Euskararen Gramatika

30.8.1. Ezaugarri orokorrak

30.8.1a Norbaitek egindako galdera, adierazitako zalantza, zuzenean eman ordez, aditz gobernatzaile baten azpian jartzen dugunean sortzen den egiturari esaten zaio zehar-galdera. Hau da, galdera zuzenean egin beharrean, zeharka egiteko baliatzen dugun egiturari. Non bizi garen galdegin digute edo Zer nahi dugun garbi esateko erregutu digute diogunean, zuzenean entzun beharrean zer galdetu edo erregutu diguten, ‘zehar-aipamena’ darabilgu. Informazio eskea dakarte adibide horiek guztiek.

Beste askotan, ordea, zehar-galderen forma izan arren, ez dira egiazko galderak izaten, ez dute informazio eskaririk adierazten: Ez dit esan [noiz etorriko den]; Ez dut erabaki [nori emango diodan]; Ez dugu pentsatu [nora joango garen]. Horrelako zehar-galderetan, beraz, modu zabalago batean ulertu behar da “galdera” kontzeptua. Mota honetakoak dira harridura perpausak ere: Zein ederki bizi zaren!

Perpaus nagusia nahi den bezalakoa izan daiteke, baita ezezkoa edo galderazkoa ere: Ez dit esan zenbatean saldu duen; Inork ba al daki non bizi den?

30.8.1b Galdera zuzenak bezala, zehar-galderak ere orokorrak eta zatizkoak izan daitezke. Orokorrek aukera adierazten dute; hemen sartzekoak dira ala eta edo juntagailuen bidez eratzen ditugun zehar-galderak: Ardoa ala txakolina hartuko duten itaundu die zerbitzaria. Mota honetakoak dira bai/ez galderak ere, azken batean hor ere aukera adierazten da-eta, baiezko erantzunaren edo ezezkoaren artekoa, alegia: Garaiz iritsiko den (ala ez) galdetu diet. Zatizkoak, aldiz, galde hitz bat behar dugu mendeko perpausean, perpausaren atal bati buruz ari baitira, nahiz aurreko puntuan esan bezala, zehar-galderetan askotan ez dagoen egiazko informazio eskerik: Lana noiz amaituko duten galdegin die igeltseroei; Badakigu kristala nork hautsi duen.

Kapitulu honen hasieran aipatu dugu nolako egokitze deiktikoak eskatzen dituzten zehar-aipamen horiek, eta baita perpaus osagarrien beste zenbait ezaugarri orokor ere (§ 30.2).

30.8.1c Zehar-galdera jokatuetako aditzak -(e)n menderagailua hartzen du, oro har. Bizkaieraz autore batek baino gehiagok erabili dute ba- aurrizkia mota honetako perpausen menderagailu gisa. Eta, aurreraxeago ikusiko dugunez, zehar-galdera orokorretan -(e)netz forma ere har dezake menderagailuak.

30.8.1d Zehar-galderen gobernatzaileak bi motatakoak izan daitezke: galdegin motakoak, egiazko galdera —orokorra zein zatizkoa— adierazten duen mendeko perpausa hartzen dutenak, batetik: Galdetu diegu arduradunei ea nork eman dien etxea eraiki eta hormak jasotzeko baimena (Elizen arteko Biblia); Norbaitek galdetu izan balio une hartan alemaniar jatorrikoa al zen, ukatu egin izango zuen (Atxaga); […] guardia bazkaltzera joan zen batez, Bordes-i galdegin nion nola zihoan eta zergatik sartu zuten han (Etxehandi); Bai… zer behar egiten dodan itaundu eustan eta nik basojagolea nazela erantzun neutson (I. Mendiguren). Gobernatzaile hauek ez dute onartzen zehar-galdera beste perpaus osagarririk, ez, behintzat, ‘galdera egin’ adieran: *Galdetu diot bihar etorriko dela. Besterik da ‘eskatu’ adiera hartzen dutenean subjuntiboko osagarria ere gobernatu ahal izatea: Garaiz etortzeko galdegin digute.

Bestetik, esan, jakin, ikusi, asmatu, beldur izan, dudatan jarri, gogoratu, gomutatu, kontuak atera, ohartu… moduko predikatuak ditugu, egiazko galderarik ez dakarten egiturak gobernatzen dituztenak: Ikusiko dugu nork agintzen duen hemen (Biguri); Inork ez daki non dagoen jakinduria, inork ezin asmatu hura nola bilatu (Elizen arteko Biblia); Esan zuk non elkar gintezkeen eta haraxe joango naiz (Navarro). Horrelakoak dira Hegoaldeko igarri eta adiera horretako sumatu ‘igarri’, nahiz antzeman ere: Denak batera hizketan, berak ez igartzeko zertaz edo norekin ari ziren (An. Garikano); Ene gorputz-ate guztiak miatzen ditut eta ez dut sumatzen nondik sartu diren (Unzurrunzaga); Biraoak gero eta sarriagoak ziren; ezin antzeman zitekeen nork esaten zituen, baina airea urratzen zuten (Morales). Predikatu hauek, bestalde, adierazpen perpaus osagarriak ere goberna ditzakete (§ 30.6); hain zuzen ere, predikatu hauek goberna dezakete perpaus osagarri konplexua, bi perpaus osagarri juntatu dituena, bata adierazpen perpausa eta bestea zehar-galdera: Esan al diozu noiz etorri den eta, etorri denean, anaiari muturka hasi zaiola?

