Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa
Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
ordu (~1500: FrKant [ordonarekin ‘ordu onarekin’]; ik. orduan). ■ Erabilera orokorra du ‘garai, denbora, momentu, aldi’ esanahiarekin (Etxep hil behar duk eta ez iakin orduia, ibid. nahi duien orduian, Leiz hitz hunez usatu ukhan dugu zenbeit orduz, Lazarg ordu askotan… bear dau / iregi bere polsea; cf. halaber orduan etab.); denborazko unitate moduan (‘egunaren 24 zatietako bakoitza’) hegoaldean erabiltzen da (Lazarg ordu bakox bat, Kapan ze ordutan?). Ik. oren.
Hegoaldeko zenbaitengan (Land, Betol, Beriain, OArin, Mburu, Ubill, JJMogel) h-rekin idatzia agertzen da.[1]
● orduanda- -nik Leiz (ik. behean ordudanik); -raino Belap (ordian drano); -da- osagaiarekin (ik. de Rijk 1992).
● ordulari ‘erloju’: Azk (orduari), Alzaga; honela dio Azkuek: “me han asegurado que en el pueblo de Elgea se usó esta palabra hará cosa de cincuenta años”; haren Batxi Guzur obran erabiltzen du, Alzagak berean baino lehen.
beste orduz (‘behiala’: Leiz (berze o.)), desordu (Larm, Garate (gip., gnaf.); cf. desoren), ezordu (Ezale 1897), ordu arte (Lizarg (orduarteo)), ordubete (Zuzaeta; cf. Lazarg, OArin ordu bat), ordudanik (LavDot), ordu ezkero (‘orduz gero’: Mburu), ordugino (‘ordu arte’: Añib), orduko (Etxep), ordu-on (orduhun “flegmatique” Larrasket: Azk/Lhande/Larrasket (bnaf., zub.)), ordu oroz (Etxep [ordu oroz behar tugu (emaztiak)]; ordu oro Mburu), orduraino (‘ordu arte’: EtxZib), ordurako (Larm, Mburu [hordurako erdi oztua arkitzen da]), ordurik (‘ordutik’: ArreseB [ordurik ona]), ordutik (Pouv, Mburu [hordutik artu nuen… asmoa]), ordutxo (Mogel [ordutxo bat animarentzat gorde gabe]), orduz (‘garaiz’: OihAtsot [ezta orduz etxeratzen]), orduz geroz (-tik Pouv), orduz lehen (Mokoroa). Cf. afalordu, bazkalordu, behar-ordu, berantordu, daborduko, hitzordu, jatordu, otordu…
► Ez dago etimologia garbirik hitzarentzat; antz formal hutsean oinarrituta, lat. hora eta beronen ondorengo erromantzeekin lotu izan da;[2] kasu horretan, ordea, lehen osagai moduan or- ikusi nahi izanez gero, ez dago argi -du ustezko bigarren osagaia zer den.
Esanahiari dagokionez, ezin da ziur esan euskararen barreneko bi esanahi historikoen banaketa —orokorra bata, hegoaldekoa bestea— hipotesi horren aldekoa ala aurkakoa den: latinak eta are grezierak ere (Beekes s.v. ὥρα) bi esanahiak dituzte. Orobat inguruko hizkuntza erromantzeek (DCECH 3, 387ab, hora; FEW 4, 476b, hōra).
Trasken arabera (s.v.), eguna ordutan zatitzea erromatarrekin batera etorritako berrikuntza da, eta, hortaz, edo zati hori adierazten duen hitza bera mailegatu da, edo jatorrizko hitz batek esanahi berria hartu du. Agian bigarren aukera honekin dago lotuta garai historikoan ageri den bi esanahi nagusien banaketa: honen arabera, ordu-ren jatorrizko esanahia ‘garai, denbora, momentu, aldi’ litzateke.
Schuchardten ustez, lat. ordo, -inis ‘hurrenkera’ da hitzaren jatorri formala, baina lat. hora-ri hartu omen zion esanahia: “in zer ordu da? setzt ordu zwar dem Laut nach das lat. ordo fort, dem Sinne nach aber hora” (1922a: 69). Proposamen honek bi arazo nagusi ditu: esanahi aldaketarena, batetik, eta lat. ordo nominatiboa, ez akusatiboa, jatorri moduan proposatzea, bestetik. Horretaz gain, orde eta ordu batera aztertzen ditu Schuchardtek (1893b: 336), lehenak ordena espaziala eta bigarrenak ordena tenporala adierazten dutela esanez.
