Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa

II. Eranskina. Hiztegiaren Egitura: Familiak eta Aldaerak

Bi informazio mota bildu dira eranskin honetan. Batetik, hiztegiaren hezurdura erakusten du ezkerreko zutabeak; bestetik, hitzen aldaerak jaso ditugu eskuineko zutabean. Horrela, hiztegian trataturiko hitzen argazki orokorra eskaintzen du eranskin honek, haien aldaerak barne.

Familia bakoitzaren egituraren berri ematen du ezkerreko zutabeak, familia-buruak, sarrera nagusiak, azpisarrerak eta eratorri esanguratsuak zerrendatuz; horretarako, hiztegian bertan erabilitako ikurrak baliatu dira (“♦, ♦♦, ♦♦♦” sarrera-buruetarako eta “●” eratorri-elkartu esanguratsuetarako), eta haiei “-” gehitu zaie, sarreren barneko egituran agertzen ez diren baina eztabaidan esanguratsuak izan diren hitzak sartzeko. Familia-buruaren ezkerrean, hari dagokion zenbakia jarri da, 200eraino, eta haren eskuinean familia horretan tratatu diren hitzen kopurua, honela: “082 gain [144]”.

Hitzen guztirako kopurua sarrera-buruen, azpisarreren, eratorri-elkartuen eta hitz esanguratsuen baturak ematen du; zenbait sarrera-buru bi balira bezala zenbatu dira, ikuspegi modernotik hitz ezberdintzat jotzen diren aldaera edo esanahiak dituztelako: gutun/kutun, aztapo/oztopo, azkar (zuhaitza eta izenondoa), kristau/giristino, sein/sehi, zurtoin/txorten.

Ohar bat egin behar da familien zenbaketari buruz. Hitzetako batzuk, hiztegiaren egitura nagusiaren barnean familia beregain gisa tratatu badira ere (tipografikoki: letra lodian eta aurretik tarte zabala dutela) eta nahiz eta alfabetikoki dagokien tokian egon, zenbaki berarekin markatu dira, honela: “093 gudu” eta “093a ingude”, “105 hoin” eta “105a orein”, “082 gain” “082a garba₂” eta “082b gartzeta”, “169 putzu” eta “169a mutio”, etab.

Batez ere maileguak dira: euskaraz ez, baina jatorri-hizkuntzan azken buruan familia berekoak direlako edo izan daitezkeelako jaso dira zenbaki beraren pean (abade/abadia, abere/aberats, abuztu/uzta, begiratu/beila/bigira, berandu/belu, deitu/deitoratu, errege/erregina, fidatu/fio₁, gudu/ingude, gauza/kausa, landa/lander, putzu/mutio, xahu/sano, zama/zamari). Beste batzuk, berriz, zenbaki beraren pean ezarri dira haien eztabaida etimologikoa, arrazoi bategatik edo bestegatik, uztartuta dagoelako: *edun (jaungoiko)/jainko, hoin/orein, urri/urriki/urririk; hauen artean, badira arrazoi historiografikoengatik landuriko zenbait hitz, berez garrantzia etimologiko apalekoak izanagatik; horietakoak dira bat-ekin zenbatu ditugun bagai eta bagant. Azkenik, badira homofonia hutsarengatik azterturiko hitzak eta haien homofonoekin batera bildu eta zenbaturikoak: fio₂, esaterako, fidatu/fio₁-ekin sartu da, eta gartzeta, berriz, gain (garezur, garondo)-rekin.

Hortaz, etimologiazko irizpideak hertsiki hartuta, 200 familia baino gehiago tratatu dira sarrera beregainetan, 224, zehatzago esateko, baina “gehigarri” hauei ez diegu zenbaki propiorik eman ez diegulako aitortu nahi izan azterketarako ez zuten autonomiarik. Horregatik, dela azken jatorri bereko mailegu direlako dela arrazoi historiografikoengatik, familia bakarra balira bezala hartu dira, kontaduriarako, sarrera bikote eta are hirukote zenbait. Bestela esanda, oinarrizko 200 horiengatik justifikatzen da gainerako guztiak ere aztertu izana.

Eskuineko zutabean, esan bezala, tratatu diren hitzen aldaerak jaso dira. Hiztegian erabilitako irizpidea izan da etimologiarako esanguratsuak ziren aldaerak jasotzea, ez OEHn dauden guztiak, eta horregatik kanpoan utzi dira zenbait bazterreko aldaera. Hiztegian aipatzen eta berariaz aztertzen diren aldaerak bildu dira; zerrenda hauek, beraz, ez dira osokoak, baina bai aldaera esanguratsuenen bilduma.

Parentesi artean eman dira arazo filologikoren bat duten aldaerak (ahuts, pauts, gara, ige, erki, etab.) eta hertsiki hitz nagusiaren aldaerak ez direnak (apat, apata, etab.). Orobat eman da parentesi artean aldaera grafiko zenbaiten berri, eta baita zehaztapen fonetiko gehigarriei buruzko informazioa ere. Zenbait kasutan, hitz bat eta haren aldaerak kategoria bat baino gehiagokoak izan daitezke, eta testuan hala dator jasoa (jario izen zein aditz izan daiteke, zabor izen zein izenondo, etab.); aldaeren zerrenda honetan, ordea, ez da bereizketarik egin.

Erdi Aroan edo tradizio sekundarioan dokumentatzen bada testuen historian dokumentatu gabeko aldaeraren bat, [TS] jarri zaio aurretik. Besterik ez bada adierazten, “;” ondotik elkartu-eratorrietako forma dago; bestela, parentesi karratuen arteko laburdurarekin, aditz-izenak, trinkoak, etab.

---