Euskararen Gramatika

30.8.2. Zehar-galdera jokatuak

Bi motatakoak izan daitezke zehar-galdera jokatuak: galdera orokorrak eta zati galderak (§ 30.8.1b).

30.8.2.1. Zehar-galdera orokorrak

30.8.2.1a Galde hitzik ez izatea da zehar-galdera mota hauen ezaugarria. -(e)n menderagailua da orokorrena, baina -(e)netz²⁵² ere har dezakete zehar- galdera orokorrek: Geure buruari galdetu diezaiokegu, bada, ea zientzia gai denetz ezaguera-masa jakin bat gainditzeko (Juan Garzia); Nagok, Paxkal, ez dugunetz denek hemendik aitzina burua sobera berotuko eta azkenean galduko (Landart). Bizkaieraz, zenbait tokitan, ba- ere bai: Eztakit ezkonduko banaz (Etxeita); […] ta osabea ezekien bizi bazan edo ez (E. Azkue). Euskara estandarrean gaur ohikoa ez izan arren, ahozkoan maiz entzun daitezke horrelako egiturak.

30.8.2.1b Ea partikula erabil daiteke zehar-galderari sarrera emateko edo hura indartzeko. Perpaus nagusiaren eta mendekoaren arteko lotura egiten du; eta badirudi perpausaren luze-laburrarekin ere baduela zerikusia (zenbat eta mendeko galdera orokorra luzeago, orduan eta errazago ager daiteke ea). Aukerakoa da, baina aditza isilpean denean, handiagoa da haren beharra: Galdegiozu (ea) etorriko den; Ea isiltzen zareten!; Eta horren bitartez egin kontsulta Jaunari ea bizirik aterako naizen gaixoaldi honetatik (Elizen arteko Biblia); Hegoari bai, erreparatuko zioten, bai barrualdetik eta baita mendi inguru eta kostatik ere, ea uso-usainik usnatzen zuten, edo… (P. Zabala). Kontua da, zalantza da, eta horrelakoekin ere, zilegi da ea agertzea: Kontua da ea zeuretzat aski den edo ez (O. Arana); Kontua zen ea zer animalia sartu han (Juan Garzia). Aurreraxeago ikusiko dugunez, zati galderen buruan ere eman daiteke ea.

Gehienetan, predikatuak informazioa eskatu edo nolabait aurrera begiratzen duena izan behar du: Galdegin dit ea dirua behar dugun; *Ahaztu zaie ea etxea itxi duten. Horregatik maiz gobernatzailea aginte adizkia izango da (esan iezadazu, begira ezozu…) edo xedezko perpaus bat (jakiteko): Esan ea egokitzen zaizun eta, egokitzen bazaizu, kontuan hartuko zaitugu (J. Zabaleta); “Kalibe” zioten, esaterako, eta ez zen modurik jakiteko ea burdina ulertzen zuten, edo zilarra, edo brontzea (Juan Garzia). Egia da, hala ere, galdetu, nahi (izan) eta behar (izan) direnean gobernatzaile, aditza edozein modutan doalarik ere, ea ager daitekeela: Galdetu zigun ea irakurri genuen Thomas Mooreren poesia, edo Sir Walter Scott eta Lord Lyttonen obrak (Aldasoro); Gazteak jakin nahi zuen ea gidaririk behar nuen, edo ea “karro” bat alokatu nahi nuen, edo ea gau zoragarri bat pasatzeko beste edozein gauza behar nuen (Jon Muñoz).

Baina batzuetan badirudi ez dela beti guztiz hola gertatzen: Iluntzean Orioli esan nion ea ur bila joango zen, garbitu egin nahi nuela eta (X. Mendiguren Elizegi); Eta orduan aitak esan zion ea nahi zuen berarekin joan bere klubera afaltzera (Iturralde); Joanesek ez zuen xuxen jakin ea, halako batez, atorra-beso puntarekin edo zerekin, zaindari txarpil haren eskua perekatu zuen ala ez (Bidegain).

30.8.2.1c Galdera lokabeetan ager daitekeen ote partikula (§ 23.5.3.5) maiz ageri da zehar-galderetan ere, batez ere beldur izan, duda izan, eztabaida izan edo kontu izan bezalako predikatuekin; hau da, susmoa edo zalantza, segurtasun eta jakintasun eza adierazten dutenekin. Baina ez da inoiz beharrezko eta ez du oinarrizko esanahia aldatzen. Ñabardura semantiko bat gehitzen du: zalantza edo susmo kutsua ematen du; ez du berak galdera markatzen. Ez dakit asmatu ote nuen (Saizarbitoria); Gogoak eman behar liguke behin edo behin ez ote den harritzeko […] guri bakarrik jakinduria ematea (Mitxelena); Beldur dira ez ote denez eskola hetsia izanen (Herria).

