Euskararen Gramatika

21.6.3. Adiera

21.6.3a Instrumentalak askotariko erabilera du. Hizkuntzalari batzuen ustez (de Rijk 2008: 737), semantikaren ikuspegitik instrumentala da kasu guztietan tratatzen zailena. Arestian esan den bezala, bi forma erakusten ditu, ondoren ikusiko ditugunak. Gorago esan bezala, mugatzaile eta guztiko PSa izan daiteke (urreaz hitz egin, liburu honetaz baliatu…) eta mugatzaile gabea (urrez estali, liburuz bete…) (§ 21.6.1). Adierak ere desberdinak dira kasu batean eta bestean.

Nolanahi ere, joko handia ematen dute instrumentalezko esapide hauek, ñabarduraz beteak, batez ere mugagabean, adberbiotzat eman ditugunetan: urrez, garaiz, algaraz… Hauek euskararen eremu osoan erruz erabiltzen dira, mugatzailedunak ez bezala. Gaur, jakina, euskara batuaren hedatzearekin, gero eta erabiliagoak gertatzen dira instrumental mugatuak ere.

Instrumentalaren balioa askotarikoa izanik, ez da harritzekoa postposizio asketzat hartzen ditugun hitz askoren osagai nagusia instrumentala izatea (§ 19.3, § 21.10): bidez, bitartez, buruz, erruz, medioz, ondorioz, ordez, partez. Zure {bitartez/bidez} lortu genuen hori. AdibideZ adberbioa bera ere instrumentalean ematen dugu.

21.6.3b ‘Gaia’ izan daiteke PS instrumentalaren adiera. Instrumental mugatuak gaia adierazten du, ‘zertazkoa’ edo esango genukeena (de Rijkek aboutness dio), amets egin, ahantzi, arduratu, baliatu, galdetu, gogoratu, hitz egin, idatzi, kezkatu, pentsatu… motako predikatuen gaia. Alegia ‘zeri buruz’ edo ‘zeren gainean’ ari garen: Gai horretaz maiz mintzatu gara. Zertaz mintzatu, alegia.

Kasu honetan, -z instrumental soilaren ordez, postposizio konplexuagoez balia gaitezke: [… -RI BURUZ] edo [… -EN GAINEAN] (§ 21.10): Gai horretaz {gai horren gainean / gai horri buruz} mintzatu ziren. Baina ez beti, zeren *{Nire ahuleziaren gainean / *nire ahuleziari buruz} baliatu ziren. Berdin, Zuk esandakoaz ez naiz oroitzen diogunean, pareko gisa nekez esan daiteke *Zuk esandakoaren gainean ez naiz oroitzen, baina Zuk esandakoarekin ez naiz oroitzen, bai. Dena dela, sintagma mugatua denean batez ere, -z instrumentala lehian ageri da -kin soziatiboarekin (§ 21.2). Edo -gatik postposizioak ordezkaturik ematen ahal da beste batzuetan: Guregatik egundokoak esaten ari omen da (cf. Gutaz egundokoak esaten ari omen da).

Instrumentalaren ordain izan daiteke, ordea, absolutiboa bera: Nire ahulezia baliatu zuen. Kasu honetan baliatu predikatuak ‘gaia’ argumentua hautatzen du. Hortaz, instrumentala bera ere gaia dela esan daiteke. Esapideak baliokidetzat ematerakoan kontu handiz ibili behar da, hala ere, zeren instrumentalaren ordain, esan bezala, batzuetan PS bat izan daiteke eta beste batzuetan beste bat: {Zutaz / zurekin / *zuregatik / *zuri buruz} maiz gogoratzen naiz, baina {Zutaz / zuri buruz / zuregatik / *zurekin} gaizkiesaka jardun du; {Zutaz / zurekin / *zuri buruz / *zuregatik} ahaztu da. Ahantzi eta gogoratu elkarrekin doaz, baina jardun, mintzatu eta abar beren aldetik.

