik (Borda). Baina edo ere zilegi da zehar-galderetan aukera bat adierazten duten bi osagai juntatzeko, batez ere Hegoaldean: Ez dakigu ekonomikoa edo kirol zigorra izango den, baina zigorra jarriko digute (Berria); Jakin nahi nuke zuek erretzen duzuen edo ez (Joxerra Garzia).

Goiko adibide horietan ala (zein edo) juntagailuak ez ditu perpaus osoak juntatzen, agerian behintzat, bi perpaus osagai baizik. Baina perpaus osoak ere ager daitezke ala-z juntaturik. Orduan bi perpauseko aditzek eraman behar dute -(e)n menderagailua: Edna begi begira geratuko zaizu ontziaren sabelean, esan diozun ala ez diozun ez dakiela (Sarrionandia); Bada, ez dakigu; ez dakigu benetan sinesten ote zioten, ala gezurti mixerable bat zela pentsatzen zuten (Linazasoro); Ez omen zuen sekula ziur jakiten zer esaten zen edo zer adierazten, zer galdetzen edo espero izaten zen (Olarra).

Sarritan, gainera, horrelako perpausek egitura bikoitza izan ohi dute. Lehenik zati galdera bat ematen da eta ondoren zati galdera hori hobeto zehazten da aukera-galdera bat formulatuz: Aristoteles handiaren obra arretaz irakurri ez duenak baino ez dezake galdetu arrautza ala oiloa, biotan zein izan ote zen aurrena (Joxerra Garzia); Jaunak erabaki dezala nork duen arrazoi, nik ala zuk! (J. A. Mujika); Jakintsu ala ezjakin eta ergel izan, hausnartzen ari izan nintzen hobea zer ote den (Elizen arteko Biblia); Itxura ona edo itxura txarra, ea bietatik zer dakarren egunak (P. Zabala). Hau, hala ere, zehar-galderetan ez ezik, mendeko ez direnetan ere gertatzen da: Zerk ematen dizu beldur handiena oraintxe bertan: hiltzeak ala burua galtzeak? (Berria).

30.8.2.2. Zehar-galdera zatizkoak

30.8.2.2a Galde hitza daramaten mendeko perpausak dira zehar-galdera zatizkoak. -(e)n menderagailua hartzen dute beti zehar-galdera zatizkoetako aditzek: Ez dakigu non bizi den/*denetz/*bada. Al partikulak ez du hemen lekurik: *Ez dakigu non bizi al den.

Zati galderek badute osagai bat, galde hitza, erreferentzia zehaztugabea duena. Zehar-galdera egiazki galdera denean, ezezagun gisa ematen den osagai hori identifikatzea eskatzen da: Jaun Marcel, orainokoan isilik izan zaitugu, eta jakin nahi nuke zuk ere zer irizten diozun (Irigoien); Zuzenean galdetu zidaten zer herritakoa nintzen (M. Mujika). Gainerako zehar-galderetan, adizki nagusia nolakoa den, hala interpretatzen da. Gehienetan ez da “ezezagun” horren erreferentziaz galdetuko (informazioa eskatuko), baizik, esan, erabaki, ikusi eta abar egingo da: Berak erabakiko du nork bisitatuko duen etxea eta nork ez (Olarra); Iduritzen beste anitz parabisu batean sartuak zirela eta nik ez ikusten non zitekeen enetzat parabisu haren atea (Dirassar).

30.8.2.2b Ea eta ote partikulak erabil daitezke zati galderetan ere, baina ez dira beharrezkoak (§ 30.8.2.1b): Hausnar ezazu, beraz, ea zer erantzun behar diodan bidali nauenari (Elizen arteko Biblia); Lehen galdera bere buruari egiten dio, ea zein analogia edota konparazio baliatuko dituen (Unzurrunzaga). Galdegin, pentsatu, eztabaidatu, dudan egon, gogoetan egon, zelatatan egon eta antzeko predikatuekin maiz aurkituko dugu ea zati galderen buruan: Pentsa daiteke ea zergatik ez diren berehalaxe antigorputzak aktibatzen, urdailean dauden proteina arrotzak suntsitzeko (Aldasoro); Nire baitan gogoetan nagolarik, ea nolatan dirauten oraiko etxek (Hiriart-Urruti).

