Euskararen Gramatika

21.6. Instrumentala: [_PS … -Z] (‘zertaz’/‘zerez’)

21.6.1. Morfologia

21.6.1a -Z da instrumentalaren postposizioa: [_PS … -Z]. Dagozkion galde hitzak, berriz, zertaz/nortaz eta zerez dira. Hain zuzen, postposizio honen bidez bi eratako egiturak osatzen dira: a) orain arte aurkeztu ditugun beste PSen antzekoak (duen lanaz aspertu da; egindako lanez mintzatu da; zenbait lanez ez da gogoratzen… eta abar), eta b) adberbio sintagmatzat har litezkeenak (oinez dabil; penaz mintzo da; trenez iritsi da…). Batean zertaz? galderari erantzuten zaio, bestean, aldiz, zerez? edo nola? edo holako zerbait izango litzateke galdera. Lehenbizikoetan begiak jarrita, honako hau izango litzateke PS instrumentalaren taula:

21.6.1b Postposizio sintagma instrumentala: [_PS [_DS …] -Z]

21.6.1c Taula hau begien aurrean dugula, instrumentala egiturazko postposizioen (ikus 18. kapitulua) eta leku/denborazkoen (ikus 20. kapitulua) ‘tarteko’ zerbait dela pentsa liteke: DS bat har dezake osagarri, beste postposizioek bezalaxe: Zure izenaZ galdetzen dute (< [_PS [_DS zure izen -a] -Z]) (singularra); Etxebizitzen alokairueZ kezkaturik daude (< [_PS [_DS exebizitzen alokairu -ak] -Z]) (plurala); Edozein liburuZ galde diezaiokezu (< [_PS [_DS edozein liburu] -Z]) (determinatu zehaztugabea). Morfologiaren ikuspegitik, hortaz, ergatiboaren edo datiboaren antzera lan egiten du, itxura batean behintzat: zure izenaZ (instr.) (cf. zure izenaK (erg.), zure izenaRI (dat.)); etxebizitzen alokairuEZ (instr.) (cf. etxebizitzen alokairuEK (erg.), etxebizitzen alokairuEI (dat.)); edozein liburuZ (instr.) (cf. edozein liburuK (erg.), edozein liburuRI (dat.)).

21.6.1d Bada, ordea, diferentzia nabarmen bat: determinatzailea erakuslea (hau, hori…), pertsona izenordaina (ni, gu, zuek…) edo determinatzaile zehaztugabea denean (zer, edozein…) instrumentalak beste bide bat hartzen du: leku/denborazko PSek bezala, -ta- artizkia eskatzen du (§ 19.5.1.1): kontu {honetaz/horietaz/haietaz…}; gutaz, nitaz, zeinetaz… Holakorik ez da ergatiboan edo datiboan gertatzen, adibidez. -ta- artizkia erakusleetara (etxe honetaz/horietaz…), pertsona izenordainetara (gutaz…) eta determinatzaile zehaztugabeetara mugatzen da (edozertaz, zenbaitetaz…); (ikus 17. kapitulua). Azken hauetan, ordea, -ta- hori gabe ere ikus dezakegu instrumentala. Badirudi, hortaz, instrumentala egiturazko kasuen eta leku/denborazko PSen artean, erdibidean bezala dabilela: batzuetan egiturazko kasuek bezala jokatzen du (gizakiaz, gizakiez…), baina beste batzuetan leku/denborazko PSek bezala: gizaki honetaz, gizaki haietaz. Eta zenbait egituratan baita honez, harrez, -ta- gabe ere: honezkero, hauez gainera.