Ea-rekin batera ere erabil daiteke: Hannak bakarrik eusten beti ere bere zalantzari, ea zuzena ote zen gu ezkontzea, zuzena niretzat (J. A. Arrieta); Galda daiteke orain ea Peruren alde ote gauden ala kontra (Mitxelena); Eta ausartu nintzen galdetzen ea ezer egitekorik ote zuen arratsaldean, eta ezetz erantzun zidan (Saizarbitoria).

30.8.2.1d Al ez da ohikoa zehar-galderetan. Bai/ez erako zuzeneko galderetan erabiltzen da zenbait euskalkitan; betiere aukerakoa da, nolanahi ere. Baina, esan bezala, asko murrizten da zehar-galderetan al erabiltzeko aukera. Hiztun batzuek onartzen dute zenbaitetan: Ez al garen isilduko ari dira galdetzen; Zure ezpañetatik nai dizugu entzun / beste Erririk ba al dan, ikusi al dezun / onek aña Jesus maite dunik iñun (S. Mitxelena). Ea partikula buru duten zehar-galderetan ere ikus dezakegu inoiz behin: Herbertek erantzun ez, ordea, nire galderari, hots, ea oraindik sinesten al zuen zigarro puru alemanaren etorkizunean (J. A. Arrieta).

30.8.2.1e Aditzak adierazten duen ekintza edo gertaeraren baiezkotasuna markatzeko ba- aurrizkia eransten diogu adizki sintetikoei (§ 41.4.2b): badator, badaki. Baldintzetako (ikusten baduzu) edo zehar-galderetako (ez dakit ezkonduko banaiz) ba- ez bezala, baiezkotasuna markatzen duen hau azentuduna da. Galdegaiguneko ba- hori ipin daiteke zehar-galderetan ere aditz sintetikoaren aurrean: Aita Mokoroak badakien ala ez, nik ez dakit (Mitxelena); Ikusi behar da ea herri honetako biztanleek euskara salbatzeko borondaterik baduten (Herria); Eta, hartara, zinez jakin nahi nuke ba ote dauden Izpirituan bi motatako erabakiak, Irudimenezkoak batzuk, Libreak besteak (Xarriton). Baina ez da beharrezkoa; adibide horiek gramatikalak izango lirateke ba- gabe ere.

30.8.2.1f Ala/edo juntagailuak aukera galderetan. Galde perpausetan erabiltzen da, batez ere, ala eta galdera ez direnetan edo; horrek ez du esan nahi, ordea, edo juntagailua erabil ezin daitekeenik galderetan (§ 28.5). Berdin gertatzen da mendeko perpausetan ere: galderazkoak ez badira, edo erabiliko dugu; galderazkoak badira, ala erabil daiteke: Probatu egin nahi dut, ea nire esanera dabilen ala ez (Elizen arteko Biblia); Bietako batek ere ez zekien eurekin ala bere buruarekin ari ote zen hizketan (Epaltza); Txokok ez zekien bizirik ala hilik aterako zen historia honetarik (Borda). Baina edo ere zilegi da zehar-galderetan aukera bat adierazten duten bi osagai juntatzeko, batez ere Hegoaldean: Ez dakigu ekonomikoa edo kirol zigorra izango den, baina zigorra jarriko digute (Berria); Jakin nahi nuke zuek erretzen duzuen edo ez (Joxerra Garzia).

Goiko adibide horietan ala (zein edo) juntagailuak ez ditu perpaus osoak juntatzen, agerian behintzat, bi perpaus osagai baizik. Baina perpaus osoak ere ager daitezke ala-z juntaturik. Orduan bi perpauseko aditzek eraman behar dute -(e)n menderagailua: Edna begi begira geratuko zaizu ontziaren sabelean, esan diozun ala ez diozun ez dakiela (Sarrionandia); Bada, ez dakigu; ez dakigu benetan sinesten ote zioten, ala gezurti mixerable bat zela pentsatzen zuten (Linazasoro); Ez omen zuen sekula ziur jakiten zer esaten zen edo zer adierazten, zer galdetzen edo espero izaten zen (Olarra).