Perpausari ‘zalantza’ edo ‘susmo’ kutsua ematen dioten predikatuekin ote ere aurki dezakegu zati galderetan: Sekula ez da jakiten ahal joan-etorrian dabilen erregea inoiz itzuliko ote den (Alonso); Gurago dut guztiak telebistan berdin ikusi eta zein ote den imajinatu, asmatu, denak sasikume berdinak direla jakinda ere (Gonzalez); Gehienok ardura bakarra izaten dugu: noiz, nola eta non gertatuko ote den (Iturbe). Zehar-galdera orokorretan ikusi dugun ba- baiezkotasuna markatzekoa ikus dezakegu ondoko adibidean ere (§ 30.8.2.1e): Etxean inor ba ote den galdetzen du korridoretik (Olano).

Zehar-galdera orokorretan ere esan dugu batzuetan agerian behintzat ez dagoela aditz gobernatzailerik: Ea zer pasatzen den (P. Zabala); Orduan, larri beste bateltxoetan datozenak, ito egin ote den abadea, eta handik tartetxo batera non ateratzen duen hark burua (Jimenez).

Ea buruan duten zati galderetan ote ere ager daiteke: Auzo guztia beldurrak airean zegoen ea noiz egingo ote zuen ez egitekoren bat (Igerabide); Eskatu ere bai esan ziezaion ea non ote zen halako lorategia (Juaristi); Ezen nire buruari galdetzen bainion ea nola bil ote zezakeen inork bere baitan horiek betetzeko indarra (Aldasoro).

30.8.2.2c Ageriko gobernatzailerik gabeko zati galderak. Maiz erabiltzen ditugu zehar-galderak perpaus nagusirik gabe edo perpaus nagusi hori isilpean dutela. Hiru azpimultzo bereiz daitezke gobernatzailerik gabeko zati galderetan:

a) Ea buru dutenak. Goraxeago eman dugun adibideaz gain —Ea zer pasatzen den! (P. Zabala)—, beste hauek ere XXI. mendeko testuetatik hartuak dira: Gero defentsan ea nola moldatzen naizen (Berria); Ea nola doan (An. Garikano); Bigarren lehia makilarekin zen, ea nork botatzen zuen makila urrutiago (Atxaga).

b) Gauzak zeren arabera diren esaten dutenak. Galde hitza batetik, eta zehar-galderako -(e)n adizkia bestetik; horiek dira ageriko osagaiak: Etorriko al zara? Zertarako den! Isilik gelditzen den perpaus nagusia askotarikoa izan daiteke: ikusi egin behar, jakin egin behar, alde handia da, asko esan nahi du… Esate baterako: Ikusi egin behar… nola joan behar duen; Jakin egin behar… norentzat den; Ez da berdin… non edukitzeko den; Asko esan nahi du… nork esan duen. Gehienetan elkarrizketa gisako solasetan erabiltzen dira horrelakoak, baina bestelakoetan ere bai: Gero ez omen zioate jaramonik egiten… Berak zenbat egiten dien; Ez omen diote asko ordaindu… Zenbat ordu lan egin duen. Adibide hauek, eta hauen antzeko beste hamaika, bere soilean guztiz egokiak dira gaztelaniazko depende edo según-en ordainak emateko.

c) Harridura perpausak ere maiz zehar-galdera itxuran ematen dira, perpaus nagusia isilpean utzirik: Zenbat dakien horrek! Zein ederra den Aralar! Horrelako egituretan ikusi, pentsa edo horrelako aditzen bat izango litzateke isilpean utzi dugun gobernatzailea.

