Euskararen Gramatika

30.7. ‘Agindua, eskea, erregua’ adierako predikatuen osagarriak

Atal honetan aztertuko ditugun perpaus osagarriak ez dira adierazpenezkoak, ez dute zerbait adierazte hutsa egiten. Nahia, agintea, eskea, erregua, desioa eta antzekoak adierazten dituzte. Gobernatzaileak, beraz, mota batekoak baino gehiagokoak izan daitezke:

– hiztunaren iritzi-jarrera adierazten duten predikatuak: on da, hobe da, beharrezkoa da, beldur izan, komeni izan…

– gogo-jarrera adierazten duten predikatuak, nahia edo desira adierazten dutenak (nahi izan, opa izan…), zerbait egiteko eskaera edo erregua adierazten dutenak, agindua edo debekua adierazten dutenak;

– zenbaitetan, aipamenak abiarazten dituzten esan bezalako aditzak izaten dira gobernatzaile, aginte perpausak mendean hartzen dituztenak: liburua itzul dezadala esan didate, hitzik esan ez dezagula adierazi digute;

– agintera ere subjuntibo bilakatzen da, mendeko egiten denean: poliki ibil gaitezela esan digute;

– beste zenbaitetan, gobernatzailea isilpean geratzen da edo bestelako aditz baten mendean dagoelarik (Mikelek deitu zigun, lehenbailehen joan gintezela) edo perpausari lokabe itxura ematen diolarik (egun ona izan dezazula!).

30.7.1. Perpaus jokatuak

30.7.1.1. Subjuntibozko forma eta menderagailua

30.7.1.1a Subjuntiboko forma hartzen du erregua, nahia, eskea, agindua… adierako predikatu gobernatzaileen osagarriko aditzak. -(e)n edo -(e)la izaten dira menderagailuak. -(e)n da menderagailu nagusi eta orokorki erabiltzen dena. -(e)la predikatu batzuekin baizik ez da erabiltzen. Hegoaldean, eskaera edo agindua adierazten duten predikatuekin ageri da batez ere eta baita, inoiz, ez beti, nahia adierazten duten predikatu batzuekin ere. Iparraldean, berriz, predikatu gutxirekin erabiltzen da menderagailu hau: agindua adierazten duten batzuekin zenbaitetan, ez beti. -(e)la erabiltzen da, halaber, euskalki guztietan, mendeko perpausa nagusitik ‘bereiz’ denean edo lokabe itxura duenean: Horixe nahi dugu, ondo senda dadila; Aitak deitu zigun, joan gintezela lehenbailehen; On degizula! Berehala ikusiko dugun moduan, subjuntiboko osagarri jokatuek ondoan dituzte -tzea nahiz -tzeko jokatugabeak.

30.7.1.1b Gobernatzaile izan daitezkeen predikatu motak eta menderagailuak alderatuz:

– Iritzi-jarrerak adierazten dituzten predikatuek -(e)n hartzen dute. Gertakaria modu ebentual edo gertagarrian agertzen dituzten iritzi-perpausek -(e)n menderagailua hartu ohi dute. Esan bezala, da kopula duten predikatuak izaten dituzte horrelakoek maiz gobernatzaile: on da, hobe da, beharrezkoa da, ezinezkoa da, komeni da… Baina bestelakoak ere izan daitezke, hala nola, ongi/gaizki iruditu, ongi/gaizki aurkitu, beldur izan, kasu egin eta abar. Frantsesek beldur ziren lagunak ethor zakizkon indarka libratzerat (Lafitte); Komeni da, oso komeni ere, euskaldun guztion jakin eta zabal ditzagun (Mitxelena); Horiek hola, eta gorapenetan gure adimenduaren jorraia ibili ondoan, on da jauts gaiten ere beherapenerat (Larzabal); Etorri, berez-edo etorri ohi da, baina, etorritakoan, komeni da eserita harrapa gaitzan (Joxerra Garzia).

– Nahia edo desira adierako predikatuak + -(e)n/(-(e)la). Nahia, gura edo desira adierazten duten aditz eta predikatuen osagarriek ere -(e)n menderagailua daramate normalean, baina -(e)la ere har dezakete, batez ere mendebaldean: nahi(ago) izan, gura(go) izan, opa izan… Neuk ere naiago dot guzurra izan dedin (Agirre); Bihotz-bihotzez opa dizut jarraikitasun hori elkarrekikoa izan dadin (Jon Muñoz); Eta Eurinomek, hornidura zaintzen zuen emakumeak, hala gerta zedila opa izan zion (Igerabide); Deseo diyot izan dezala / lenago ainbat kreditu (Txirrita). Ezen ere ager daiteke mendeko osagarriaren buruan: Nahi duzu zuk ezen egin behar zenduen deskargua eta egin eztuzuna zure ondokoak egin dezan (Axular).