Sarritan, gainera, horrelako perpausek egitura bikoitza izan ohi dute. Lehenik zati galdera bat ematen da eta ondoren zati galdera hori hobeto zehazten da aukera-galdera bat formulatuz: Aristoteles handiaren obra arretaz irakurri ez duenak baino ez dezake galdetu arrautza ala oiloa, biotan zein izan ote zen aurrena (Joxerra Garzia); Jaunak erabaki dezala nork duen arrazoi, nik ala zuk! (J. A. Mujika); Jakintsu ala ezjakin eta ergel izan, hausnartzen ari izan nintzen hobea zer ote den (Elizen arteko Biblia); Itxura ona edo itxura txarra, ea bietatik zer dakarren egunak (P. Zabala). Hau, hala ere, zehar-galderetan ez ezik, mendeko ez direnetan ere gertatzen da: Zerk ematen dizu beldur handiena oraintxe bertan: hiltzeak ala burua galtzeak? (Berria).

30.8.2.2. Zehar-galdera zatizkoak

30.8.2.2a Galde hitza daramaten mendeko perpausak dira zehar-galdera zatizkoak. -(e)n menderagailua hartzen dute beti zehar-galdera zatizkoetako aditzek: Ez dakigu non bizi den/*denetz/*bada. Al partikulak ez du hemen lekurik: *Ez dakigu non bizi al den.

Zati galderek badute osagai bat, galde hitza, erreferentzia zehaztugabea duena. Zehar-galdera egiazki galdera denean, ezezagun gisa ematen den osagai hori identifikatzea eskatzen da: Jaun Marcel, orainokoan isilik izan zaitugu, eta jakin nahi nuke zuk ere zer irizten diozun (Irigoien); Zuzenean galdetu zidaten zer herritakoa nintzen (M. Mujika). Gainerako zehar-galderetan, adizki nagusia nolakoa den, hala interpretatzen da. Gehienetan ez da “ezezagun” horren erreferentziaz galdetuko (informazioa eskatuko), baizik, esan, erabaki, ikusi eta abar egingo da: Berak erabakiko du nork bisitatuko duen etxea eta nork ez (Olarra); Iduritzen beste anitz parabisu batean sartuak zirela eta nik ez ikusten non zitekeen enetzat parabisu haren atea (Dirassar).

30.8.2.2b Ea eta ote partikulak erabil daitezke zati galderetan ere, baina ez dira beharrezkoak (§ 30.8.2.1b): Hausnar ezazu, beraz, ea zer erantzun behar diodan bidali nauenari (Elizen arteko Biblia); Lehen galdera bere buruari egiten dio, ea zein analogia edota konparazio baliatuko dituen (Unzurrunzaga). Galdegin, pentsatu, eztabaidatu, dudan egon, gogoetan egon, zelatatan egon eta antzeko predikatuekin maiz aurkituko dugu ea zati galderen buruan: Pentsa daiteke ea zergatik ez diren berehalaxe antigorputzak aktibatzen, urdailean dauden proteina arrotzak suntsitzeko (Aldasoro); Nire baitan gogoetan nagolarik, ea nolatan dirauten oraiko etxek (Hiriart-Urruti).

Perpausari ‘zalantza’ edo ‘susmo’ kutsua ematen dioten predikatuekin ote ere aurki dezakegu zati galderetan: Sekula ez da jakiten ahal joan-etorrian dabilen erregea inoiz itzuliko ote den (Alonso); Gurago dut guztiak telebistan berdin ikusi eta zein ote den imajinatu, asmatu, denak sasikume berdinak direla jakinda ere (Gonzalez); Gehienok ardura bakarra izaten dugu: noiz, nola eta non gertatuko ote den (Iturbe). Zehar-galdera orokorretan ikusi dugun ba- baiezkotasuna markatzekoa ikus dezakegu ondoko adibidean ere (§ 30.8.2.1e): Etxean inor ba ote den galdetzen du korridoretik (Olano).

Zehar-galdera orokorretan ere esan dugu batzuetan agerian behintzat ez dagoela aditz gobernatzailerik: Ea zer pasatzen den (P. Zabala); Orduan, larri beste bateltxoetan datozenak, ito egin ote den abadea, eta handik tartetxo batera non ateratzen duen hark burua (Jimenez).

Ea buruan duten zati galderetan ote ere ager daiteke: Auzo guztia beldurrak airean zegoen ea noiz egingo ote zuen ez egitekoren bat (Igerabide); Eskatu ere bai esan ziezaion ea non ote zen halako lorategia (Juaristi); Ezen nire buruari galdetzen bainion ea nola bil ote zezakeen inork bere baitan horiek betetzeko indarra (Aldasoro).

