- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
xahu (1537: NavApod [Johanot, alias Xau]). ■ Ekialdeko hitza (zenbait gipuzkoarrengan ere ageri da, txau forman; txau gnaf. eremuan ere aukitzen da, xau-rekin batean). Sudurkaria dago Zuberoan (xãhü͂, Larrasketen arabera) eta Erronkarin (xaĩ; cf. xaintu ‘xahutu’). Xagu ere badago zaraitzueraz bederen. Ik. garbi eta ikuzi.
Erabilera nagusiak: ‘garbi’ (Leiz xahu eta phur, EtxZib Birjina Maria / xahuaganik sorthu, Larg mihise xahu batez); ‘-tik/-z garbi, libre’ (Leiz makula orotarik xahu, Belap bekhatü güziez… xahü), ‘galdurik’ (HiriartU aditzen bagituzte, xahu gira, JEtxep xahu da Frantzia; alferretan luke irabazi gerla); ‘zeharo’ (ArmanUsk 1900 xahü galdüko da, Larrasket xahü lotsatüik).
□ Tradizio sekundarioan, cf. “xan Charles […] quieren decir, limpia Charles” (LéxNavI 1570; Ihabengoa da adibidea). Gure ustez, transkripzio huts bat izan da, eta xau zuzendu behar da.
Bestela, Erdi Aroan ez dago hitzaren adibide argirik, baina cf. agian Egurzanu (DocLeire 1057).[1] Wartburgen arabera (FEW 11, 189a, sanus), badaude fr. bois sain bezalako esapideak, XVII. mendekoak badira ere, eta horixe izan liteke *egur(tza) zanu, ‘egur(tza) on, akatsik gabeko’; Corominasek eta Pascualek ere gazt. zah. ‘on’ adiera dakar sano-rentzat (DCECH 5, 153a). Aukera honetarako, eta osaeran ahul/abol baldin badute, esanguratsuak izan litezke Egurzaul (DocLeire 1125) eta 1064ko Egurçauol, Zierbidek dakarrena (1976: 250). Aipagarria izan liteke, halaber, dokumentu eta udalerri bereko Artesano leku-izena. Cf. bestalde Artazeno (ArtaxHitz 1775), zeinetan arta- + -tze + -no bide dagoen. Ik. ahul eta egur.
Bada, bestalde, Johan Sanuberria bat, Artaxoakoa (PobNav 1330); ez dago garbi hitzarekin loturarik duen.
xahatu (ik. behean xahutu), xahualdi (Duv [Juduen xahualdietakotzat]), xahubide (‘diru-xahutze’: JEtxep), xahugarri (Urte), xahuki (EtxZib; ‘zeharo’: StJulien [xahüki zirela obstinatürik]), xahukin (‘garbikin, zikin’: TBLap [munduko xahukinak (Leiz skobakin)]), xahupen (Duv), xahurik (Etxep [ez gizona ez etxia behin ere xahurik]), xahuro (‘xahuki’: Aldaz), xahuroki (EtxZib), xahutasun (EtxZib), xahutondo (Arak (gnaf., “acribaduras”)), xahutu (‘garbitu; (dirua…) gastatu’: Etxep; ‘desegin, suntsitu, hil’: Monho; cf. Tartas… xahatu, erronk. xaintu), xahutzaile (‘garbitzaile’: Belap (xahazale); “destructeur, exterminateur”: Duv; “dépensier” Duv).
► Lat. sanus ‘osasuntsu (gogoz zein gorputzez)’ jo izan da jatorritzat. Latinetik zuzenean hartua bada, badirudi hastapeneko x- igurzkari sabaikaria errazago azalduko litzatekeela tarteko *z- forma batekin; maileguen antzinatasunaren adierazle moduan hartu ohi da lat. s : eusk. z korrespondentzia (cf. lat. sagma, causa / eusk. zama, gauza; Mitxelena 1968b: 473-489). Baina ez dago z- igurzkari lepokaria duen aldaeraren lekukotasun ziurrik (ik goian Erdi Arokoak) eta Mitxelenak iradokitzen du tarteko urrats hori ez zela izan (1968b: 487).
Hitzaren hasperena lat. bokalarteko -n- bakunaren bilakaera arrunta da (cf. ahate < anatem); orobat zub. eta erronk. bokal sudurkariak (FHV 299-301). Zar. -g- ere ohikoa da (cf. begarri, ago; ik. FHV 221), eta baita ere, hasperena galduta, erronk. -au- > -ai- diptongoaren bilakaera (cf. gauza/gaiza; FHV 93). Xaintu partizipioan bokalaren sudurkaritasuna kontsonante moduan berrezarri da (FHV 304-305).
Badirudi ‘garbi’ esanahia euskara barruko bilakaera izan dela, nahiz eta hizkuntza latin-erromantzeetan hurbil diren esanahiak aurki daitezkeen: ‘on’, ‘egoki’, ‘egoera onean’, ‘akatsik gabeko’ (FEW 11, 189ab, sanus; DCECH 5, 153a, sano).
Jatorri berekoa da eusk. sano, azken buruan. Biak ditugu XVI. mendeaz geroztik dokumentatuak, baina euskarara garai ezberdinetan sartuak: xahu-ren bilakaera fonetikoak antzinagoko mailegua dela salatzen du; bilakaera semantiko bereiziak ere hori iradokitzen du. Bidenabar, sano-k bizk. duen ‘oso, hagitz’ adieratik gertu dago xahu eta xahuki-ren ‘zeharo’. Ik. sano.
Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren zerbitzura dago. Horrez gainera, zabalik dago ikertzaile ororentzat, eta bere ahalbideen neurrian euskal kultura gaien ikerkuntza eta hedapena sustatzen eta laguntzen saiatzen da.