– Eskaera edo galdea adierazten dutenak + -(e)n/-(e)la. Eskaera eta galdearen adierazpenean bana dabiltza euskalkiak menderagailuen erabileran. Iparraldean galdatu aditza erabili da batez ere (baina ez Iparraldean bakarrik) eta -(e)n da menderagailu ohikoena: Amak galdatu zion Anitari kafesnea prepara zezan (Landart); Lagunarte hartan doi-doia sartua nintzela, galdatu zidaten aho batez arren otoi afaltzera joan nendin (Jon Muñoz). Hegoaldean, berriz, eskatu (baita erregutu ere) da predikatu ohikoena eta -(e)la menderagailua: Adituen Batzordeak Eusko Jaurlaritzari eskatu dio ziurta dezala D ereduko eskaintza leku guztietan eta maila guztietan eskaintzen dela (Berria); Disko batek himno nazionala jotzen zuen, non Jaungoikoari eskatzen zaion bedeinka dezala herri hura eta bertako herritarrak (E. Mujika). Baina gaurko testuetan -(e)la galdatu eta -(e)n eskatu ere aurki daitezke: Hori dela-eta, Zapaterori eskatu dio eragin dezan «gai hau ahal bezain laster konpontzeko» (Berria); Aita lanjerretatik begira zezala galdatu behar gauero amarekin batean (Montoia).

Utzi aditzarekin ere -(e)n erabiltzen da: Gero, poliziari utziko diogu iker dezan eta mutil hori eta bere lagunak epailearen aurrera eraman ditzan (O. Arana). Baita gomendatu predikatuarekin ere, mendeko osagarri jokatua hartzen duenean: Maiz gomendatzen digute izan gaitezen bihotz onekoak! (Jon Muñoz); Horra zergatik gomendatu zioten beren Erregeri ez zedin higa hainbeste eginahal eta xahupidetan Errege Jaun Katolikoa, behargabe okaztatuz, baina halabeharrez, beste bide batzuk bila zitzan ordainetan (Xarriton).

– ‘Agindua’ edo ‘debekua’ adierazten dutenak + -(e)n/-(e)la. Iparraldeko euskalkietan manatu, erabaki, gonbidatu, debekatu eta antzeko predikatuen osagarriak -(e)n menderagailua hartzen du gehienetan, baina -(e)la ere har dezake: Jainkoak manatu zien mundu guzia jendez bete zezaten/zezatela; Berze kreaturak ere ditut gonbidaturen / ohore eta errespetu eman diezazuten (Etxeberri Ziburukoa). Hegoaldean agindu, debekatu eta abarren osagarriek -(e)la menderagailua hartu izan dute: Azkenik agindu eutsan sarri konfesau zedilla (Uriarte); Erabakitzen da, [fiatzalleak] ipiñi dezala zaldi, beor, mando edo mando-emea (Etxegarai). Gaurko testuetan ere bi menderagailuak ikus ditzakegu: Agindu ezazu egin dezatela urkabe bat, hogeita bost metrokoa, eta bihar goizean eskatu erregeari urka dezatela han Mardokeo (J. A. Mujika); Jainkoak agindu du mendi garai oro eta betidaniko muinoak apal daitezen, eta sakanak bete (Elizen arteko Biblia); Erregeak agintzen du askatuak izan daitezela (Iñurrieta).

Ezen lokailua ager daiteke subjuntiboko osagarriaren buruan: […] amalauean egiña, esaten ziolarik menazki ezen bere anaia ondraduak idurikatu zitzala eginpide guzti […] (Iztueta); Erran harginari ezen taila dezala spiral bat ene hilarrian, epitafio gisa (Irigoien).

– Lokabe itxurako subjuntiboek eta gobernatzailetik nolabait bereiz daudenek -(e)la menderagailua hartu ohi dute. Argi ikusten da bereizketa ondoko adibide parean, zeinetan bigarrenak daukan osagarria gobernatzailetik “bereiz”: Hau ere egin dadin / desir dut agian (Mattin) / Bertze desirik eztut egiten:/ zeruan gerta dadila! (Mattin).

“Bereiz” izate hori modu askotara gerta daiteke: a) adizki nagusia isilpean izanik, osagarriak lokabe itxura duelako: On degizula!, Jainkoak begira gaitzala! Exhortazioa edo debekua adierazten duten esaldietan ere -(e)la erabiltzen da 2. eta 3. pertsonetan, subjuntiboko formak hautatzen direnean: Ondo bizi zaiteztela. Lehen pertsonako formak dira salbuespen horretan: Nagoen isilik! Ez nadila gehiegi luza!; b) mendeko perpausa aipamen zuzen gisa hartuta-edo ematen delako: Esan daigun bada, ostera bere, santu andijagaz beragaz: ez gaizala inok eduki estutzat (Frai Bartolome); c) mendeko perpausa egitura etenean txertatua delako: Danok deseo bear deguna da bizi dedilla (Apaolaza).

30.7.1.2. Ezaugarri batzuk

30.7.1.2a Adierazpen perpausetan ikusi ditugun ezaugarrietako batzuk ikus ditzakegu subjuntiboko osagarrietan ere: predikatu konplexuak ere izan daitezke gobernatzaile (erreguka ari natzaio lagun diezadala), gobernatzailea isilpean gera daiteke (haserre agertu zen, utz genezala esku artean genuena), galde hitza adizki nagusiaren aurrean eman daiteke: [Nor] nahi duzue [etor dadin]?