30.8.2.2d Galde hitzak adierazpen perpaus osagarrietan. Galde hitza izan daiteke adierazpenezko perpausen osagai ere perpaus osoa galderazkoa eginik: [Nor naizela] uste duzue? [Nor] uste duzue [naizela]? Beste hitz batzuetan esanda, zuzeneko galderak dira horrelako perpausak eta, horrenbestez, informazio eskaria dakarte beti.

Horrelako egiturak hertsiki makurtzen dira galdegaiaren araura: galde hitza kokatua dagoen sintagma beti aditzaren aurrean aurkituko dugu. Galde hitza perpausaren osagai zuzena bada, perpauseko aditzaren aurrean kokatuko da (norekin joan zarete trago batzuk hartzera?); galde hitz hori izen sintagma baten osagai bada, sintagma osoa kokatuko da aditzaren aurrean (nolako irakasleak jarri dizkizuete aurten?); eta galde hitz hori mendeko perpaus baten barruan aurkitzen bada, perpaus osoa jarriko dugu adizki nagusiaren aurre-aurrean (§ 41.4.3): [Nork ekarriko duela] uste du Mirenek? Bada, ordea, beste estrategia bat ere zilegi dena, zenbait aditzekin behintzat: galde hitza bakarrik ematea adizki nagusiaren aurrean, eta ez mendeko perpaus osoa: Nork uste duzu galdu nahi nauela biziki maite dudan emakume horren aurrean? (Jon Muñoz). Hain ohikoa ez izan arren, galde hitzaz gain, mendeko perpauseko beste osagairen bat ere eman daiteke adizki nagusiaren ezkerrean, mintzagai aurreratu bihurturik: Maria! Antonio nora esan didazu joan dela, olibondoetara? (Maia). Perpaus osagarri jokatugabeetan ere zilegi da joko hau: Jendea zain zagon, Cassandra, noiz pentsatzen dun ateratzea? (Cano).

Dena dela, aditz guztiek ez dute onartzen barruan galde hitza daraman osagarria. Uste izan, esan eta pentsatu bezalakoek bai, baina ez jakin, ahantzi, ikasi eta ohartu bezalakoek.

30.8.3. Zehar-galdera jokatugabezko perpaus osagarriak

30.8.3a Aditzoinaren edo partizipio burutuaren forma hartzen du zehar- galdera jokatugabeetako aditzak. Hala ere, balioa ez dagokio egiazko partizipio burutuarenari; ez du amaitutako gertaera edo ekintza bat adierazten. Aldea, beraz, formazkoa baino ez da ekialdeko eta mendebaldeko egituren artekoa: Zalantzan dira noren alde bozka / Zalantzan daude noren alde bozkatu.

30.8.3b Zehazkiago, honako baldintza hauek bete behar ditu zehar-galdera jokatugabeak:

– Benetako galdera bati dagokiona izatea, eta ez harridurazkoa: Ez dakizu zer erosi behar duzun! (nolakoa den erosi behar duzuna, ona/txarra…) / *Ez dakizu zer erosi!

– Subjektua erreferentziakide izatea (kontrolatua): Ez dakizu (zuk) zer erosi / *Ez dakizu guk zer erosi.

– Zati galdera izatea, edo -tu ala ez erakoa: Ezin nuen asmatu nola gerarazi (O. Arana); Ez zekien Matilderi galdetu ala ez (Elorriaga).

– Zentzu prospektiboa izatea: *Ez dakizu atzo zer erosi.