21.6.1e Instrumentalak bi esparru betetzen ditu (zertaz/nortaz vs zerez), ondoko adibideetan ikus daitekeenez: Peruko zilarraz baliatu ziren esan daiteke, baina baita Zilarrez estali zuten aldarea ere. Batean erreferentzia zehaztua dugu: zilarraz / zilar horretaz / zilar haietaz moduko sintagmak, edo zutaz, Mikelez, Moskuz, adibidez. Hauek, hala ere, euskaldun askorentzat ez dira ohikoak. Bai, ordea, adberbio gisa lan egiten dutenak: zilarrez ordaindu / irainez bete / katez lotu modukoak adibidez, non PS instrumentalak ez duen erreferente jakinik. Instrumentala kasu honetan inolako determinatzailerik gabeko PSa da: ahoz, buruz, egunez, eskuz, gauez, irainez, izkribuz, katez, malkoz, pausoz pauso, urrez, zilarrez, zorionez… Hauetan, mugatzailerik ez da ageri inondik ere, baina -ta- artizkirik ere ez. Bi egitura desberdinez ari gara, horrenbestez.

Goiko taulan (§ 21.6.1b) PS instrumentalak duen forma jaso dugu. Azpian mugatzailerik ez dutenak, adberbiotzat har litezkeenak alegia, (gogoz, buruz, urez, ardoz…) taula horretatik kanpo gelditu dira. Adberbio osaera dutela onartuz gero, erraz azal daiteke hitz hauek mugatzailerik ez izatea. Nolanahi ere, taula horri erreparatuta bi etxez / bere etxeaz / bere etxe guztiez moduko sintagmen forma argi gelditzen da eta etxez inguratu / frantsesez hitz egin modukoekin alderatuta batzuen eta besteen arteko aldea aski argi gelditzen da.

21.6.1f Bestalde, zerez, zerbaitez eta abar ere taxu berekoak dira eta aski ohikoak, gainera. Baina zereZ/zerbaiteZ modukoak eta zerTAZ/zerbaiteTAZ bezalakoak desberdinak dira, esanahiari dagokionez ere. Eskuz/buruz/guraizez… alde batetik, eta eskuaz / buru handi hartaz / guraize zorrotz haietaz… bestetik, desberdinak diren bezala. Desberdinak morfologiaz, baina baita adieraz ere: batean, ekaiaz edo instrumentuaz ari gara, Lastoz egina da edo Trenez ibiltzen da diogunean bezala. Bestean, aldiz, gaiaz edo ari gara, Erre den lastoaz ari da edo Aingeruez mintzatu zitzaigun diogunean bezala.

21.6.1g Determinatzailerik gabeko sintagma hauetan (zilarrez, egarriz, ingelesez…) -z postposizioaren osagarria ISa izango litzateke, baina determinatzailerik gabea. Hau instrumentalean ez ezik beste leku/denborazko postposizioren bat daramaten adberbio batzuetan ere gertatzen da: benetan, egiatan, eguzkitan, eztitan, ahotan, lotan… Diruz ordaindu eta nire diruaz ordaindu diogunean, lehenbizikoan ez gara diru jakin batez ari, bestean bai: nire dirua sintagmak badu erreferente jakin eta zehatz bat. Aldiz, diruz esaten dugunean ez diogu diru jakin bati erreferentzia egiten. Holakoak adberbio ihartuak direla aldarrikatuko dugu, adberbio gisa gramatikalizatutako egiturak. Egunez, zorionez, pozez… ere adberbiotzat eman litezke bere horretan, egunero, pozik eta abar bezalaxe. Instrumental mugagabe hauetan -ta-rentzat lekurik ez den bitartean, uretan, benetan eta holako adberbioetan, -ta- agertzea nahitaezkoa da.

Forma desberdintasuna, hortaz, formazkoa baino zerbait gehiago dela esango genuke. Hain zuzen, euskaldun askok mugatzailerik gabeko instrumental hauek bakarrik erabiltzen dituzte eta gainerakoetan beste itzuli batzuetara jotzen: eskuz, gogoz, pozez… esaten dute lasai asko, baina liburu entretenigarriez forma ikasitzat daukate, eta liburu entretenigarrien gainean, edo liburu entretenigarriei buruz, liburu entretenigarriekin… gisako zerbait emango dute instrumentalaren ordez. Euskara batuan, jakina, liburu entretenigarriez modukoak gero eta hedatuago ikusiko ditugu, baina lagunarteko hizkera arruntean ez hainbeste.