Adierazpen perpausek bezala, ezen iragarlea izan dezakete lehen buruan: Nahi dute [ezen denak joan gaitezen], nahiz maiztasun handikoak ez izan subjuntiboarekin. Nahi duzu zuk ezen egin behar zenduen deskargua eta egin eztuzuna zure ondokoak egin dezan (Axular); Madrillera baño len, esaten ziolarik ezen ifiñi zitzala Gobernuko Sekretari guztiak lengo oñean (Iztueta).

Perpaus nagusian aurrekari bat izan dezakete: Hauxe eskatzen dizut gauzak ondo egin ditzazula; Hau da nahi duguna, zuk irabaz dezazula.

30.7.1.2b Nahi/gura eta behar predikatu gobernatzaileek ez dute onartzen adizki nagusiko subjektu bera izatea. Erreferentziakidetasun debekua dute: Ondo bizi zaitezen nahi dut; *Ondo bizi nadin nahi dut. Adizki nagusiak eta mendekoak subjektu bera dutenean adizki nagusia mendekoaren modalizatzaile (aditz modal) bihurtzen dugu: Ondo bizi nahi dut; Lan hori berak egin behar du (§ 30.7.2.2d, § 23.4).

30.7.1.2c On degizula! Egun on dizula Jainkoak! eta gisa horretako esaldietan izan ezik, gaur egun aditz analitikoa erabiltzen da gehienik subjuntiboko osagarrietan: Bere alboan egon gaitezela agindu digu; ?Bere alboan gaudela agindu digu.

30.7.2. Perpaus jokatugabeak

Subjuntibo perpausen pareko dira hemen aztertuko ditugun osagarri jokatugabeak: Sartzeko agindu ziguten = Sar gintezen agindu ziguten; Komeni da irudioi ihes egitea = Komeni da irudioi ihes egin diezaiegun; On da denok zerbait egitea = egin dezagun; Lan gehiago egitea nahi dute gure ugazabek = egin dezagun/dezagula; Erreguka ari zitzaizkion bazkaltzen geratzeko = gera zedila; Ahal duzun guztia egiteko eskatzen dizugu = egin dezazula; Liburu hori itzultzeko esan dit Josebak = itzul dezadala. Perpaus jokatugabeak hartzen duen atzizkiaren arabera, -tzeko perpaus osagarriak eta -tzea perpaus osagarriak bereiziko ditugu. Osagarri subjuntibo guztiak ordezka daitezke -tzea edo -tzeko osagarri jokatugabeekin. Jakina, aditz jokatuak ematen duen informazioa galduko da, baina, funtsean, esanahi bera eman daiteke modu batean zein bestean.

Zenbaitetan subjuntiboa erabiltzea maila jasoaren adierazgarri izan daiteke, Hegoaldeko euskalkietan batez ere: Lehenbailehen sartzeko agindu ziguten / Lehenbailehen sar gintezela agindu ziguten. Iparraldean, aldiz, nekezago gertatzen da bereizketa hori, subjuntiboaren erabilera aski ohikoa baita.

30.7.2.1. -tzeko perpaus osagarriak

30.7.2.1.1. Subjuntibozko perpausen kideak

30.7.2.1.1a Hemen aztertuko ditugun -tzeko osagarriek, subjuntiboko perpausa dute kideko egitura jokatua, -(e)n zein -(e)la menderagailua hartzen duena: Bost minutu falta dira trena iristeko / irits dadin [zerta(ra)ko]; Oraindik txikiegia zara horretan jarduteko / jardun dezazun [zerta(ra)ko]; Etxean geratzeko / gera zaitezela [zer] agindu dizute; Leihoak ondo itxita uzteko / utz ditzazuela [zer] eskatu dizuegu. Adibide horietan berehala ikus dezakegu bi balio izan ditzaketela -tzeko perpausek: batzuetan, zer? galderari erantzuten diote; beste batzuetan, ostera, zerta(ra)ko? galderari. Nolanahi ere, -tzeko perpausen kasuan, sistematikoa da subjuntiboaren baliokidetasuna. Baina, baliokideak izanik ere, ohikoagoa da subjuntiboko jokatua erreferentziakidetasunezkoak ez direnetan; dena den, erreferentziakidetasunezkoak ere eman daitezke subjuntiboz: Bost kilometro falta zaizkizue Oriora irits zaitezten / iristeko; Besaulki bat falta dut sala osaturik edukitzeko / eduki dezadan. Baina ez dira hain naturalak gertatzen.

Predikatu gobernatzailearen araberakoa da -tzeko osagarria molde batekoa edo bestekoa izatea. Ikus dezagun zein diren zerta(ra)ko moldeko -tzeko gobernatzen duten predikatuak eta zein zer moldekoa gobernatzen dutenak. Bide batez, predikatu batek baino gehiagok kontrola ezartzen duenez (beste batzuek ez; erreferentziakidetasuna bai, baina ez kontrola), predikatu kontrol ezarle bakoitzaren ondoren emango dugu parentesi artean perpaus nagusiko subjektua, objektua ala zehar-objektua (datiboa) den kontrolatzailea: (Ks), (Ko) eta (Kd), hurrenez hurren. Predikatu berak, adieraren arabera edo hartzen duen laguntzailearen arabera, batzuetan ezarriko du kontrola, eta beste batzuetan ez.

