- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
paradisu (baradiso/-u 1330: PobNav [Toda Baradiso, Martin Periz Uaradisu]; baradizu xiv. m.: PNoster; paradisu 1537: frJZum; parabizu 1545: Etxep; paradizu 1576: NavIntel). ■ Bazter orotan aurkitzen den hitza da. Historikoki paradisu eta parabisu (lap. [baina Leiz parad-], bnaf. eta gnaf. puntu batzuetan) dira forma zabalduenak. B- duten formak (baradisu/-o, baradizu) dira aurrenik dokumentatzen direnak. Hasierako b- aezkeraz ere agertzen da, XIV. mendeko lekukoetan ez ezik; -z- ere XIV. mendeko PNoster-en ageri da, eta gerora gehienbat gnaf. (NavIntel, Ezkurra paradizu) eta bnaf. eremuan (Etxep, LanDot, LuzDot…). Ph- XVIII. mendetik aurrerako zuberotarretan (ez Belap, bai Maister) eta Salaberriren hiztegian ageri da. Zuberotarrek -üsü forma asimilazioduna darabilte (OihAtsot, Tartas -usu, LanDot -üzü). Lazarragagan padarisu aldaera metatesiduna ageri da (padarisuko reñuan; Land, Lazarg paradisu). Bukaera -o-duna Leizarragagan dago jad. (-u-rekin batean), baina XVIII. mende bukaeratik aurrera hasten da ugaltzen hegoaldeko testuetan (Lizarg, Mogel); parai-dun formak ere orobatsu (Kardab, Lizarg).
paradisukoi (Mokoroa [Larrarteko zelaigune paradisukoia]), paradisuratu (Haranb [zu parabisuratua… eta ni ondikozkotua]).
► Paradisum da hitzaren jatorria, elizako latinetik sartua: baradizu-ren b- eta -z- kontsonanteek maileguaren antzinatasuna salatzen dute (Mitxelena 1968b: 483); lehenik dokumentatzen den aldaera da, baradiso/-u formekin batera.
Esan liteke, baradizu-tik abiatzen bagara, eredu erromanikoak gailentzen joan zaizkiola hitzari eremu gehienean (p- / -s- / -o / parai-, azken biak nagusiki hegoaldean: cf. gazt. paraíso). Aipagarria da zub. ph- herskari hasperenduna: garbi-garbi geroagokoa da hasperenik gabekoa baino.
Hortzetako herskariaren ordez -b- duten formak —parabizu, parabisu— asimilazioz azaldu izan dira, p- ezpainetakoaren eraginez (FHV 259). Euskararen barreneko bilakaeraren aukera baztertu gabe, aintzat hartzekoa da hizkuntza erromantzeetan ere bazirela antzeko formak (cf. fr. zah. parevis, edo Asturiasko 1054ko parabisu; FEW 7, 616a, paradisus).[1]
Wartburgek dioen bezala hitza grezieratik hartu zuen latinak, eta honek azken buruan persiera zaharretik (FEW 7, 616a).
Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren zerbitzura dago. Horrez gainera, zabalik dago ikertzaile ororentzat, eta bere ahalbideen neurrian euskal kultura gaien ikerkuntza eta hedapena sustatzen eta laguntzen saiatzen da.