Gauzak horrela, goiko taula osatzerakoan PS arrunten (determinatzaile eta guzti erabiltzen direnen) formak ezarri ditugu, gainerako PSen pareko baitira. Mugatzailerik gabeko bidez, egiaz, gogoz, irriparrez… eta holakoak, adberbioen sailean kokatzea hobe, beharbada. Horregatik, tauletatik kanpo utzi ditugu. Hiztegira ‘bidal’ genitzake oso-osorik. Beste hizkuntzalari batzuk ere iritzi honetakoak dira (Trask 2003: 134, adibidez).

21.6.1h Hizketa arruntean bederen, eta bereziki Hegoaldeko euskaldunen artean, gaiaz mintzatzerakoan, instrumentalaren ordez, bestelako esamoldeez baliatzeko aukera eskaintzen duten aditzak badira. Batzuetan, instrumentalaren ordez, [_PS… -KIN] PSaz baliatzen gara. Hala gertatzen da aditz psikologikoekin, esaterako: akordatu, aspertu, gogoratu, maitemindu, oroitu… Askotan oroitzen naiz zurekin; Holako gaiekin aspertuta nago… Batzuetan iruditzen zait zurekin maiteminduta dagoela (Landa) (cf. Zutaz maiteminduta dago); Zuzendaria ez da zurekin gogoratuko (Egia) (cf. Ez da zutaz oroitzen; Ez da zutaz gogoratuko).

Beste batzuetan, berriz, [_PS … -GATIK] gisa ematen ditugu: esan, (gaizkiesaka) jardun, galdetu… aditzekin, esaterako: Behin baino gehiagotan pasatu zitzaidan burutik nire benetako gurasoengatik galdetzea (Lertxundi) (cf. Nire benetako gurasoez galdetzea); Ez kezkatu nigatik (Juan Garzia) (cf. Ez kezkatu nitaz); Herrian aztia nintzela hasi ziren nigatik esaten (Navarro) (cf. Aztia nintzela hasi ziren nitaz esaten).

Mugak non diren jakitea ez da samurra, nolanahi ere. Dena dela, badirudi, ekialdeko euskalkietan PS instrumentalaren erabilera hedatuagoa eta ohikoagoa dela mendebaldean baino.

21.6.1i Instrumentala, adberbio askoren osagai da: aldez, aldiz, berriz, buruz, garaiz, gogoz, tamalez, zoritxarrez… eta beste hainbat adberbiok -z instrumentala buru dutela eraikiak dira. Holakoak, adberbio peto-petoak direnez, hiztegietan bildurik agertuko dira. Baina, bestalde, hiztegietan hala agertu ez arren, adberbiotzat har litezke: eskuz, lurrez, penaz, trenez… modukoak.

21.6.1j Instrumentala mendeko perpaus bati itsatsia ere ager daiteke. Perpaus jokatugabeetan, adibidez (§ 25.2.4c, § 30.6.3.25, § 34.11, § 40.9): Hau esanez/esanaz; Hau esanez gero…; Gezurra esateaz gainera… Baina baita perpaus jokatuetan ere (§ 38.8, § 40.17): Lehendakariak ongi esan zuenez; Esatekoak esanak dituzunez gero…

21.6.2. Funtzio sintaktikoa

21.6.2a Funtzioari dagokionez, PS instrumentala osagarri nahiz adjuntu izan daiteke, predikatuaren arabera. Instrumentala, osagarri izan daiteke: aditz batzuek (ahantzi, arduratu, ari izan, baliatu, damutu, fidatu, galdetu, gogoratu, gozatu, jabetu, jardun, kezkatu, konturatu, maitemindu, mintzatu, ohartu, oroitu, pentsatu, poztu, segur izan eta beste hainbatek) PS instrumentala hautatzen dute osagarritzat: Ez naiz oroitzen zure izenaz; Zutaz maitemindua zegoen; Pentsatu al duzu esan dizudanaz?; Esandakoaz seguru nago… Hauetako zenbait aditz psikologikoak dira, eta halakoekin ohikoa da eragingarria, estimulua, instrumentalean/soziatiboan ematea (§ 18.4.3, § 23.2.2.3c).