30.7.2.1.1b Zerta(ra)ko moldekoak dira honako gobernatzaile hauen -tzeko osagarriak: ahalegina(k) egin (Ks), aidutu/begira/esperoan/zain egon, arazoak/zalantzak izan (Ks), ardura/arta/kargua izan (Ks), arriskuan egon/izan/jarri da (Ks), aski/nahikoa/asko gutxi izan (du), asmoa/gogoa izan (Ks), aukera/abagunea/egokiera/parada izan/galdu (du, Ks), aukera eman (Kd), baimena eman (dio, Kd), baimena eman (du/dio Kd), balio izan, behar/nahi izan (perifrasi modalak ez direnean), desira/irrika falta izan, eginahala egin, falta izan (da), falta izan (du, zaio, Ks, Kd), geratu (da), handi/txiki(egi)a izan, libre izan/egon (Ks), moldatu (da, Ks), ona/txarra izan, prest izan/egon (Ks), saiatu (Ks), trebatu (da, Ks), trebatu (du, Ko).

Hona zenbait adibide: Erantzun hori jaso izanak txarrena pentsatzeko aukera eman zidan noski (Saizarbitoria); Kalumniatzaile gisa zigortua izateko arriskuan jartzen du (Elexpuru); Eskatzen duzun diru kopurua handiegia da, berme gehiagorik gabe, inori emateko (Iturbe); Aldez aurretik trebatu da une jakin batean sor daitezkeen antzeko egoeren aurrean bat-bateko erantzun bat emateko (Joxerra Garzia, Egaña, Sarasua).

30.7.2.1.1c Zer moldekoak dira, berriz, gobernatzaile hauen -tzeko osagarriak: agindu (dio, Kd), agindu (du), agindu (‘ordena eman’), arren/otoitz egin (dio, Kd), erabakia hartu (Ks), erregutu (du), erregutu (dio, Kd), esan (dio, Kd, du), eskatu (dio, Kd, du), gomendioa egin (dio, Kd), gomendatu (dio Kd, du), iradoki (dio, Kd), iradoki (du), otoiztu (du, Ko)…

AGINDU ereduko aditzak dira, oro har, goikoak, -tzeko aukeratzen dutenak, bai aditz soilak (agindu), bai aditz objektudunak (agindua eman, gomendioa egin…): Agindua eman dizu atzera egiteko; Atzera egiteko agindu dizu. Agindu aditzak badu beste adiera bat ere, ‘hitzeman, promes egin’, -tzea osagarria hartzen duena: Opariak ekartzea agindu du.

Literatura tradizioan bakarrik ez, erraz aurkituko ditugu horrelako adibideak gaurko testuetan ere: Funtzionarioak itxaroteko erregutu dio (Gorrotxategi); Siriarekin bake elkarrizketak hasteko gomendatu diote Ariel Sharon Israelgo gobernuburuari (Berria); Aldi berean, Jerusalemgo gotorlekuko eta beste gotorlekuetako gudari-taldeak kentzeko eskatu zion Jonatanek Demetriori (Elizen arteko Biblia); Barre egin beharrean, iradoki zion halako pasabide bat beretzat egiteko (Olarra); Trolebusa edo zalgurdi bat hartzea gomendatzen zioten, baina trolebusak gauza handiegia zirudien, eta zalgurdia garestiegia zen (Navarro).

30.7.2.1.1d Balio bateko zein besteko -tzeko perpausen gobernatzaileen kontrol-egitura molde batzuetara ekarriaz, honako sailkapen hau egin daiteke:

Molde honetakoak dira goiko predikatu asko eta asko: ahaleginak egin, zain egon, arazoak izan, ardura izan, arriskuan egon/izan, asmoa/gogoa izan, aukera galdu, moldatu (da), libre izan, saiatu… Askotan izena osagai duten predikatu konplexuak dira. Adizki laguntzailea, berriz, da zein du motakoa izan daiteke.

Molde honetako aditzetan, adizki laguntzailea argumentu bakarrekoa edo bikoa izateak dakar berarekin kontrola subjektuak edo objektuak ezartzea.

Ez dira asko molde honetakoak. Ohikoagoak dira du/dio jokoa duten predikatuak; lehenak ez du kontrolik ezartzen, baina bigarrenak datiboaren kontrola ezartzen du.

Molde honetakoak dira: aukera eman, erregutu, eskatu, gomendatu, iradoki…

Molde honetakoak dira [izena+aditza] egiturako predikatu konplexu asko: gomendioa egin, eskaera egin…

Ikusi dugunez, predikatu batek baino gehiagok ez du kontrolik ezartzen. Horien artean daude da laguntzailea harturik, irakurketa inpertsonala dutenak (falta (izan) da eta abar).