Beste predikatu batzuek —aztertu, begiratu, eztabaidan egon…— galderazko osagarriak onartzen dituzte, baina adierazpen perpausik ez: Eztabaidan dago oraindik ea Aspergerren sindromea haur-autismo klasikoaren aldean erro-errotik desberdina den […] ala kasu larrienetatik kate bat ote dagoen (Olarra); Goiko leihotik begiratzen diat nor den ikusi eta atea irekiko diodan ala ez erabakitzeko (Lertxundi).

Hiztegiak esan behar digu, azken batean zein aditzek edo predikatu egiturak onartzen dituzten zehar-galderak eta zeinek ez.

Harridura adierazteko ere erabil daitezke zehar-galderak: Ez dakit nola dedan hitz oek esateko biotzik! (Larramendi); Ikustekoa da nolako harria jaso duen!; Ezin dut sinetsi zein merke saldu digun! Bistan da horrelako egituretan ez dela ezer galdetzen; harridura azaltzen da, besterik gabe.

Batzuetan adizki nagusia ez dago agerian; isilpean utzi dela pentsatu behar da: Bata ta bestia ebiltzan nork nori sartu mausa edo tranpia (Mogel); Batak eta berzeak dute enplegatzen ahala, / zeñi geldituren zaion biktoria zabala (Etxeberri Ziburukoa).

30.8.1e Zehar-galderek perpaus nagusian zer funtzio betetzen duten aztertzeko ere predikatu gobernatzailea nolakoa den hartu behar da kontuan. Du motako predikatuekin, objektu funtzioa beteko du zehar-galderak; baina da edo zaio motako aditzekin (ahaztu, argi egon, garbi egon, gogoratu…) subjektu funtzioa beteko du: Ez dago argi nork hil zuen; Ahaztu zaio noiz joan behar duen dentistarengana. Beste aditz batzuek, ostera, hala nola gogoratu, konturatu, ohartu, oroitu eta horien antzekoek, -z sintagmaren bidez adierazten dute barne argumentua (zertaz); eta egon oinarri duten zenbait aditz esapidek (adi egon, erne egon, zain egon…), -en sintagmaren bidez (zeren). Beraz, aipatu berri ditugun predikatu hauek gobernatzen dituzten zehar-galderek ere zertaz edo zeren galderei erantzuten diete: Ez naiz oroitzen zer esan genion elkarri (O. Arana); Ziur nago zain zaudela ea noiz esango dudan hotel batera noala (Payá).

Laburbilduz, aditzak nolako elementuak gobernatzen dituen, haien araberakoa izango du funtzioa zehar-galderak.

30.8.1f Zehar-galderek ez dute ondoren ez artikulurik ez kasu markarik edo postposizio atzizkirik onartzen. Ez dira, beraz, zuzenak azken urteetan nahi baino maizago entzun edo irakurtzen ditugun mota honetako perpausak: *Nork esan zuenari ez zion kasurik egin; *Ez naiz kezkatuko zenbat diru dutenaz; *Han zer esaten didatenarekin etorriko naiz zugana; *Ez zen oroitzen zer esan zionaz; *Nora joango denik ezin diezazuket esan. Erraz eman daitezke adibide horiek adizki nagusia aurrean ezarrita: Ez zion kasurik egin nork esan zuen; Ez naiz kezkatuko zenbat diru duten; Ez zen oroitzen zer esan zion; Ezin diezazuket esan nora joango den. Edo zehar-galderaz bestelako egitura bat aukeratuta: Zer esaten didaten entzun eta etorriko naiz zugana; Ematen didaten erantzunaren arabera hartuko dut erabakia.

30.8.1g Osagaien ordena. Kapitulu honen sarreran ikusi bezala, bi ikuspuntutatik azter dezakegu hurrenkera: batetik, predikatu nagusiaren eta zehar- galderaren artekoa (§ 30.4), eta, bestetik, zehar-galderaren barruko osagaiena (§ 30.5). Lehen ikuspuntuari dagokionez, perpausaren esanahia batere aldatu gabe, zehar-galderak perpaus nagusiaren aurrean nahiz ondoan azal daitezke: Esan diet [zer ordutan etorriko naizen] / [Zer ordutan etorriko naizen] esan diet. Dena den, zehar-galdera zenbat eta luzeago eta konplexuago izan, errazago emango dugu predikatu nagusiaren ondoren (§ 41.3f, § 41.4.3a).

Zehar-galderaren barruko elementuen hurrenkerari dagokionez, gainerako perpausetan (perpaus lokabeetan) ditugun arau berberak aurkituko ditugu (§ 41.4.3f). Arazo gehiago sor daitezke zati galderetan. Hauetan, aditzaren aurre-aurrean kokatu ohi da galde hitza, hau baita galdegaia: Galdegin dit [NORI idatzi diodan gaur]; Jakin nahiko nuke [ZENBAT liburu irakurtzen dituzten gaurko jubilatuek]; Oso ondo ikusi zuelako [NOREKIN ari zen] (J. M. Mendizabal); Esaiguzu behintzat [ZERTARA zoazten] (Montorio).

Adierazpen perpaus osagarriak aztertzean esan bezala (§ 30.6), nola/zelan, horra non ager daitezke -(e)n menderagailua hartzen duen perpausaren buruan: Oroitzen zara nola ilaran jarri behar izan zenuen beste ume batzuekin batera (O. Arana). Horrelako egiturak ez dira zehar-galderak, baizik adierazpen perpaus osagarriak; eta nola/zelan, berriz, elementu iragarleak.