21.6.2b Predikatu osagarri ere izan daiteke beste batzuetan, predikatuarekin berarekin baino areago predikatuaren osagarri batekin erlazionatua dagoela: Zer entzun duzu hitzarmen berriaz?; Ez daki gauza handirik euskal gramatikaz; Denok egiten dugu gogoeta gure iraganaz, eta gure bilakaeraz (Berria). Adibide hauetan zer, gauza handirik eta gogoeta dira egiazki aditzaren osagarri. [Hitzarmen berriaz], [euskal gramatikaz], [gure iraganaz eta gure bilakaeraz] sintagmak, osagarri bai, baina ez dira zuzenean aditzaren osagarri, predikatu osoaren osagarri baizik (zer entzun, gauza handirik jakin edo, are argiago gogoeta egin-en osagarri). Perpaus horiek beste modu honetara ere eman litezke, hots: Hitzarmen berriari buruzko zer entzun duzu? (= Zer entzun duzu [hitzarmen berriari buruz]?); Euskal gramatikari buruzko gauza handirik ez daki; Gure iraganari, eta gure bilakaerari buruzko gogoeta denok egiten dugu.

Instrumentala, bigarren mailako predikatua izango litzateke, predikatu osoari dagokiona edo, agian zuzenago, objektuari berari dagokion predikatu osagarria. Nolanahi ere, galde hitza edo izenordain zehaztugabea bera ezin da albora utzi perpausaren gramatikaltasuna gorde nahi bada: Denok egiten dugu gogoeta gure iraganaz, eta gure bilakaeraz / Denok egiten dugu gogoeta, baina *Gure iraganaz, eta gure bilakaeraz denok egiten dugu. Honek esan nahi du PS instrumental honek gogoeta horren arrimuan bakarrik lan egin dezakeela, edo gogoeta egin predikatu osoarekin. Bere kabuz, PS instrumental hori ezin da izan egin moduko predikatu baten osagarri. Bigarren mailako predikatua dela esan genezake (§ 24.4).

Honako hauetan ere predikatu osagarria (bigarren mailako predikatua) dela dirudi, hots, predikatu nagusiaren argumentu izan gabe, bestelako gorabeheraren bat (‘moduzkoa’ gehienetan) adierazten duenean: Buruko minez altxatu naiz gaur. Alegia buruko minez sintagmak ez luke altxatzeko modua adieraziko, altxatzerakoan nire egoera zein den baizik. Hots: [ni_i [ni_i buruko minez] altxatu naiz gaur].

21.6.2c Beste postposizio edo adberbio sintagmen osagarri ere izan daiteke instrumentala, aparte, gain(era), gero, gora… postposizio edo adberbioen osagarri denean: [_PS [_PS zutaz] GAIN(ERA)] beste bost lagun etortzeko dira; [_PS [_PS gure azken elkarrizketaz] GEROZTIK] gauzak zeharo aldatu dira; [_PS [_PS hankaz] GORA] jarri zuten dena. Aski esapide finkatuak dira holakoak. Nolanahi ere, argi erakusten dute nolako egitura duten: PS baten barnean, sintagmaren burua (postposizioa) eta honen osagarri gisa beste PS bat, instrumentala: [_PS [_PS zutaz] [_P gainera ]].

21.6.2d Instrumentalak diren perpausak ere badira (§ 40.9): Boga-boga kantatuz amaitu zuten afaria; Ukabilak altxatuz agurtu gintuzten hizlariek. Hauek adjuntu dira. Honako honetan ere beste horrenbeste: Mikelek argi azaldu duenez, zerbait egin beharra dago. Hemen ere perpausa adjuntu garbia izango litzateke (§ 40.17).

21.6.3. Adiera

21.6.3a Instrumentalak askotariko erabilera du. Hizkuntzalari batzuen ustez (de Rijk 2008: 737), semantikaren ikuspegitik instrumentala da kasu guztietan tratatzen zailena. Arestian esan den bezala, bi forma erakusten ditu, ondoren ikusiko ditugunak. Gorago esan bezala, mugatzaile eta guztiko PSa izan daiteke (urreaz hitz egin, liburu honetaz baliatu…) eta mugatzaile gabea (urrez estali, liburuz bete…) (§ 21.6.1). Adierak ere desberdinak dira kasu batean eta bestean.