Oren, orain, orast hitzak, besteak beste, familia berekotzat jo izan dira, beti ere mailegu latinoaren hipotesiaren barrenean.
orduan (~1490: GaribAtsot). ■ Hitz zabaldua (cf. erronk. gunean). Aldaera nagusiak dira orduan (arab., bizk., gip., gnaf., lap., bnaf., aezk., zar.), orduian (bnaf.; Etxep), ordian (bnaf., erronk., zub.), ordin (zub.) eta ordun (gip.; cf. zub. ordünko). Mendiburu, Ubillos eta, batzuetan, J. J. Mogelek, h-rekin idazten dute.
Esanahi orokorrak dira ‘ordu hartan’ (GaribAtsot Aita gurea bein elizara eta orduan nekez, Etxep bekhatu oro publikoki ageriko orduian, Lazarg zerren ninduan / oi asolbidu orduan, AgirAst zer niakian nik orduan) eta ‘hortaz, kasu horretan’ (Ax asko da orduan barren ona, Belap ezteia sori ordian lanik batere egitia?). Ekialdeko autore batzuengan (Leiz, Tartas, Maister) ‘nahiz eta’ esanahia du (Leiz Israeleko haurrén kontua itsasoko sablea bezala lizen orduan, restanzák dirade salbaturen, Maister ezta mündü huntan gizonik phena… gabe denik, lizan ordian errege edo aita saintü).
Erlatibozko esaldi baten ondoan erabilia ere ageri da, erdi-mendebaldean, eta baita ekialdeko xvi., xvii. eta xviii. mendeko testuetan ere —geroago Duv-gan bakarrik— (Etxep nahi duien orduian, Lazarg izena enzun egian orduan, asi zan negar egiten). Autore batzuek aditz-izenaren ondoren darabilte (Lazarg meza esate orduan; ik. gainera LaudDot, Alzola), eta orobat aditz konposatu baten lehen osagaiaren ondoren (Argaiñ uste orduan, Goihetxe nahi orduan), edo partizipio baten ondoren (Akesolo, Erkiaga)
● orduango ordünko Const; ordinko Larrasket; ordungo EArrese; orduango SMartin; cf. ArrasErrek barruango). / orduko ‘ordu hartako’: Etxep (zure orduko doloriak); part. ondoren Lazarg ((seme) ari jakea egin orduko, / alabeorrek gonea); ‘ordurako’: Ax; ‘ordu bakoitzeko’: Azk/Elexp (bizk., gnaf.); paradigma mugatuan sailkatuagatik, formalki artikulurik gabekoa da, cf. orduango.
orduan arte (Apaol), orduan berbertatik (Astar), orduan berean (Ax), orduan bertan (Larm [orduan bertan junta etzidin batzarrerik]), orduandanik (Leiz eta zub. autoreengan bakarrik ageri da; cf. hedatuagoak diren ordudanik (gip., gnaf., lap., aezk., erronk., zub.), ordutanik (gip.)), orduandaraino (ordian drano Belap), orduandik (SMartin), orduan eta …-ago (Kardab; lokailu diskurtsiboetarako, ik. behean), orduangoxe (orduangotxe TEtxeb), orduankoz (ordünkoz EskualOn 1904), orduan-orduan (‘orduero’: frBart), orduan orduko (Mburu [egun oro egiten dituzte eguneko beren gauz onak, horduan hordukoak]), orduantsu (Laf), orduantxe (‘kasu horretan’: EtxSar; ‘orduan bertan’: Kardab), ordukoan (‘orduan’: Orixe), ordukoxe (ordukotxe RIEV 1923 (gip., 1783)), orduon (Laf), ordu-orduan (‘puntu-puntuan’: Altube).
► Osaeraz inesibo mugatua, ordu + -an; arrunta da hainbat hizkuntzatan denborazko adberbioa sortzea ‘ordu’ + inesibo egitura baliatuz; cf. fr. alors, it. allora ‘orduan’. Bestalde, ohartzekoa da Erronkarin gune-ren inesiboa den gunian erabiltzen dela esanahi berarekin.
Beste hizkuntzetan ere dokumentatua dago denborazko adiera etimologikotik besteetarako bilakaera: adibidez, ‘ordu hartan’ ← ‘hortaz, kasu horretan’ bilakaerarako, cf. it. allora bera, edo gazt. entonces; denbora adberbio izatetik ondoriozko lokailu izatera iritsi da osaeraz euskarazkoaren kide den allora (< lat. illa hora ablatiboa, edo *ad illam horam; Borreguero & Bazzanella 2011 eta, gazt. entonces-erako, Borreguero 2012: 312-333). Euskaraz lokailu diskurtsibo gehiagotan ere agertzen da, cf. orduan eta …-ago, eta ekialdeko ‘nahiz eta’ balioa.