Azken ezaugarri horrek nolabaiteko sinonimia ezartzen du zehar-galdera jokatugabeen eta behar (izan) modala daramaten baliokide jokatuen artean: Badakizu zer erosi / Badakizu zer erosi behar duzun; Orduan erabaki nuen nola jokatu / Orduan erabaki nuen nola jokatu behar nuen. Beraz, honelako parekotasuna ezar daiteke: galde hitza + aditzoina/partizipioa = galde hitza + partizipioa + behar + indikatibozko adizkia + -n. Beste batzuetan badirudi ahalerazko balioa dagoela: Bere burua non ezkutatu ez zekiela; Ezin nuen asmatu nola gerarazi… Alegia, ‘bere burua non ezkuta zezakeen’, ‘nola geraraz zezakeen’…

30.8.3c Horiek horrela, nola edo halako erabaki behar baten ingurukoak dira predikatu gobernatzaileak: asmatu, pentsatu, zalantzan egon; adostu, eztabaidatu, partekatu; garbi eduki; erakutsi, ikasi, irakatsi, jakin; erabaki; agindu, esan… Hona zenbait adibide: Profanatua zegoen erre-oparietarako aldarearekin zer egin eztabaidatu zuten (Elizen arteko Biblia); Azkenean onartu zuten luze eta sakon hitz egin behar zutela auzi horretaz; gutxienez erabaki behar zuten zer egin, nola jokatu eta nolako neurriak hartu (Morales); Bere burua non ezkutatu ez zekiela helmugaratu zen Simoni gizajoa (Berria); Zaila zen zer erosi asmatzea, eta tarta besterik ez zitzaion bururatzen (Aldasoro).

Beraz, esan daiteke zehar-galdera jokatugabeek ez dutela adierazten jarduera bat, baizik eta jarduera (edo bestelako egiteko) bati buruzko estrategia edo; hau da, erabakien kudeaketari dagokion zerbait.

Gerta daiteke ageriko gobernatzailerik ez izatea ere: Halako ezin egon batean bizi ginen, egon ezinean, nork zer argitara eman, berehala erosi eta etxera eramateko (Salaburu).

30.8.3d Batzuetan partizipioa aurretik ager daiteke, galde hitza bakarrik utziz: Elizako gauzak artu nai ta etzekien nola [hartu] (Mendiburu).

Galde hitz bat baino gehiago ere ager daiteke, bestelako zehar-galderetan bezala: Non zer aldatu zalantzan bazaude, galdetu ta mendi-zaiak esango dizu (Munita); Non zer harrapa zebilen jende asko, kanpora ihes egindakoen etxeetara sartzen ziren (Sarrionandia). Azken adibide honetan ere, ibili aditzak perpaus osagarria goberna ezin dezakeenez, saiatu edo horrelako predikaturen bat dagoela isilpean pentsatu behar dugu.

30.8.3e Predikatu gobernatzailearen subjektua da, oro har, kontrolatzailea, goraxeago esan bezala. Agindu-esan eta irakatsi-erakutsi dira salbuespen nagusia: eragileak hartzen du hor subjektuaren kasua, eta datiboak ezartzen orduan kontrola. Argi ikusten da aldea honako bikote honetan: Ikasi zuen nola jokatu [hark ikasi, hark jokatu] / Irakatsi nion nola jokatu [hari irakatsi, hark jokatu].