30.7.2.1.1e Kontuan izan behar da, dena den, helburuzko perpaus jokatugabeetan ere ageri dela -tzeko (§ 37.4): Arrautzak frijitzeko erosi dio zartagina aitari. Baina behin baino gehiagotan agertzen da ‘zerta(ra)ko’ adierazten duen -tzeko perpausa izen baten ezkerrean: Pastelak egiteko irina behar duzue; Hurbiletik ikusteko betaurrekoak jantzi ditu. Anbiguoak dira azken bi adibide hauek; bi irakurketa onartzen dituzte. Batetik, ‘zertarako’ behar den irina edo ‘zertarako’ jantzi dituzten betaurrekoak (hau da, helburuzko adjuntu jokatugabea). Bestetik, [pastelak egiteko irina], [hurbiletik ikusteko betaurrekoak]; hau da, zein motatako / nolako irina, zein motatako / nolako betaurrekoak. Adibide horietako [-tzeko + izen] egituraren alternatibak izan daitezke beste hauek: bexamela egiteko irina edo urrutitik ikusteko betaurrekoak. Nolanahi ere, helburuzko adjuntu jokatugabeak dira hauek ere, izenaren ‘helburua’ edo ‘funtzioa’ adierazten dutenak. Aditz baten adjuntu izan ordez (jantzi, behar izan) izen baten adjuntu dira; hori da aldea. Baina horietan ez dago konplementazio erlaziorik, osagarri-gobernatzaile harremanik.

Badira beste esapide asko oinarrian -tzeko perpaus izenlagunak dituztenak. Horien artean aipa daitezke -tzeko adina, -tzeko lain, -tzeko bezain, -tzeko beste… konparazio esapideak. -tzeko asmotan esapidea, berriz, kausazko eta helburuzko perpaus jokatugabeetan aztertzekoa da, ‘zerbait egiteko asmoa’ esanahia baitu. Eta izen sintagmako izena isilik utzirik sortu dira baldintzazko kutsua duen -tzeko (Berandu iristeko, hobe duzu ez joatea) eta denborazko kutsua duen -tzekoan perpausak (Hitz elkartze berrietan, eta orobat zaharren artean hautatzekoan, bi indar ari zaizkigu beti lanean, Mitxelena).

30.7.2.1.2. -tzea perpaus osagarriak, ondoan subjuntiboko osagarri jokatua dutenak

30.7.2.1.2a Lehen ere aritu gara -tzea perpaus osagarriez (§ 30.6.3.1.1), adierazpen perpaus osagarriak lantzean. Izan ere, zerbait ‘adieraztea’, informazioa ematea da -tzea perpaus horien eginkizuna. Eta, horrenbestez, beste predikatu batzuek gobernatzen dituzte perpaus osagarri jokatugabe horiek. Hemen, ondoan, baliokide, subjuntiboko osagarri jokatuak dituzten -tzea perpausak aztertuko ditugu, ‘agindua, erregua, debekua’… adierazko predikatuen mende daudenak.

30.7.2.1.2b Oro har, ‘agindua, eskea, erregua’… adierako predikatuak izango dira mota honetako -tzea perpausen gobernatzaileak; zehazki, goraxeago, § 30.7 atalean aipatu ditugun motakoak.

Hiztunaren iritzi-jarrera, balioespena, adierazten duten predikatu konplexuak (predikatu osagarri + izan egiturakoak) dira, esaldi asko eta askotan, -tzea perpausen gobernatzaile: ona/txarra/itsusia/astakeria/harritzekoa/barkaezina/pozgarria izan, erraz/zail(a) izan (da)… horrela jokatzea. Generikotasuna eta inpertsonaltasuna nagusitzen dira horrelako egituretan. Balioespen zentzua dute, orobat, bestelako predikatu gobernatzaile askok: (ongi/gaizki) iruditu, (ondo/gaizki) hartu, komeni izan, merezi izan, atsegin/gorroto/gogoko/higuin izan, gogoko/maite izan, harrigarri/normal/zoragarri/egoki(a) izan/gertatu/iruditu, ontzat/bidezkotzat jo, atsegin/laket/atsekabe izan (zaio/du), gaitzetsi (eta etsi bigarren osagai duten guztiak, oro har), goraipatu/goretsi/laudatu, miretsi, onartu/onetsi… Ez zait ongi iruditzen haurrak hor bakarrik uztea; Ondo hartu al du bera saririk gabe geratzea?; Komeniko litzateke beste bide bat saiatzea; Ez zuen merezi hartan tematzea.

Predikatu hauetatik batek baino gehiagok osagarriak adierazten duen ekintza edo gertaeraren aurretiko interpretazioa onartzen dute. Hortaz, -tzea osagarriaren ordez, partizipio burutua -tua / -tu izana ere erraz aurki dezakegu (§ 30.6.3.6). Horrelakoak dira axola izan (zaio), damutu (zaio), deitoratu, eskertu, gaitzetsi, goraipatu/laudatu/goretsi, alegatu, atsekabe izan (zaio), ontzat/bidezkotzat jo eta abar. Predikatu horietako batzuek hiztunaren iritzi-jarrera edo gogo-jarrera adierazi arren, aurretiko interpretazio horrek ezinezko egiten du ondoan subjuntiboko osagarri jokatua izatea, subjuntiboak berez burutu gabeko gertaera adierazten baitu.

