23.2.2.2. Aditz intrantsitiboak

23.2.2.2a Subjektu funtzio sintaktikoa betetzen duen argumentua baino hautatzen ez duen aditzari esaten zaio aditz intrantsitibo; objekturik hartzen ez duenari. Da laguntzailea hartzen dute aditz intrantsitibo gehienek (intrantsitibo absolutibodunek, alegia); eta perpausean absolutibo kasua hartzen du aditzaren argumentu bakarrak. Aurrerago aztertuko ditugu subjektua eta zeharkako objektua (hau da, absolutiboa eta datiboa) hautatzen duten intrantsitiboak (§ 23.2.2.3) eta argumentu bakarrari, subjektuari, ergatibo kasua ezartzen diotenak (§ 23.2.2.4).

Intrantsitiboa da, beraz, izatea, existentzia adierazten duen izan (eta existitu): ni naiz nirez, nire borondatez; bai eta egitura kopulatiboetako izan eta egon ere, dela egoera mailako predikazioa —haien mende gaude, pozik gaude, nekatuta gaude—, dela izaki mailakoa —gure alaba oso bizkorra da— (§ 24.3.3).

Lanbidea adierazten duten izenekin ere biak ager daitezke, izan eta egon: Maider irakasle dago Cambridgen / Maider irakasle(a) da Cambridgen. Egon hautatzean, aldi baterako lanbidea dela ematen dugu aditzera; izanek, aldiz, Maiderren lanbidea zein den adierazten du (eta bide batez, zein den bere lanlekua).

Perpaus existentzialak ere intrantsitiboak, argumentu bakarrekoak dira, egon aditzarekin eratzen ditugunak (eta ipar-ekialdean izan aditzarekin): Badago salda; Badago/bada filosofiaren eta erlijioaren arteko muga gaindiezin bat.

23.2.2.2b Egoera fisiko eta mentalak adierazten dituzten aditz hauek ere intrantsitiboak dira (horien artean [izena + izan] egiturako asko): gaixo dago, haserre dago, ahalke da, beldur da, damu da, gose da, herabe da, lotsa da… Gaur ere oraindik herabe naiz haren izena ahoskatzeko (M. Mujika); Damu zara, ahalke zara, lotsa zara (Montoia).

Egoerak adierazten dituzte aditz hauek, baina ondoan duten aditz eratorriek (gaixotu, haserretu, ahalketu, beldurtu, damutu, gosetu, lotsatu) egoera aldaketa adierazten dute (ikus § 23.2.2.2e).

23.2.2.2c Kokapena eta noranzko mugimendua adierazten duten aditzak: ailegatu, egon, erori, etorri, gelditu, gerturatu, hurbildu, hurreratu, ibili, igaro, igo, iritsi, irten, jaiki, jaitsi, joan, kokatu, partitu, sartu, urrundu.

Aditz hauetako batzuk trantsitibo moduan ere erabil daitezke (du laguntzailearekin): gelditu, gerturatu, hurbildu, hurreratu, ibili, igaro, igo, jaitsi, kokatu, sartu edo urrundu. Bi motatako aditzak ditugu hor. Batetik, bide batean zehar aurrera egiten duen mugimendua adierazten dutenak: ibili, igaro, igo edo jaitsi. Horrelako aditz trantsitiboek adierazten dute objektuaren azalera guztia hartzen duela mugimenduak: Mendia igo dut, aldapa jaitsi dut, mendialde guztia ibili dut goitik behera (Juan Garzia). Beste aditz batzuek irakurketa kausatiboa dute; da/du alternantziak inkoatibo¹⁹¹/kausatibo alternantzia adierazten du (berez gertatu den egoera aldaketa, edo eragindakoa): gelditu da / gelditu du, hurbildu da / hurbildu du edo kaxa guztiak igo/jaitsi ditut.

23.2.2.2d Gertatzea eta agertzea adierazten duten aditzak: agertu, aurkeztu, azaldu, desagertu, egokitu, gertatu, heldu (Ipar.), jazo, pasatu, suertatu, tokatu. Berandu afaldu beharra ere egokitzen da maiz; Eta frantziarrek badakite loteria gutxitan tokatzen dela (Egungo Euskararen Hiztegia); Izugarria jazo da! (K. Izagirre); Egunero gertatzen diren gauzak (Euskaltzaindiaren Hiztegia). Azken adibide honetako gertatuk ‘gertatzea’ baino ez du adierazten. Beste adibide hauetan, ostera, ondoriozko aditza da: Batzuetan, jakina, gehiegizko beroa galdu beharrean gertatzen dira klima hotzetako animaliak ere (Aldasoro); Askotan Jainkoak ontzat ematen du gizakia erasotua gerta dadin (J. M. Lekuona); Atzerriko gure etsaien aurrean barregarri gerta ez gaitezen (Elizen arteko Biblia). Ondoriozko egoera adierazten duen heinean, predikazio egitura onartzen du: animaliak […] beroa galdu beharrean (gertatu), gizakia erasotua (gertatu) edo (gu) barregarri (gertatu).

