Euskararen Gramatika

21.5. Prolatiboa: [_PS … -TZAT]

21.5.1. Morfologia

21.5.1a Aurreko atalean (§ 21.4) helburuzko gisa analizatu dugun [… -EN-TZAT] postposizioan agertzen den -tzat eta ‘prolatibo’ deitzen duguna gauza bera dira. Hemen, hala ere, genitiborik gabe agertzen da. -TZATen osagarria IS soila edo AdjS izango da, mugatzailerik gabe: [_PS [_IS gidari] -tzat] hartu genuen Karmele; [_PS [_IS epaile zuzen] -tzat] geneukan Jokin; [_PS [_AdjS on] -tzat] eman genuen Keparen iritzia. Formaren aldetik, hortaz, betiere determinatzailerik gabe.

21.5.1b Honekin batera, bada beste berezitasun bat ere: gainerako kasuetan ikusi ditugun hots aldaketek ez dute hemen lekurik. Esan nahi baita, kontsonante baten ondoren gertatzen denean, ez dugu -e- bokalaren epentesirik: gizon+-tzat > gizontzat (ez *gizonetzat) / eder+-tzat > edertzat (ez *ederretzat) (cf. zilar+-z > zilarrez, epentesiarekin).

Honetan, -ka adberbiozko atzizkiaren pareko dugu (§ 6.2.3): dardarka (ez *dardarreka) / laztanka (ez *laztaneka). Hemen ez da, ez zenbatzailerik, ez mugatzailerik, ez izenordainik onartzen. Hortaz: [_PS [_IS etsai]-tzat > etsaitzat; [_PS [_AdjS lelo] -tzat > lelotzat. Baina *[_PS [_DS {gizon hau / zu / Pello /…} ] -tzat] > *gizon hautzat / *zutzat / *Pellotzat…}. Izan ere, gizon hau / Pello / zu… DSak dira, mugatzailedunak, alegia.

21.5.1c Esan dugu horrelakoetan ezin daitekeela inolako determinatzailerik, ez mugatzailerik, ez zenbatzailerik ager: *?Bi lapurtzat hartu zituzten aski badaezpadakoa da. Beraz, honen ordez beste bideren bat hartu beharko da. Adibidez: Bi lapur zirela pentsatu zuten. Edo, bestela, zenbatzailea predikatuan eman beharrean, objektuan agerrarazi: Bi gizonak lapurtzat hartu zituzten. Hau izango litzateke hitz egiteko modu arrunta.

Izen bereziekin edo pertsona izenordainekin ere problema bera aurkituko dugu: Andoni nintzela pentsatu zuten / Ni nintzela pentsatu zuten modukoak erraz onartzekoak dira, baina beste hauek ez hainbeste: *Andonitzat hartu ninduten / *Nitzat hartu zuten Andoni. Baina ISak edo AdjSak onartzen ditu, betiere mugatzailerik gabe: Ongi prestatutako abokatutzat geneukan (ez Ongi prestatutako *abokatuatzat); Langiletzat geneukan (*Langileatzat)… Horrenbestez, prolatibo honek baditu debekuak. Dena dela, adberbioak edo adberbio esapideak bideratzen dituela esan genezake.

21.5.1d Eta formari dagokion beste ohar bat: zenbait aditzekin inolako postposiziorik gabeko ordainak ere eman daitezke: Gerraren bila gau ta egun, etsaiak_i harturik lagun_i esan zuen bertsolariak, etsaiak laguntzat harturik ere esan zezakeen. Aukera hau hartu aditzarekin gertatzen da bereziki, baina baita beste bakarren batzuekin ere: eman, eduki edo eskaini aditzekin, adibidez, kasu batzuetan behintzat (oparitzat eman / opari eman; (zerbait) oparitzat eskaini / opari eskaini).

21.5.2. Funtzio sintaktikoa

21.5.2a Prolatiboa deitzen dugun [_PS … -TZAT] sintagma aditz jakin batzuekin agertuko zaigu beti, hartu, eman, eduki aditzekin batez ere: Frantsesa daukate hizkuntza ofizialtzat; Oparitzat liburu bana eman nien; Asto zaharra gaztetzat saldu zioten. [_PS Hizkuntza ofizialtzat] prolatiboa [_DS frantsesa] sintagmaz predikatzen da. [_PS Oparitzat], berriz, [_IS liburu bana] sintagmarekin lotzen dugun predikatua da eta [_PS gaztetzat] ere berdin, [_IS asto zaharra] sintagmarekin. Predikatu osagarritzat hartzen ditugu PS hauek. Hain zuzen, bigarren mailako predikatu lirateke (§ 24.4) eta perpauseko objektuaz predikatzen dira: [_DS frantsesa] hartu dute [_PS hizkuntza ofizialtzat]. Frantsesa litzateke perpauseko objektua eta objektu honi buruzko predikazioa gauzatzen du prolatiboak: frantsesa_i hizkuntza ofizialtzat_i hartu, alegia.

21.5.2b Predikazioa perpauseko objektuari ez baizik subjektuari dagokionean, ez du ematen prolatiboaz baliatzen ahal garenik: Gure amona neskame joan zen Donostiara (*neskametzat joan zen); Mikel alkate zegoen gure herrian, ez *alkatetzat. Hortaz, subjektuari gagozkiolarik, IS soila behar dugu inolako postposiziorik ez determinatzailerik gabe: Alkate dago.

21.5.3. Adiera

Adierari dagokionez, prolatiboa anbiguoa gerta daiteke. Adibidez, Erregetzat hartu zuten perpausa bi modutara uler liteke: a) Errege zela uste izan zuten eta b) Errege izateko hartu zuten = errege hartu zuten. Hura errege izan moduko predikazioa dugu bietan, baina batean uste bati buruz ari garen bitartean, bestean helburu edo asmo bati buruz edo ariko ginateke: Zer zela uste izan zuten vs Zertarako (zer izateko) hartu zuten.