Euskararen Gramatika

30.8.3. Zehar-galdera jokatugabezko perpaus osagarriak

30.8.3a Aditzoinaren edo partizipio burutuaren forma hartzen du zehar- galdera jokatugabeetako aditzak. Hala ere, balioa ez dagokio egiazko partizipio burutuarenari; ez du amaitutako gertaera edo ekintza bat adierazten. Aldea, beraz, formazkoa baino ez da ekialdeko eta mendebaldeko egituren artekoa: Zalantzan dira noren alde bozka / Zalantzan daude noren alde bozkatu.

30.8.3b Zehazkiago, honako baldintza hauek bete behar ditu zehar-galdera jokatugabeak:

– Benetako galdera bati dagokiona izatea, eta ez harridurazkoa: Ez dakizu zer erosi behar duzun! (nolakoa den erosi behar duzuna, ona/txarra…) / *Ez dakizu zer erosi!

– Subjektua erreferentziakide izatea (kontrolatua): Ez dakizu (zuk) zer erosi / *Ez dakizu guk zer erosi.

– Zati galdera izatea, edo -tu ala ez erakoa: Ezin nuen asmatu nola gerarazi (O. Arana); Ez zekien Matilderi galdetu ala ez (Elorriaga).

– Zentzu prospektiboa izatea: *Ez dakizu atzo zer erosi.

Azken ezaugarri horrek nolabaiteko sinonimia ezartzen du zehar-galdera jokatugabeen eta behar (izan) modala daramaten baliokide jokatuen artean: Badakizu zer erosi / Badakizu zer erosi behar duzun; Orduan erabaki nuen nola jokatu / Orduan erabaki nuen nola jokatu behar nuen. Beraz, honelako parekotasuna ezar daiteke: galde hitza + aditzoina/partizipioa = galde hitza + partizipioa + behar + indikatibozko adizkia + -n. Beste batzuetan badirudi ahalerazko balioa dagoela: Bere burua non ezkutatu ez zekiela; Ezin nuen asmatu nola gerarazi… Alegia, ‘bere burua non ezkuta zezakeen’, ‘nola geraraz zezakeen’…

30.8.3c Horiek horrela, nola edo halako erabaki behar baten ingurukoak dira predikatu gobernatzaileak: asmatu, pentsatu, zalantzan egon; adostu, eztabaidatu, partekatu; garbi eduki; erakutsi, ikasi, irakatsi, jakin; erabaki; agindu, esan… Hona zenbait adibide: Profanatua zegoen erre-oparietarako aldarearekin zer egin eztabaidatu zuten (Elizen arteko Biblia); Azkenean onartu zuten luze eta sakon hitz egin behar zutela auzi horretaz; gutxienez erabaki behar zuten zer egin, nola jokatu eta nolako neurriak hartu (Morales); Bere burua non ezkutatu ez zekiela helmugaratu zen Simoni gizajoa (Berria); Zaila zen zer erosi asmatzea, eta tarta besterik ez zitzaion bururatzen (Aldasoro).

Beraz, esan daiteke zehar-galdera jokatugabeek ez dutela adierazten jarduera bat, baizik eta jarduera (edo bestelako egiteko) bati buruzko estrategia edo; hau da, erabakien kudeaketari dagokion zerbait.

Gerta daiteke ageriko gobernatzailerik ez izatea ere: Halako ezin egon batean bizi ginen, egon ezinean, nork zer argitara eman, berehala erosi eta etxera eramateko (Salaburu).

30.8.3d Batzuetan partizipioa aurretik ager daiteke, galde hitza bakarrik utziz: Elizako gauzak artu nai ta etzekien nola [hartu] (Mendiburu).

Galde hitz bat baino gehiago ere ager daiteke, bestelako zehar-galderetan bezala: Non zer aldatu zalantzan bazaude, galdetu ta mendi-zaiak esango dizu (Munita); Non zer harrapa zebilen jende asko, kanpora ihes egindakoen etxeetara sartzen ziren (Sarrionandia). Azken adibide honetan ere, ibili aditzak perpaus osagarria goberna ezin dezakeenez, saiatu edo horrelako predikaturen bat dagoela isilpean pentsatu behar dugu.

30.8.3e Predikatu gobernatzailearen subjektua da, oro har, kontrolatzailea, goraxeago esan bezala. Agindu-esan eta irakatsi-erakutsi dira salbuespen nagusia: eragileak hartzen du hor subjektuaren kasua, eta datiboak ezartzen orduan kontrola. Argi ikusten da aldea honako bikote honetan: Ikasi zuen nola jokatu [hark ikasi, hark jokatu] / Irakatsi nion nola jokatu [hari irakatsi, hark jokatu].