Pasatu aditza trantsitibo bihur daiteke: Ibaia pasatu du; Gorriak pasatu ditu. Lehen kasua trantsitibo bihurtzen diren mugimendu aditzen oso-oso antzekoa da. Bigarrena, berriz, aditz psikologikotzat har genezake (ikus § 23.2.2.5e).

Agertzea adierazten duten agertu, aurkeztu edo azaldu aditzak ere trantsitibo bihur daitezke; inkoatibo/kausatibo alternantzia adierazten dute da/du (dio) laguntzaileek, Euskaltzaindiaren Hiztegiko adibide hauek erakusten duten bezala: Ez da deus estalirik agertuko ez denik / Jaunak agertu duen guganako onginahia; Ez da etxera azaldu ere egiten / Nola egin zuen ihes azaldu zigun. Desagertu aditzak arazi arazlea behar du kausatiboa adierazteko: Hamabi urteko neska desagertu da / Hamabi urteko neska desagerrarazi dute.

23.2.2.2e Eguraldia adierazten duten predikatuak (egon aditzarekin eratzen direnak): ateri dago, bero dago, giro dago, hotz dago, ilun dago, sargori dago. Molde intrantsitiboa baliatzen dute (dago); areago, aukera bakarra singularreko hirugarren pertsona gramatikala da, baina betiere subjekturik gabe.

Eguraldiaren egoera hutsa adierazi ordez, aldaketa baten ondorio dena adierazi nahi denean, du laguntzailea erabiltzen da: atertu du, ilundu du… (ikus § 23.2.2.4b). Baina ez dago, ez subjekturik, ez objekturik.

Denbora tartea adierazteko esapide batzuk ere eredu berean sartzekoak dira: Bost hilabete da hori gertatu zela; Orain dela zazpi urte gertatu zen zuk diozuna. Parekoak dira du hartzen dutenak: Bost hilabete du (egin) hori gertatu zela; Duela zazpi urte ez zen horrela mintzo. Berez ekialdeko hizkeretakoak dira azken hauek, estandarrera hedatu direnak.

Guztiek ere aukera bakarra dute: singularreko hirugarren pertsona gramatikala, perpausean gauzatzen ez dena, hutsik dagoena.

23.2.2.2f Egoera aldaketa adierazten dutenak. Bi mota bereiz daitezke horrelako aditzen artean: (berezko) egoera aldaketa edo gertaera baten hasiera baino adierazten ez dutenak (erori, heldu, jaio, loratu) eta inkoatibo/kausatibo oposizioa era dezaketenak, hau da, da eta du laguntzailearekin erabiltzen direnak (argaldu, bihurtu, bilakatu, garatu, gizendu, goibeldu, heldu ‘fruituez mintzatuz’, sortu, tristatu, umotu…). Adjektiboetatik eratorritako aditz gehienak mota honetakoak dira (ikus § 6.1c, § 6.1d). Egoera aldaketa adierazten du, eta inkoatibo/kausatibo alternantzia eratzen du jarri aditzak ere subjektu biziduna eta gogo egoera adierazten duen adjektibo edo adberbioa hartzen dituenean: Triste jarri naiz / Azken berriek triste jarri naute.

23.2.2.2g Aditz psikologikoak. Gogo egoeraren aldaketa (edo aldaketaren hasiera) adierazten duten aditz psikologikoek ere da/du bikoteak osatzen dituzte, inkoatibo/kausatibo alternantzia erakusten dute. Inkoatibo baliokoak intrantsitiboak dira: alaitu, asaldatu, aspertu, aztoratu, beldurtu, harritu, haserretu, ikaratu, kezkatu, kontsolatu, lasaitu, liluratu, poztu, txunditu, urduritu… Hauetako asko izenetatik edo adjektiboetatik eratorritakoak dira. Absolutiboak esperimentatzailea paper tematikoa hartzen du eta, ageri bada, postposizio sintagma baten bidez adierazten da estimulua: Pozten naiz hori entzuteaz (O. Arana); Andre gaztea, hori entzunik, biziki poztu zen (Igerabide); Eta Naroa alde batera lasaitu egin da, eta, bestera, berriro ere urduritu da (Zubizarreta).