Nolanahi ere, joko handia ematen dute instrumentalezko esapide hauek, ñabarduraz beteak, batez ere mugagabean, adberbiotzat eman ditugunetan: urrez, garaiz, algaraz… Hauek euskararen eremu osoan erruz erabiltzen dira, mugatzailedunak ez bezala. Gaur, jakina, euskara batuaren hedatzearekin, gero eta erabiliagoak gertatzen dira instrumental mugatuak ere.

Instrumentalaren balioa askotarikoa izanik, ez da harritzekoa postposizio asketzat hartzen ditugun hitz askoren osagai nagusia instrumentala izatea (§ 19.3, § 21.10): bidez, bitartez, buruz, erruz, medioz, ondorioz, ordez, partez. Zure {bitartez/bidez} lortu genuen hori. AdibideZ adberbioa bera ere instrumentalean ematen dugu.

21.6.3b ‘Gaia’ izan daiteke PS instrumentalaren adiera. Instrumental mugatuak gaia adierazten du, ‘zertazkoa’ edo esango genukeena (de Rijkek aboutness dio), amets egin, ahantzi, arduratu, baliatu, galdetu, gogoratu, hitz egin, idatzi, kezkatu, pentsatu… motako predikatuen gaia. Alegia ‘zeri buruz’ edo ‘zeren gainean’ ari garen: Gai horretaz maiz mintzatu gara. Zertaz mintzatu, alegia.

Kasu honetan, -z instrumental soilaren ordez, postposizio konplexuagoez balia gaitezke: [… -RI BURUZ] edo [… -EN GAINEAN] (§ 21.10): Gai horretaz {gai horren gainean / gai horri buruz} mintzatu ziren. Baina ez beti, zeren *{Nire ahuleziaren gainean / *nire ahuleziari buruz} baliatu ziren. Berdin, Zuk esandakoaz ez naiz oroitzen diogunean, pareko gisa nekez esan daiteke *Zuk esandakoaren gainean ez naiz oroitzen, baina Zuk esandakoarekin ez naiz oroitzen, bai. Dena dela, sintagma mugatua denean batez ere, -z instrumentala lehian ageri da -kin soziatiboarekin (§ 21.2). Edo -gatik postposizioak ordezkaturik ematen ahal da beste batzuetan: Guregatik egundokoak esaten ari omen da (cf. Gutaz egundokoak esaten ari omen da).

Instrumentalaren ordain izan daiteke, ordea, absolutiboa bera: Nire ahulezia baliatu zuen. Kasu honetan baliatu predikatuak ‘gaia’ argumentua hautatzen du. Hortaz, instrumentala bera ere gaia dela esan daiteke. Esapideak baliokidetzat ematerakoan kontu handiz ibili behar da, hala ere, zeren instrumentalaren ordain, esan bezala, batzuetan PS bat izan daiteke eta beste batzuetan beste bat: {Zutaz / zurekin / *zuregatik / *zuri buruz} maiz gogoratzen naiz, baina {Zutaz / zuri buruz / zuregatik / *zurekin} gaizkiesaka jardun du; {Zutaz / zurekin / *zuri buruz / *zuregatik} ahaztu da. Ahantzi eta gogoratu elkarrekin doaz, baina jardun, mintzatu eta abar beren aldetik.

21.6.3c Instrumentalak ‘eragingarria’ adieraz dezake, ‘estimulua’ alegia. Aditz psikologikoekin, adibidez: ahaztu, akordatu, beldur izan, damutu, gogoratu, maitemindu, kezkatu, oroitu… Maiz gogoratzen naiz zutaz; Mozkorti batez maitemindu zen Joxepa; Jon aspaldi ahaztu zen neska horretaz. Perpaus hauetan instrumentala ‘eragingarria’ bada, subjektua ‘esperimentatzailea’ dela esango dugu (§ 23.2.2.2g). Dena dela, hemen ere, instrumentalaren ordez bestelako PSak erabil daitezke, gorago esan den bezala: zurekin gogoratu; zurekin ahaztu; mozkorti batekin maitemindu…