30.8.3f Zehar-galderak eta perpaus erlatiboak. Galde hitza eraman arren, badira zehar-galderatzat ez, baina erlatibotzat hartu behar diren perpausak (§ 31.5.4): Geratuten da oraindiño zer irakatsi; Nork erosi faltako ez luke; Peruk badu nork lagundu. Itxuraz, zehar-galdera jokatugabeek bezala, beste hauek ere partizipio burutua edo aditzoina hartzen dute. Baina gauzak sakonagotik aztertuz gero, berehala ohartzen gara ez direla hain egitura bereko. Har dezagun honako perpaus bikote hau: Peruk badu [nork lagundu] / Peruri ez diote esan [zer egin]. Bigarren perpauseko esan aditzak gobernatzen du [zer egin] osagaia; lehen perpauseko (ba)du aditzak, ostera, ezin du perpaus osagarririk hartu. Izen sintagmak izaten dira aditz horren osagarri arruntak (etxea, alaba, gogoa…). Horrek erakusten digu aurkituko dut zer egin, ez daukat non lo egin eta horien antzeko perpausen egitura ez dela aurkituko dut [zer egin], ez daukat [non lo egin]. Egitura hori zuzena izango litzateke adibide horiek zer egin? galderari erantzungo baliote. Baina ez da hala, ez dute honakoa adierazten: ‘ez daukat zer egin’, ‘aurkituko dut zer egin’. Egiazko osagarria izen sintagma bat da, zer? galderari erantzuten diona, nahiz isilpean egon; izen sintagma horren erreferentziakidea da mendeko perpauseko non. Egitura zuzena, beraz, hauxe genuke: Ez daukat [[Ø]_i [non_i lo egin]], ‘ez daukat etxerik/oherik/lekurik non lo egin (dezakedan)’. Ohikoak dira horrelako perpausak gaurko euskaran ere: Hark ez du eskurik sartuko, baina badu nork egin lan zikina! (Goenkale); Badu norekin kontsolatu (Atxaga); Ez dugu non ezkutatu, eta hilda gaudelako plantak egiten ari gara (Larrañaga).

Aurreko mendeetako testuetan mendeko perpausak subjuntiboko aditza duela ageri zaizkigu horrelako egiturak, egiaz zehar-galdera ez direnak: Eztik non bere burua reposa dezan (Leizarraga); Ez dago nok egin dagijan penitenzijarik (Mogel).

Laburbilduz, beraz, badira zehar-galderak gobernatzen dituzten aditzak (jakin, ikusi, pentsatu, erabaki eta abar). Eta badira beste aditz gutxi batzuk —izan, ukan, aurkitu, bilatu…— [galde hitza + aditzoina / partizipioa] moduan azaleratzen diren erlatiboak onartzen dituztenak. Erlatibo hauen ardatza isilpeko izen bat izango da. Osagarria izen sintagma dela berresten du partizipioa artikulu eta guzti edo partitiboan emateko aukerak ere: Izan ere, umeak badu nork zaindua (Goenkale); Idazle horiek denek burua hutsa dute, ez dute zer esanik (Navarro).

Aztertzen ari garen egitura hauetako batzuek, bestalde, bitariko esanahia dute. Aldera ditzagun bi perpaus hauek: Ez dugu zer janik / Ez dugu zer janik beti okela. Lehenaren parafrasi egokia da ez dugu jatekorik. Bigarrenean, ostera, ez dugula beti okela jateko arrazoirik, obligaziorik, adierazten dugu. Hau da, ez dugu zertan/zergatik egituraren pareko bilakatzen da. Horregatik ematen ditugu okertzat, edo ez behintzat gomendagarritzat, zer(tan) eta beharrik pilaturik dituzten egiturak: ??Ez duzu zer(tan) haren bila ibili beharrik. Hona beharra edo obligazioa adierako adibide batzuk: Ni zerura iganagatik, ez da zuek zer penatu (Mendiburu); Eztugu bertzeri zer atxakia emanik, eta ez zer hoben egotzirik, geureak ditugu faltak (Axular). Perpaus nagusia ezezkoa denean gertatzen da maizenik balio hori, baina baiezkoa denean ere gerta daiteke: Bada/badu zer kezka; Bada/badu zer triste egon.

Galde hitza + -tuko moldeko perpausak ere erlatibo mota jakin baten tankera dute; ez dira egiaz zehar-galderak: Zain dago lagunak noiz etorriko / zer gertatuko. Batzuetan zain isilpean dela ere ager daitezke: Hantxe gelditu dira, zuk noiz deituko. Moduzkoen itxura hartzen dute orduan.