30.8.3f Zehar-galderak eta perpaus erlatiboak. Galde hitza eraman arren, badira zehar-galderatzat ez, baina erlatibotzat hartu behar diren perpausak (§ 31.5.4): Geratuten da oraindiño zer irakatsi; Nork erosi faltako ez luke; Peruk badu nork lagundu. Itxuraz, zehar-galdera jokatugabeek bezala, beste hauek ere partizipio burutua edo aditzoina hartzen dute. Baina gauzak sakonagotik aztertuz gero, berehala ohartzen gara ez direla hain egitura bereko. Har dezagun honako perpaus bikote hau: Peruk badu [nork lagundu] / Peruri ez diote esan [zer egin]. Bigarren perpauseko esan aditzak gobernatzen du [zer egin] osagaia; lehen perpauseko (ba)du aditzak, ostera, ezin du perpaus osagarririk hartu. Izen sintagmak izaten dira aditz horren osagarri arruntak (etxea, alaba, gogoa…). Horrek erakusten digu aurkituko dut zer egin, ez daukat non lo egin eta horien antzeko perpausen egitura ez dela aurkituko dut [zer egin], ez daukat [non lo egin]. Egitura hori zuzena izango litzateke adibide horiek zer egin? galderari erantzungo baliote. Baina ez da hala, ez dute honakoa adierazten: ‘ez daukat zer egin’, ‘aurkituko dut zer egin’. Egiazko osagarria izen sintagma bat da, zer? galderari erantzuten diona, nahiz isilpean egon; izen sintagma horren erreferentziakidea da mendeko perpauseko non. Egitura zuzena, beraz, hauxe genuke: Ez daukat [[Ø]_i [non_i lo egin]], ‘ez daukat etxerik/oherik/lekurik non lo egin (dezakedan)’. Ohikoak dira horrelako perpausak gaurko euskaran ere: Hark ez du eskurik sartuko, baina badu nork egin lan zikina! (Goenkale); Badu norekin kontsolatu (Atxaga); Ez dugu non ezkutatu, eta hilda gaudelako plantak egiten ari gara (Larrañaga).

Aurreko mendeetako testuetan mendeko perpausak subjuntiboko aditza duela ageri zaizkigu horrelako egiturak, egiaz zehar-galdera ez direnak: Eztik non bere burua reposa dezan (Leizarraga); Ez dago nok egin dagijan penitenzijarik (Mogel).

Laburbilduz, beraz, badira zehar-galderak gobernatzen dituzten aditzak (jakin, ikusi, pentsatu, erabaki eta abar). Eta badira beste aditz gutxi batzuk —izan, ukan, aurkitu, bilatu…— [galde hitza + aditzoina / partizipioa] moduan azaleratzen diren erlatiboak onartzen dituztenak. Erlatibo hauen ardatza isilpeko izen bat izango da. Osagarria izen sintagma dela berresten du partizipioa artikulu eta guzti edo partitiboan emateko aukerak ere: Izan ere, umeak badu nork zaindua (Goenkale); Idazle horiek denek burua hutsa dute, ez dute zer esanik (Navarro).

Aztertzen ari garen egitura hauetako batzuek, bestalde, bitariko esanahia dute. Aldera ditzagun bi perpaus hauek: Ez dugu zer janik / Ez dugu zer janik beti okela. Lehenaren parafrasi egokia da ez dugu jatekorik. Bigarrenean, ostera, ez dugula beti okela jateko arrazoirik, obligaziorik, adierazten dugu. Hau da, ez dugu zertan/zergatik egituraren pareko bilakatzen da. Horregatik ematen ditugu okertzat, edo ez behintzat gomendagarritzat, zer(tan) eta beharrik pilaturik dituzten egiturak: ??Ez duzu zer(tan) haren bila ibili beharrik. Hona beharra edo obligazioa adierako adibide batzuk: Ni zerura iganagatik, ez da zuek zer penatu (Mendiburu); Eztugu bertzeri zer atxakia emanik, eta ez zer hoben egotzirik, geureak ditugu faltak (Axular). Perpaus nagusia ezezkoa denean gertatzen da maizenik balio hori, baina baiezkoa denean ere gerta daiteke: Bada/badu zer kezka; Bada/badu zer triste egon.

Galde hitza + -tuko moldeko perpausak ere erlatibo mota jakin baten tankera dute; ez dira egiaz zehar-galderak: Zain dago lagunak noiz etorriko / zer gertatuko. Batzuetan zain isilpean dela ere ager daitezke: Hantxe gelditu dira, zuk noiz deituko. Moduzkoen itxura hartzen dute orduan.