21.6.3d ‘Modua’: adberbiotzat hartu ditugun instrumentalek, mugatzailerik gabekoek, zerez? galderari erantzuten diote (§ 21.6.1e), gorago esan denez (urrez, gogoz, alemanez…). Orokorrean, moduzkotzat jotzen dira, baina ongi dakigu, delako ‘modu’ hori askotarikoa dela. Modua adierazten dute, adibidez, honako hauek: arduraz, arretaz, beldurrez, buruz, dardaraz, garaiz, gogoz, ikaraz, kontuz, minez, negarrez, nekez, pozez, zentzuz… Horrelakoak maiz predikatu osagarriak izan ohi dira: Hotzez nago; Beldurrez agertu ginen; Penaz esaten dizut; Dardaraz dago; Naturaltasunez mintzatu da.

Instrumentalak ‘aho jarduera’ adierazten duenean ere modua daukagu: algaraz, burlaz, deiez, garrasiz, heiagoraz… Marmarrez ari da beti (cf. Marmarka ari da beti); Erreguz natorkizue (de Rijk 2008: 753-762).

Modua adierazten da, halaber, etxez etxe, buruz buru, eskuz esku, aurrez aurre, orpoz orpo bezalako adberbio esapideetan ere (§ 9.9): Buruz buru aritu dira bi hautagaiak telebistan, eta atzo etxez etxe ibili ziren.

21.6.3e Ekintza bat gauzatzeko erabiltzen den ‘tresna’, ‘lanabesa’ edo ‘bitartekoa’ adieraz dezake instrumentalak. Horregatik deitzen zaio, hain zuzen, ‘instrumental’, hau baita erabilera tipikoa: Zapata hauek eskuz josiak dira, beste hauek makinaz; Ezpataz hil zuen… Hauetako batzuk soziatiboaren bidez ordezka daitezke: Pintoreak ezin izaten zuen sinetsi begiekin ikusten zuena (H. Etxeberria). Gorputz atalak ere bitartekotzat har litezke: begiz, buruz, oinez…

Zerbait adierazteko erabiltzen den hizkuntza edo bestelako adierazpideak ere instrumentalean ematen ditugu: Latinez esango dizut; Izkribuz ezer ez egiteko aholkatu zidan notario jaunak. Kasu hauetan instrumentala bai, baina mugagabean ematen da, nolabait lexikalizatutako adberbio gisa, gorago esan bezala. Baina sintagma konplexuagoak ere erabil daitezke: Hizkera dotorez mintzatu zen alkatea. Nolanahi ere, hemen aipatutako kasu gehienak, hein batean, moduzkotzat interpreta litezke.

Bitartekotzat hartzen den ekintza bat ere adieraz daiteke instrumentalaren bidez, zerbait gauzatzeko edo gertatzeko lagungarri dela adieraziz. De Rijkek (2008: 744) ekintza “mediatiboa” deitzen dio: Zure laguntzaz, garaipen handiak lortuko ditugu; Ostikada batez bota zuen etxeko atea. Kasu honetan, instrumental soilaren ordez erabil daitezke postposizio askezko sintagmak, x-ren bidez (hau ere instrumentala da, jakina: … bide-z), edo x-ri esker, nahiz soziatiboaren bidez (x-rekin): {Zure laguntzarekin / zure laguntzari esker / zure laguntzaren bidez}, burutuko dugu lana; {Ostikada baten bidez / ostikada batekin} bota zuen etxeko atea. Eta baita beste modu honetara ere: Zure ostikada dela medio, lortu dugu irabaztea.

21.6.3f Lekuz aldatzeko erabiltzen ditugun baliabideak ere (trenez, autoz, oinez…) instrumentalean eman ohi dira: Bizikletaz etortzen zen okina; Oinez ala autobusez joango gara? Hemen ere instrumentala mugagabean dugu. Adberbiotzat ematen ditugu holakoak. Ibilgailu edo tresna zehatz batez ari bagara, ordea, tren jakin batez adibidez, mugagabearen ordez mugatua erabiltzera behartuak egon gintezke, baina holakoetan instrumentalaren ordez beste bideren bat hautatu beharra ere gertatzen da. Adibidez: Lehen, zortzietako {trenean/*trenez/*trenaz} joaten ginen; Ezkerreko eskuarekin (*ezkerreko eskuz baina ezker eskuz) gidatzen du.