30.7.2.1.2c Hiztunaren iritzi-jarrera, balioespena adierazten duten egituretan ez da kontrolik eta erreferentziakidetasunik ere ez, askotan. Mota batekoak zein bestekoak izan, honako predikatu hauek ez dute kontrolik ezartzen: haizu/zilegi/debeku izan (da), aski/nahikoa/asko/gutxi izan (da), baimendu (du), eskatu (du), gomendatu (du), proposatu (du)… Baina datiboa hartzen badute, osagarri honek ezartzen du kontrola.

Predikatu sorta horren oinarrian honelako zerbait dugu: Ak zerbait egin nahi/behar, eta Bk Ari utzi edo ez utzi hori egiten. Hemen ere du moldean ez da kontrolik (predikatu gobernatzailearen subjektuak ez du protagonismorik osagarriak adierazten duen horretan): Alkateak debekatu du hormetan iragarkiak jartzea. Datibodun egiturak, dio moldeak, berriz, kontrola ezartzen du: Alkateak galarazi die alderdiei hormetan iragarkiak jartzea; Ez nizuke onartuko hain berandu etortzea; Eskertuko nizuke nirekin argia izatea, hau da, argi eta garbi hitz egitea (M. A. Mintegi).

Beste predikatu batzuetan ere, du motakoak ez izan arren, eskema bera ikusiko dugu: Zilegi da horrela jokatzea / Zilegi zaizu/duzu horrela jokatzea. Lehen adibidean ez dago kontrolik; bigarrenean, datiboak (zuri) edo subjektuak (zuk) ezartzen du kontrola. Ohartzekoa da datiboak rol desberdina duela adibide honetan (kontrolatzailea) eta balioespen-predikatuetan (irizlea): Zilegi zaizu [zuk/*nik/*hark] horrela jokatzea / Jasanezina (iruditzen) zaizu [zuk/nik/hark] horrela jokatzea.

Molde honetako predikatuek datiboaren edo subjektuaren kontrola ezartzen dute: erraz/zail(a) izan (begitandu) zaio/du; haizu, zilegi, debeku zaio/du. Zaila begitandu zaio minik hartu gabe jauzi egitea (P. Lizarralde); Askoz errazago izango du olibondotik sortutakoak beren berezko olibondoan txertatzea (Elizen arteko Biblia).

Beste batzuetan haizu da, zilegi da, debeku da, erraza da … predikatu inpertsonala ere aurki dezakegu, kontrolik ezartzen ez duena. Dirua epetan emateagatik ezer kentzea ez da zilegi.

Ikus ditzagun adibide batzuk: Munduaren lau bazterretako berriak ere apur bat jakitea on da; laket da (Hiriart-Urruti); On da irudimenaren bost zentzumenak lehen eta bigarren kontenplazioetan ezartzea (P. Altuna); Jainkoari paperen artean zerbitzatzea on da, baina egun ezpata da papera baino beharrago (Epaltza); Baina komeni da irudioi ihes egitea eta maitasunari bide damaiona saihestea eta gogoa beste zer batzuetara itzultzea eta gorputzean pilaturiko humorea edozein gorputzen kontra jaurtitzea (X. Amuriza).

30.7.2.2. -tzea/-tzeko alternantzia

30.7.2.2a Aurreko puntuetan ikusi dugunez, subjuntibo jokatuaren ondoan batzuetan -tzeko osagarri jokatugabea izan dezakegu; beste batzuetan, ostera, -tzea osagarria. Baina -tzeko osagarriak batzuetan zer moldekoak direnez (zer? galderari erantzuten diotenez), ez da harritzekoa bi osagarri jokatugabe horien arteko alternantzia gertatzea.

30.7.2.2b [aditza + -TZEA/-TZEKO] eta [izena+aditza + -TZEKO]

Baliokideak dira bai predikatu soila, erabaki, eta baita [izen + aditz] predikatu konplexua ere, erabakia hartu. Berdin-berdin gertatzen da gomendatu / gomendioa eman, proposatu / proposamena egin eta beste hainbatekin ere. Baina osagarrien formari dagokionez, predikatu soilek alternantzia onartzen dute (predikatu konplexuek -tzeko baino ez dute hartzen): Erabakia hartu du haurrei ezer ez esateko; Erabaki du haurrei ezer ez esatea. Areago, autore berak erabil dezake batzuetan -tzea eta beste batzuetan -tzeko predikatu berarekin: Negozioarekikoak egitea eta atseden hartzea gomendatu zioten (Zubizarreta) / Batzuek politikara dedikatzeko gomendatu zioten (Zubizarreta).