21.6.3c Instrumentalak ‘eragingarria’ adieraz dezake, ‘estimulua’ alegia. Aditz psikologikoekin, adibidez: ahaztu, akordatu, beldur izan, damutu, gogoratu, maitemindu, kezkatu, oroitu… Maiz gogoratzen naiz zutaz; Mozkorti batez maitemindu zen Joxepa; Jon aspaldi ahaztu zen neska horretaz. Perpaus hauetan instrumentala ‘eragingarria’ bada, subjektua ‘esperimentatzailea’ dela esango dugu (§ 23.2.2.2g). Dena dela, hemen ere, instrumentalaren ordez bestelako PSak erabil daitezke, gorago esan den bezala: zurekin gogoratu; zurekin ahaztu; mozkorti batekin maitemindu…

21.6.3d ‘Modua’: adberbiotzat hartu ditugun instrumentalek, mugatzailerik gabekoek, zerez? galderari erantzuten diote (§ 21.6.1e), gorago esan denez (urrez, gogoz, alemanez…). Orokorrean, moduzkotzat jotzen dira, baina ongi dakigu, delako ‘modu’ hori askotarikoa dela. Modua adierazten dute, adibidez, honako hauek: arduraz, arretaz, beldurrez, buruz, dardaraz, garaiz, gogoz, ikaraz, kontuz, minez, negarrez, nekez, pozez, zentzuz… Horrelakoak maiz predikatu osagarriak izan ohi dira: Hotzez nago; Beldurrez agertu ginen; Penaz esaten dizut; Dardaraz dago; Naturaltasunez mintzatu da.

Instrumentalak ‘aho jarduera’ adierazten duenean ere modua daukagu: algaraz, burlaz, deiez, garrasiz, heiagoraz… Marmarrez ari da beti (cf. Marmarka ari da beti); Erreguz natorkizue (de Rijk 2008: 753-762).

Modua adierazten da, halaber, etxez etxe, buruz buru, eskuz esku, aurrez aurre, orpoz orpo bezalako adberbio esapideetan ere (§ 9.9): Buruz buru aritu dira bi hautagaiak telebistan, eta atzo etxez etxe ibili ziren.

21.6.3e Ekintza bat gauzatzeko erabiltzen den ‘tresna’, ‘lanabesa’ edo ‘bitartekoa’ adieraz dezake instrumentalak. Horregatik deitzen zaio, hain zuzen, ‘instrumental’, hau baita erabilera tipikoa: Zapata hauek eskuz josiak dira, beste hauek makinaz; Ezpataz hil zuen… Hauetako batzuk soziatiboaren bidez ordezka daitezke: Pintoreak ezin izaten zuen sinetsi begiekin ikusten zuena (H. Etxeberria). Gorputz atalak ere bitartekotzat har litezke: begiz, buruz, oinez…

Zerbait adierazteko erabiltzen den hizkuntza edo bestelako adierazpideak ere instrumentalean ematen ditugu: Latinez esango dizut; Izkribuz ezer ez egiteko aholkatu zidan notario jaunak. Kasu hauetan instrumentala bai, baina mugagabean ematen da, nolabait lexikalizatutako adberbio gisa, gorago esan bezala. Baina sintagma konplexuagoak ere erabil daitezke: Hizkera dotorez mintzatu zen alkatea. Nolanahi ere, hemen aipatutako kasu gehienak, hein batean, moduzkotzat interpreta litezke.

Bitartekotzat hartzen den ekintza bat ere adieraz daiteke instrumentalaren bidez, zerbait gauzatzeko edo gertatzeko lagungarri dela adieraziz. De Rijkek (2008: 744) ekintza “mediatiboa” deitzen dio: Zure laguntzaz, garaipen handiak lortuko ditugu; Ostikada batez bota zuen etxeko atea. Kasu honetan, instrumental soilaren ordez erabil daitezke postposizio askezko sintagmak, x-ren bidez (hau ere instrumentala da, jakina: … bide-z), edo x-ri esker, nahiz soziatiboaren bidez (x-rekin): {Zure laguntzarekin / zure laguntzari esker / zure laguntzaren bidez}, burutuko dugu lana; {Ostikada baten bidez / ostikada batekin} bota zuen etxeko atea. Eta baita beste modu honetara ere: Zure ostikada dela medio, lortu dugu irabaztea.