23.2.2.2h Aspektu eta kontrol aditzak. Aspektu aditzak dira amaitu, ari izan, bukatu, hasi, ibili, jarraitu, joan, segitu… -tzen motako perpaus jokatugabeekin aspektu perifrasiak osatzen dituztenak (ikus § 30.6.3.3.2): kantatzen hasi, galtzak josten jarraitzen du, gauza guztiak egiten amaitu, galtzen doa ohitura hori. Jarduera adierako -n postposizio sintagma (baita -z postposizio sintagma ere) edo -ka adberbioa ere onartzen dituzte aspektu aditz horietako askok: dantzan/jolasean/lanean + ari/hasi/ibili da. Gure zergetarik tiraka ari da (Borda); Txirula joka hasi zen; Ate joka ibili; Oihuz ari/hasi da. Intrantsitiboak izan arren, du laguntzailea hartzen dute amaitu, jarraitu eta segitu aspektu aditzek (intrantsitibo ergatibodunak dira): Idazle gazteak gutuna irakurtzen amaitu eta aitorpenak egiten jarraitu zuenean (Zubizarreta); Bertsoak esaten amaitu zuenean, isilaldi bat izan zen (Aldasoro).

Kontrol aditzak: ahalegindu, ausartu edo saiatu aditzek ere -tzen perpausak hartzen dituzte osagarri (Lana garaiz bukatzen ahalegindu; Ez zen ausartzen emakumeei aurpegiz aurpegi begiratzen, K. Zabala). Aditz hauek subjektuaren kontrola ezartzen dute; mendeko perpaus osagarri jokatugabeak ezin du ageriko subjekturik hartu: *Ez naiz ahalegindu zuk lana garaiz bukatzen (ikus § 30.6.3.3.3).

23.2.2.2i Bihurkari eta elkarkariak. Euskaraz X-en burua sintagma baliatzen dugu adiera bihurkaria emateko. Sintagma bihurkaria erabiltzen dugunean, nahitaezkoa da aditz trantsitiboa, bi argumentu izango ditugulako, X-k X-en burua: bere burua heriotzara arte arriskatu du, ezkutuarekin babestu bere burua, bere burua urkatu du, nork bere burua garaitu, bere burua zeharo mespretxatu, bere burua zigortu, bere burua eskaini, bere burua zuritu, bere burua ezagutu…

Baina bada beste modu bat ere: aditz bihurkariak da laguntzailea hartzea (“desbihurkaritzea” Etxepare 2003): garbitu, jantzi. Hirugarren eta zazpigarren egunean garbikuntzako urez garbituko da, eta berriro garbi geldituko (Elizen arteko Biblia); Behar den bezala jantzi naiz? (Navarro). Bihurkari atxikiak (‘inherenteak’) dira apaindu, garbitu, jantzi, lehortu, zikindu, baina badituzte bihurkariaz bestelako adierak ere. Inkoatiboa (leihoak zikindu dira, eguzkia gorde da, jantziak lehortu dira…). Badute forma trantsitiboa ere (inkoatiboari lotua): jantziak lehortu ditu, zapatak garbitu ditu…

Gaur nahiko hedatuak daude bi bideak onartzen dituzten aditzak: X-en burua (trantsitiboa) eta da (intrantsitiboa). Aterkipean babestu naiz / Aterkipean babestu dut neure burua; Ondo defendatu da / Ondo defendatu du bere burua; Zerrien antzera gobernatzen naiz (Morales) / Gobernatzen dut neure burua; Prestatu naiz / Neure burua prestatu dut. Babestu aditzari dagokionez, lokatiboak (-n postposizio sintagmak) erraztu egiten du da laguntzailea hautatzea. Nolanahi ere, nahiko mugatua izan da bide hau tradizioan eta kontu handiz aztertu behar da zein aditz bihurkarik onartzen duen da laguntzailea (ikus § 13.8.3). Alberdik (2003) ere seinalatzen du zenbait aditz mailegatutan ere trantsitibo (du) / bihurkari (da) alternantzia: abandonatu, gobernatu, defendatu, libratu…

Beste batzuetan argumentu bihurkaria ez da absolutiboaren bidez markatzen, baizik postposizio sintagma batez edo datibo sintagma batez. Instrumentala (-z) hartzen dute ahaztu, arduratu, fidatu, etsitu, edo kexu izan aditzek (bere buruaz fidatu), -n postposizio atzizkia sinetsik (bere buruan sinetsi), eta komitatiboa (-kin) solastatu edo etsaitu aditzek (bere buruarekin solastatu, neure buruarekin etsaitu). Beste aditz sorta batek datiboa ezartzen dio izenordain bihurkariari: egotzi, galdetu, jaramon egin, kasu egin, leporatu… Neure buruari galdetu nion zergatik ari ote zen oihuka (Larrañaga).