Beste batzuetan holakoak ezinezkoak gertatzen dira: {Oinez/*oinetan} etorri naiz; {Itsasoz/*itsasoan} joan da Ameriketara. Airez, mendiz, oinez, itsasoz… ere adberbioak dira nolabait. Honako hauek bezala: Mendiz joaten ginen igandero Urkiolatik Barazarrera; Bilbotik Rotterdamera itsasoz egin zuen.

21.6.3g Ekintza bat gauzatzeko erabiltzen den ‘ekaiari’ edo ‘materiari’ ere erreferentzia egiten ahal dio instrumentalak. Holakoak ohikoak dira bete, egin, eratu, estali, moldatu, osatu, konpondu… bezalako aditzekin. Instrumentalak ekintza bat gauzatzeko materiala zein den adierazten du: Ardi esnez egindako gazta; Urrez estali zuen teilatua. Berdin honako honetan ere: Indiar buruzagi baten argazki zaharraz apainduriko kamiseta zeraman (Epaltza). Kontuan izan lehenbizikoak mugagabean doazela eta izen zenbakaitz batez (ardi esne, urre) ari garela. Aldiz, azkena mugatu singularra dugu: […] argazki zaharraz. Denak ere soziatiboaren bidez ordezka daitezke: Ardi esnearekin egindako gazta; Plastiko batekin estali zuen teilatua… Instrumental mugagabea hautatu beharrean beste sintagma bat aukeratzen badugu ([_PS … -KIN], adibidez), ordezko honek aukera handirik ez du ematen mugagabeaz baliatzeko, mugatua izan behar ezinbestean: urrez estali baina urrearekin estali, ez *urrerekin estali; ardi esnez egin / ardi esnearekin egin, ez *ardi-esnerekin egin.

21.6.3h ‘Kausa’ ere adieraz dezakegu instrumentalaren bidez. Honako adibide honetan, esaterako: Tristuraz eta penaz hil zen gizajoa. Hemen kausa balioa eman dakioke instrumentalari (cf. Tristura eta penagatik hil zen), baina goian bezala, ez gabiltza ‘modu’ delako horretatik ere oso aparte: nola hil zen? balizko galderaren erantzuna izan liteke.

21.6.3i ‘Irizpidea’/‘ikuspuntua’ adierazteko balio du instrumentalak. Criteria deitzen dio de Rijkek (2008: 757). Alegia, perpaus bat interpretatzeko orduan irizpide gisa ezartzen den erreferentzia jasoko luke instrumentalak. Zeren arabera ulertu behar den esaten digu: Motel dabil osasunez; Pisuz ondo dabil baina indarrez urri; Diruz larri samar ikusi nuen gizona. ‘Osasun aldetik’ edo ‘diruari, pisuari eta indarrari dagokionez’ esango bagenu bezala.

21.6.3j ‘Denboraren iraupena’ instrumentalaren bidez eman daiteke edo inesiboan, edo inolako markarik gabe ere bai batzuetan: Bost urtez egon zen kartzelan (cf. Bost {urte/urtean} egon zen kartzelan). ‘X aldiz’ ere instrumentala da (aldi-Z) eta neurria, maiztasuna adierazten du: Bost aldiz izan naiz Ameriketan.

21.6.3k Konparagaien arteko ‘koxka’ zenbatekoa den adierazteko instrumentala erabil daiteke (de Rijk 2008: 759): Hogei urte(z) zaharragoa zen. Eta [x aldiz] sintagma bera ere eginkizun honetarako baliatzen ahal dugu: Mila aldiz hobea da zure formulazioa; Eztarriaz beherago sartzen zaio ke beltza (Etxeberri Ziburukoa), ‘eztarria baino beherago’ alegia.