30.8.2.2c Ageriko gobernatzailerik gabeko zati galderak. Maiz erabiltzen ditugu zehar-galderak perpaus nagusirik gabe edo perpaus nagusi hori isilpean dutela. Hiru azpimultzo bereiz daitezke gobernatzailerik gabeko zati galderetan:

a) Ea buru dutenak. Goraxeago eman dugun adibideaz gain —Ea zer pasatzen den! (P. Zabala)—, beste hauek ere XXI. mendeko testuetatik hartuak dira: Gero defentsan ea nola moldatzen naizen (Berria); Ea nola doan (An. Garikano); Bigarren lehia makilarekin zen, ea nork botatzen zuen makila urrutiago (Atxaga).

b) Gauzak zeren arabera diren esaten dutenak. Galde hitza batetik, eta zehar-galderako -(e)n adizkia bestetik; horiek dira ageriko osagaiak: Etorriko al zara? Zertarako den! Isilik gelditzen den perpaus nagusia askotarikoa izan daiteke: ikusi egin behar, jakin egin behar, alde handia da, asko esan nahi du… Esate baterako: Ikusi egin behar… nola joan behar duen; Jakin egin behar… norentzat den; Ez da berdin… non edukitzeko den; Asko esan nahi du… nork esan duen. Gehienetan elkarrizketa gisako solasetan erabiltzen dira horrelakoak, baina bestelakoetan ere bai: Gero ez omen zioate jaramonik egiten… Berak zenbat egiten dien; Ez omen diote asko ordaindu… Zenbat ordu lan egin duen. Adibide hauek, eta hauen antzeko beste hamaika, bere soilean guztiz egokiak dira gaztelaniazko depende edo según-en ordainak emateko.

c) Harridura perpausak ere maiz zehar-galdera itxuran ematen dira, perpaus nagusia isilpean utzirik: Zenbat dakien horrek! Zein ederra den Aralar! Horrelako egituretan ikusi, pentsa edo horrelako aditzen bat izango litzateke isilpean utzi dugun gobernatzailea.

30.8.2.2d Galde hitzak adierazpen perpaus osagarrietan. Galde hitza izan daiteke adierazpenezko perpausen osagai ere perpaus osoa galderazkoa eginik: [Nor naizela] uste duzue? [Nor] uste duzue [naizela]? Beste hitz batzuetan esanda, zuzeneko galderak dira horrelako perpausak eta, horrenbestez, informazio eskaria dakarte beti.

Horrelako egiturak hertsiki makurtzen dira galdegaiaren araura: galde hitza kokatua dagoen sintagma beti aditzaren aurrean aurkituko dugu. Galde hitza perpausaren osagai zuzena bada, perpauseko aditzaren aurrean kokatuko da (norekin joan zarete trago batzuk hartzera?); galde hitz hori izen sintagma baten osagai bada, sintagma osoa kokatuko da aditzaren aurrean (nolako irakasleak jarri dizkizuete aurten?); eta galde hitz hori mendeko perpaus baten barruan aurkitzen bada, perpaus osoa jarriko dugu adizki nagusiaren aurre-aurrean (§ 41.4.3): [Nork ekarriko duela] uste du Mirenek? Bada, ordea, beste estrategia bat ere zilegi dena, zenbait aditzekin behintzat: galde hitza bakarrik ematea adizki nagusiaren aurrean, eta ez mendeko perpaus osoa: Nork uste duzu galdu nahi nauela biziki maite dudan emakume horren aurrean? (Jon Muñoz). Hain ohikoa ez izan arren, galde hitzaz gain, mendeko perpauseko beste osagairen bat ere eman daiteke adizki nagusiaren ezkerrean, mintzagai aurreratu bihurturik: Maria! Antonio nora esan didazu joan dela, olibondoetara? (Maia). Perpaus osagarri jokatugabeetan ere zilegi da joko hau: Jendea zain zagon, Cassandra, noiz pentsatzen dun ateratzea? (Cano).

Dena dela, aditz guztiek ez dute onartzen barruan galde hitza daraman osagarria. Uste izan, esan eta pentsatu bezalakoek bai, baina ez jakin, ahantzi, ikasi eta ohartu bezalakoek.

²⁵² Literaturan beste forma batzuk ere ageri dira: -(e)nentz, -(e)nenz, -(e)nez, -(e)nz. Baina badirudi forma erabilienak -(e)nz eta -(e)netz direla. Baina autore zaharrek darabilte bi horietatik lehena; bigarrena da gaur ere erabiltzen dena. Ordea eztakizu zure baithan hala gerthatuko denz: halako faborerik, eta garaziarik eginen zaitzuntz (Axular).