Elkarkariak. Bi bide ditugu objektu zuzen elkarkaria adierazteko ere. Ohikoena elkar izenordaina (eta forma trantsitiboa) da: elkar hil, elkar babestu, elkar gorrotatu, elkar iraindu, elkar jo, elkar miretsi, elkar zaindu. Baina intrantsitiboa (da) ere onartzen dute aditz batzuek: maite gara, ikusiko gara… Kontu handiz ibili behar da horrelako egiturekin; ziurrena elkar (dagokion kasu marka edo postposizio atzizkiarekin) eta aditz trantsitiboa erabiltzea da (ikus § 13.8.4).

23.2.2.2j Zenbait aditz faktibok¹⁹² ere izan laguntzailea hartzen dute: akordatu, jabetu, konturatu, ohartu. Jabetu da ez duela irtenbiderik; Akordatu da biharko entregatu behar duela lana. Gogoratu eta gomutatu aditzek erabilera intrantsitiboaren ondoan onartzen dituzte du eta zaio laguntzaileak ere: Antonio Machado erbesteratuaz gogoratzen naiz (Hernandez Abaitua); Amaordeak esan diona gogoratu zaio (Sastre); Lehen beti honela izaten zela gogoratzen du (Gonzalez); Ediporen historiaz gomutatzen da (Azurmendi); Nahitaez baten bati Arana Goiri gomutatuko zaio (Azurmendi); Gomutatzen dut etxeratu orduko gau iluna zela (Gonzalez).

23.2.2.2k Hizketa eta juzgu aditzak. Trantsitiboak izan ohi dira mota honetako aditzak, baina mintzatuk izan (da) laguntzailea hartzen du eta postposizio sintagma baten bidez ematen da barne argumentua (zertaz mintzatu).

Berez kokapena adierazten duen egon aditzak ere badu aukera juzgu aditzen adiera hartu eta perpaus osagarria hautatzeko: Nago ez ote genukeen gehienok beste horrenbeste egin behar (Joxerra Garzia). ‘Iritzi horretako izan’ adiera hartzen du horrelako egituretan nago adizkiak. Zehazkiago litzateke esatea nago adizkiak hautatzen duela perpaus osagarria, beti forma bera ageri delako; OEHko datuen arabera, literaturako salbuespen bakarra Egiategirena da: Dago ere egia zela gizon behar bezalakoa, Phlegon zen deitzen.

23.2.2.2l [adjektiboa + izan] predikatuak hirugarren pertsona generikoan bakarrik erabil daitezke da laguntzailearekin eta perpaus osagarria hartu ohi dute (edo horrelako perpausa ordezkatzen duen erakuslea): erraz izan, haizu izan, neke izan, posible izan, zilegi izan… Neke zen ez baikor izatea honelako bizitasunaz jabe zen emaztearen ondoan (Touyarou); Oraintxe erran bezala, erraz da ihardestea (Xarriton); Zilegi da oroitaraztea Heliogabalo Asia Gutian hezi zela (Juan Garzia).

Zaio laguntzailearekin erabiltzen direlarik, balio generikoa galdu egiten da (datibo hunkituko egituratzat har daitezke, § 18.4.4): Bakoitzari zilegi zaio bere onurari, ustez, dagokiona egitea (Xarriton); Posible izanen zaigu jendearen eskakizun zehatzei moldatzea gure eskaintza (Berria).

¹⁹¹ Ekintza baten hasiera (loratu, eguna argitu) edo egoera aldaketa adierazten duten aditzei esaten zaie inkoatibo. Askotan aditz batek berak har ditzake bi adierak: gertaera baten hasiera, nahiz gertaera osatu ondorengo egoera aldaketa: argaldu, aberastu, zahartu, gaztetu, haserretu…

¹⁹² Hautatzen duten mendeko osagarriaren edukia ziurtzat, egiazkotzat ematen duten aditzei esaten zaie faktibo; ziurtasun horri ez diote eragiten ez ukazioak, ez galderak, ez baldintzak eta horien pareko beste operadoreek ere. Adibidez, Jabetu zen bere laguna depresio latzak jota zegoela perpausean, egiazkotzat hartzen da “bere laguna depresio latzak jota zegoen”. Eta hori hala delako ziurtasunari ez dio eragiten ez ezezkoak (ez zen jabetu), ez galderak (jabetu al zen?), ez baldintzak (jabetu balitz), egia izaten jarraitzen baitu mendeko proposizioak adierazten duenak (laguna depresio latzak jota zegoen). Aditz ez-faktiboetan, ostera, operadore horiek etenda uzten dute mendeko perpausaren egiazkotasuna: Bere laguna depresio latzak jota zegoela uste zuen, baina Bere laguna depresio latzak jota zegoela uste al zuen?, Bere laguna depresio latzak jota zegoela uste izan balu. Azken bi adibideetan ezin da jakin laguna benetan depresioak jota dagoen ala ez.