30.7.2.2c -TZEA eskatu eta -TZEKO eskatu

Predikatu honekin sotilagoa da -tzea/-tzeko alternantzia: Gelak lehenago irekitzea eskatu du zuzendariak / Gelak lehenago irekitzeko eskatu die atezainei. Bigarren adibidean datiboak kontrolatzen du -tzeko perpausa (horixe da, hain zuzen, prototipoa: ‘norbaitek zerbait egiteko eskatu/galdatu norbaiti’). Lehen adibidean, ostera, ez dago kontrola ezarriko duen datiborik eta guztiz irekia geratzen da, beraz, irekitze horren subjektua. Inpertsonaltzat hartuko genuke. Baina subjektu esplizitua ere ager daiteke: Atezainek/irakasleok/zuek gelak lehenago irekitzea eskatu du zuzendariak. Izan ere, pertsona izan ohi da eskatu predikatuaren subjektuaren erreferentea (edo bestelako izakiak, pertsonifikaturik): Gorputzak/barrenak/bihotzak eskatzen dit horrela jokatzea.

Subjektua abstraktua denean, berriz, bestelako esanahia hartzen du -TZEA eskatu moldeak: Atezainen lanorduak aldatzea eskatuko luke horrek [gelak lehenago irekitzeak]. Datiboa sartzen dugunean ere, kontrola ezarri arren, ez da aldatzen osagarriaren atzizkia: Atezainen ordutegia aldatzea eskatuko liguke horrek [hori egiteak].

Beste esamolde honetan ere, datiboduna izan arren, -tzea perpausa agertuko da, adierazpen generikoa baita: Hain jostailu merkeari ezin zaio/diozu eskatu iraunkorra izatea; Halako jendeari nik ez diot eskatzen, noski, eskuzabal izatea. Gakoa, osagarriaren predikatua egiletasunezkoa ez izatea da. Esanahia egiletasunezkoa bada, joskera prototipikora itzuliko gara (norbaitek norbaiti zerbait egiteko eskatu): Inork ez zion eskatu, hala ere, eskuzabala izateko.

Badirudi, beraz, hauxe dela bereizkuntza semantiko eta sintaktikoa: zerbait gertatzea eskatu / norbaiti zerbait egiteko eskatu. Bigarren honek egile bat ezartzen du zuzenean, kontrolaren bitartez (nori eskatu > hark egin). Egiletasuna, nolanahi ere, esaldiaren interpretazioaren baitan dago: Mundu guztiari ezin zaio/diozu eskatu eskuzabala izatea [ezaugarri hori izatea eskatu] / Mundu guztiari ezin zaio/diozu eskatu eskuzabala izateko [horrela jokatzeko eskatu]. Gosetua, Ninak eskatu zion bere aitari izkina batean kokaturik zegoen “Mac Donald’s” jatetxe batera joatea (R. Etxeberri) / Poemak eramateko eskatzen zidan gero eta sarriago maisuak (Igerabide).

Galdatu nahiz galdegin aditzekin, berriz, ez da -tzeko moldeko osagarria erabili tradizioan. Gaur ere norbaitek zerbait egitea galdatu / galdegin norbaiti joskerari eusten diote zenbait autorek: Villepinek Sarkozyren inguruan ikerketak egitea galdegin zion (Sokarros); Silvio Berlusconi lehen ministroari Castellik esandakoagatik barkamena eskatzea galdegin diote (Berria); Herriko auzapezari bertze gutun batean galdatu dio gune guzian ikerketa baten egitea, radioaktibitaterik baden jakiteko (Herria). Baina EPG corpuseko adibide batek baino gehiagok erakusten dute, batez ere Hegoaldeko testuetan, eskatu predikatuaren eredura jotzen dutela gaur galdatu eta galdeginek ere: bertan behera uzteko galdegin, BBCri barkamena eskatzeko galdegin eta abar. Argia ez pizteko galdatzen zidan Robertek (Montoia).

30.7.2.2d -TZEA (nahi/gura izan) eta -TU (nahi/gura izan)

Nahi/gura izanen kasuan, predikatu gobernatzailearen subjektua eta perpaus osagarriarena desberdinak direnean -tzea perpausa erabiltzen dugu: Hala ere [zuk/hark/*nik ekartzea] nahi dut (nik). Baina subjektuak erreferentziakideak direnean, hots, kontrola dagoenean, -tu aukeratuko dugu: Hala ere liburuak ekarri nahi ditut [nik nahi, (nik) ekarri]. Baina azken joskera honetan ez dago perpaus osagarririk, aditz perifrasia baizik. Gainerako aditz modalen kidekoa da hor nahi izan: -tu nahi/behar/ahal/ezin izan. Aditz modal horien guztien joskera ez da beti berdin-berdina baina guztiak dira perifrasi, aditz bakarra balira bezala jokatzen dira, komunztadura eta guzti (§ 23.4): Liburuak [ekarri nahi] ditut. Beraz, -TU nahi izan perifrasia, erreferentziakidetasuna emateko / -TZEA (nahi izan) osagarri jokatugabea gainerako erreferentziako subjektuak emateko.

Salbuespen dira bizkaierazko eta gipuzkerazko hizkera batzuk, -TZEA nahi izan molde bera erabil baitaiteke erreferentziakidetasunezkoetan ere: Nahi/gura nuke [hark/nik] zu ikustea.