30.8.4. Zehar-galderak izenaren osagarri

30.8.4a Baieztapena baino areago, galdera edo zalantza sortzen da auzi honetan: izan al daitezke zehar-galderak —aukera galderak zein zatizkoak— izen baten osagarri? Euskaldun askok nekez onartzen dituzte honako adibide honen parekoak: [Autoa zenbat ordaindu genuen galdera] ez zitzaidan oso egokia iruditu. Badira, hala ere, euskaldunak horrelako egiturak emateko arazorik ez dutenak: Noiz hilko naizen beldurra askotan sentitu dut; Madrilen zenbat aldiz izan naizen galdera hamaika bider egin didate; Zer esango digun kezkak hartu nau. Baina, berriro esan, esamolde hauen tankerakoak ez dira euskaldun gehienen gogobetekoak. Literaturan ere nekez aurkituko ditugu horrelakoak, oraintsuko autoreetara jotzen ez badugu behintzat. Gainera, testuetan aurki daitezkeenak oso esamolde jakinetan ageri dira: ez zuzenean izen baten osagarri gisa, baizik izen horrek aditz batekin osatzen duen predikatu baten osagarri gisa: zalantzan jarri, kezkaz bete, susmoa izan/sortu, zalantzan ibili, zalantzaz egon eta horrelako predikatu egituren osagarri. Ondoko adibide hauek ikusi baino ez dago: Eta errikoak […] ikusi zutenean, jarri ziran, Sanson’ez zer esan etzekitela, eta jainkoa gizon antzean, edo gizon utsa ote zan zalantzan (Lardizabal); Era onetako jardunean egon ziran arrantzaleak luzaro, euren lagunakaz zer geratu ete zan kezkaz beterik (Agirre); […] bigarren mallako jantokira aldatzen utziko ote zioten galdera egin zuenean (J. A. Irazusta). Horien tankerakoak dira XXI. mendeko beste bi hauek ere: Frantzia jendegabetuko ote den beldurra al dago? (Montorio eta Elexpuru); Alde egin ote duen susmoa sortu zaizu gero, eta burua itzuli duzu badaezpada ere (Goikoetxea eta Egiguren); Banuen Imanolek ezetz esateko beldur pixka bat, uko egingo ote zidan beldurra, baina ez zen halakorik gertatu (A. Arana).

30.8.4b Bi ohar ikusi berri ditugun adibideak direla eta: a) bai/ez erakoak dira, gehienetan ote partikulak lagundurik ageri direnak; b) sarritan halako eten bat gertatzen da zehar-galderaren eta ustezko ardatz den izenaren artean, gobernatzailea ez baita izena bera, predikatu egitura osoa baizik. Gobernatzailea ez dela izena bera bakarrik frogatzeko, nahikoa da izen horiek zenbait kasu markaz hornitu eta perpausean legokiekeen osagai gisa jartzen saiatzea: ??Bigarren mailako jantokira aldatzen utzi zioten galderak zerbaitetarako balio izan zuen.

Askoz onargarriagoak egiten zaizkigu, ostera, beste hauek, nolabait “erdibituak”: Galdera egin didate Madrilen zenbat aldiz izan naizen; Beldurra sentitu dut noiz hilko naizen; Kezka handia dut zer esango digun; Ikara sartu zaio gorputzean nola biziko den. Adibide horiek erakusten dutenez, ez dago eragozpenik zati galderak emateko ere horrelako egitura “erdibituetan”. Hauetan ere, ordea, ustez gobernatzaile den izena absolutiboan ematen da; zailtasunak sortzen dira beste kasu batzuetan emanez gero. Horrexek pentsarazten digu, hain zuzen ere, predikatu konplexuak direla gobernatzaileak, eta ez izen soila (§ 30.6.2.1c, § 30.7.2.1.1d).

²⁵² Literaturan beste forma batzuk ere ageri dira: -(e)nentz, -(e)nenz, -(e)nez, -(e)nz. Baina badirudi forma erabilienak -(e)nz eta -(e)netz direla. Baina autore zaharrek darabilte bi horietatik lehena; bigarrena da gaur ere erabiltzen dena. Ordea eztakizu zure baithan hala gerthatuko denz: halako faborerik, eta garaziarik eginen zaitzuntz (Axular).