21.6.3f Lekuz aldatzeko erabiltzen ditugun baliabideak ere (trenez, autoz, oinez…) instrumentalean eman ohi dira: Bizikletaz etortzen zen okina; Oinez ala autobusez joango gara? Hemen ere instrumentala mugagabean dugu. Adberbiotzat ematen ditugu holakoak. Ibilgailu edo tresna zehatz batez ari bagara, ordea, tren jakin batez adibidez, mugagabearen ordez mugatua erabiltzera behartuak egon gintezke, baina holakoetan instrumentalaren ordez beste bideren bat hautatu beharra ere gertatzen da. Adibidez: Lehen, zortzietako {trenean/*trenez/*trenaz} joaten ginen; Ezkerreko eskuarekin (*ezkerreko eskuz baina ezker eskuz) gidatzen du.

Beste batzuetan holakoak ezinezkoak gertatzen dira: {Oinez/*oinetan} etorri naiz; {Itsasoz/*itsasoan} joan da Ameriketara. Airez, mendiz, oinez, itsasoz… ere adberbioak dira nolabait. Honako hauek bezala: Mendiz joaten ginen igandero Urkiolatik Barazarrera; Bilbotik Rotterdamera itsasoz egin zuen.

21.6.3g Ekintza bat gauzatzeko erabiltzen den ‘ekaiari’ edo ‘materiari’ ere erreferentzia egiten ahal dio instrumentalak. Holakoak ohikoak dira bete, egin, eratu, estali, moldatu, osatu, konpondu… bezalako aditzekin. Instrumentalak ekintza bat gauzatzeko materiala zein den adierazten du: Ardi esnez egindako gazta; Urrez estali zuen teilatua. Berdin honako honetan ere: Indiar buruzagi baten argazki zaharraz apainduriko kamiseta zeraman (Epaltza). Kontuan izan lehenbizikoak mugagabean doazela eta izen zenbakaitz batez (ardi esne, urre) ari garela. Aldiz, azkena mugatu singularra dugu: […] argazki zaharraz. Denak ere soziatiboaren bidez ordezka daitezke: Ardi esnearekin egindako gazta; Plastiko batekin estali zuen teilatua… Instrumental mugagabea hautatu beharrean beste sintagma bat aukeratzen badugu ([_PS … -KIN], adibidez), ordezko honek aukera handirik ez du ematen mugagabeaz baliatzeko, mugatua izan behar ezinbestean: urrez estali baina urrearekin estali, ez *urrerekin estali; ardi esnez egin / ardi esnearekin egin, ez *ardi-esnerekin egin.

21.6.3h ‘Kausa’ ere adieraz dezakegu instrumentalaren bidez. Honako adibide honetan, esaterako: Tristuraz eta penaz hil zen gizajoa. Hemen kausa balioa eman dakioke instrumentalari (cf. Tristura eta penagatik hil zen), baina goian bezala, ez gabiltza ‘modu’ delako horretatik ere oso aparte: nola hil zen? balizko galderaren erantzuna izan liteke.

21.6.3i ‘Irizpidea’/‘ikuspuntua’ adierazteko balio du instrumentalak. Criteria deitzen dio de Rijkek (2008: 757). Alegia, perpaus bat interpretatzeko orduan irizpide gisa ezartzen den erreferentzia jasoko luke instrumentalak. Zeren arabera ulertu behar den esaten digu: Motel dabil osasunez; Pisuz ondo dabil baina indarrez urri; Diruz larri samar ikusi nuen gizona. ‘Osasun aldetik’ edo ‘diruari, pisuari eta indarrari dagokionez’ esango bagenu bezala.

21.6.3j ‘Denboraren iraupena’ instrumentalaren bidez eman daiteke edo inesiboan, edo inolako markarik gabe ere bai batzuetan: Bost urtez egon zen kartzelan (cf. Bost {urte/urtean} egon zen kartzelan). ‘X aldiz’ ere instrumentala da (aldi-Z) eta neurria, maiztasuna adierazten du: Bost aldiz izan naiz Ameriketan.

21.6.3k Konparagaien arteko ‘koxka’ zenbatekoa den adierazteko instrumentala erabil daiteke (de Rijk 2008: 759): Hogei urte(z) zaharragoa zen. Eta [x aldiz] sintagma bera ere eginkizun honetarako baliatzen ahal dugu: Mila aldiz hobea da zure formulazioa; Eztarriaz beherago sartzen zaio ke beltza (Etxeberri Ziburukoa), ‘eztarria baino beherago’ alegia.