Nahi izan bezalatsu antolatzen da nahiago/gurago izan predikatua ere: Nahiago dut zuk ikustea [-tzea perpaus osagarria]; Nahiago dut nik ikusi [-tu nahiago izan aditz perifrasia]. Hobe izan predikatuak, aldiz, bi moldeen arteko zalantza ageri du, are hizkera berean eta hiztun/idazle berarengan: Hobe da/dut hura joatea nire lekuan; Hobe dut (neu) joatea/joan.

30.7.3. Nahi, galde, eske, beldur, agindu(a), erregu eta mota horretako izenen perpaus izenlagunak

30.7.3.1. Perpaus izenlagun jokatuak

30.7.3.1a Adierazpen perpausekin egin bezala, bi atal bereiziko ditugu hemen ere, perpaus izenlaguna jokatua edo jokatugabea izan.

Subjuntibozko perpaus izenlagun jokatuak. Zehar-galderen kasuan bezala (§ 30.8.4), badirudi subjuntiboko osagarri jokatuek ere ezin dutela izen kategoriako gobernatzailea izan (??Bazkaria presta dezan eskea; ??Ikus gaitzaten nahia). Izatekotan, izena barnean duen predikatu konplexua izango da gobernatzailea: Mantsoago ibil gaitezen egin digute eskaria; Gaixoak sendo diten esperantzan gaude (M. Etxamendi); Bakandereak txarrik egin dagixun beldur ete-zara (Otxolua). Ondorengo adibideetako beldurrez, beldurrak eta beldur ere predikatutzat hartu behar dira (beldur izanik, beldur zirelarik…); ez dute, beraz, osagarria izenlagun gisa hartzen: Jaiki-erori zebillela ekusirik, bidean il zekien beldurrak, eman zioten lagun bat (Mendiburu); Zai apur bat galdu ez dedin bildurrez, ta urun ederra galduarren ardurarik ez (Mogel); […] barruan erabillen bere [kurutze]a Mañasik, iñok ikusi ezeion beldur (Agirre).

30.7.3.1b Badira, ordea, doi bat bitxiak eta ezohikoak izan arren, subjuntiboko izenlagun jokatua duten adibideak ere: Hortakotz igorri dautzut jin zaiten galdea (Larzabal); Hark Linboetarik altxa zetzan ustean (Etxeberri Ziburukoa); (‘zerbait egin’…) Jainkoa glorifika dadin desirekin (Leizarraga). Bitara uler daitezke adibide hauek: ‘subj. + izena’ / ‘subj. + aditz predikatua’ (galdea igorri, desiratuz, uste izanik). Baina ezin da guztiz baztertu izenlagun interpretazioa ere.

Ondoko adibide hauetan, azkenik, izenlagunek eraman ohi duten -ko atzizkia eta guzti ematen da subjuntiboko osagarria: Haren diszipuluak obitik gorputza ostu, ta eraman zezaelako bildurrez, ifini zituen obia zaitzeko guardak (Ubillos); Eskritura Santak dio […] aek utsegiteren bat Jaungoikoaren kontra egin zezaketelako beldurrez, aekgatik Jaungoikoari sakrifizioak ofrezitzen ziozkala (Gerriko).

30.7.3.2. Perpaus izenlagun jokatugabeak

30.7.3.2a Osagarri izenlagun jokatugabeak. Aurreko puntuan esan dugunaren haritik, zaila da askotan erabakitzea gobernatzailea izen soila den ala predikatu konplexua. Nolanahi ere, -tzeko atzizkia hartuko dute agindua, erregua, kezka, nahia, borondatea, asmoa, gogoa… adierazten duten izenek edo halako izenak barnean dituzten predikatu konplexuek.

Horrexegatik, hemen ere sar daitezke -tzeko osagarri jokatugabeetan eman ditugun adibide asko eta asko: Bost minutu falta dira azokak ateak ixteko; Datorren astean Parisera joateko asmoa du… Hemen sar daitezke beste adibide hauek ere: Hala, haiek hiltzeko agindua eman zien Davidek bere mutilei (Elizen arteko Biblia); Alde batetik, adoptatuak beste ezezko bat jasotzeko beldurra du (Berria); Ezbeharra gertatu zenean ezkontzeko eskaria egin gogo zion (Touyarou).

30.7.3.2b Oso antzekoak dira tenorea, garaia, unea izan/heldu… predikatu konplexuak ere. Osorik har ditzakegu gobernatzailetzat, baina tenore, garai edo une soilak ere izan daiteke izenlagun osagarria hartzen dutenak: Milioi eta erdi euskal herritarri baino gehiagori heldu zaie errenta eta ondarea aitortzeko garaia (Berria); Orain hiltzeko tenorea etorri zait (Borda); Eta orain iritsia duk nire galderaren erantzuna zein den jakiteko unea (Olarra).

30.7.3.2c Zenbait postposiziok ere (gisan, moduan, eran…) -tzeko osagarria eskatzen duten heinean, eta postposizio horiek izena oinarri duten heinean, uler dezakegu izen horren osagarri dela -tzeko: Bazkaldu berriak ginen, eta [zenbait egunentzat ongi izateko gisan] (J. B. Elizanburu); Inguruko guztiek entzuteko eran hitz egin zion; Erromeriara joateko moduan zaude.