- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
tximista (xistmist 1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua. Hegoaldean eta Zuberoan forma tx-dunak dira nagusi (tximist(a) da erabiliena); x- lap.-bnaf. eremuan aurkitzen da gehienbat (ximixt(a), ximist(a); z- ere badago hor, eta baita bazt. eta gnaf. zenbait puntutan ere); -(t)m- aurreko txistukaridun aldaerak (xistmist(a), xixmixta, xizmista…) XVI. mendeaz geroztik aurkitzen dira lap.-bnaf. eremuan (cf. orobat erronk. txasmista [zar. txarmixta], eta, bestalde, gnaf. txistimista, txistamista).
Ohiko erabileraz gainera (Leiz xistmist, igorziri, lur-ikharatze eta babazuza, Lopez ximizta eta orzanz kolpu izigarri batzureki, AgirAst turmoi, tximista eta ekaitzak), maiz aurkitzen da konparazioetan lastertasunaren adierazgarri gisa (EtxZib laster nola xixmixta, Laphitz badoha ximixtaren pare; cf. Xalb oi mende hunen ximixta!). XIX. mende bukaeraz geroztik ‘elektrizitate’ esanahiarekin erabili izan da idatzizko hizkuntzan (Kkiño tximista barik edo letrizidade barik; halaber tximistargi, tximistindar, etab.).
□ Baliteke hitzaren adibide izatea Hondarribiko simista/zimista baserriaren izena (HondTop 1714); bada 1866an Chimistenea. Inoiz inguruan tximistaren bat erori zelako edo hartuko zuen izena; Barandiaranek dioskunaren arabera (ik. behean tximistarri), zerutik eroritako eta lur azpian sarturiko harriak, zazpi urteren buruan azaleratu, eta jaso izan den etxea babesten du.
● tximistarri Barand, Elexp (bizk.); Barandiaranen arabera, harri da bigarren osagaia, uste zaharren arabera harrizkoak baitziren tximistak, eta uste hau Thor jainko germaniarraren mailuaren eta Jupiter latindarraren gezien mito indoeuroparrekin lotzen da (Mitxelena 1966d: 129); cf. oinaztarri, ozpinarri.
tximistaka (“à coup d’éclair” Salab (ximixtaka); ‘fite’: Anab [igesari eman zion tximistaka]), tximistan (‘fite’: Hbarren [ximiztan doa lau arrudetakoa]), tximistatsu (ArreseB [bere asarre tximistatsua]), tximistorratz (EuskErr 1892).
► Errepikapen fonosinbolikoz sorturiko hitza, zist erro onomatopeiazkoaren gainean; baliteke ziztada adierazten duen zizt/zist bera izatea. Bigarren osagaiko m- hasieraren balio adierazkorraz, cf. zizka-mizka, hizka-mizka, handi-mandi, etab. (FHV 273; ik. orain Igartua 2013); balio adierazkor horien bidetik ulertu behar dira, orobat, hastapeneko x-, tx- sabaikariak, eta gnaf. txistimista, txistamista aldaeretan -i- eta -a- tartekatu dira, -tm- taldea apurtzeko. Osaeraz, beraz, *zist-mist edo *zizt-mizt litzateke jatorrian, edo, zuzenean, aldaera sabaikariarekin, xist-mist.
Erabilera metaforikoz azaltzen da lastertasunaren adierazle gisa erabiltzea, cf., bestalde, ziztuan eta halakoak, gisa bereko onomatopeiarekin.
Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren zerbitzura dago. Horrez gainera, zabalik dago ikertzaile ororentzat, eta bere ahalbideen neurrian euskal kultura gaien ikerkuntza eta hedapena sustatzen eta laguntzen saiatzen da.