Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII. No hay ningún ej. suletino. En DFrec hay 2 ejs. de usnatu y 2 de usmatu.
etimologikoa
Etim. Préstamo románico; v. DCECH s.v. husmear.
sense-1
1.
(G, AN, L, BN, S; UrtGram 400, Dv, H),
usmatu (AN-burg, L, B, Ae, Sal; Lar, Añ(G, AN), Dv, H),
usmetu (B),
uzmatu (Sal)
Ref.:
A(usmatu, usnatu, uzmatu);
EAEL 19;
IzetaBHizt2(usmetu)
. Oler, percibir un olor; olfatear, husmear; aspirar aire por la nariz para percibir un olor."Husmear"Lar.
"Oler, percibir olor"Añ.
"Percibir olores, olfatear"A.
Beharriak badituzte / ez aditzen ordean, / baita sudurpillak ere, / ez usnatzen ordean.EZEliç 263.
Badira gauza batzuk ikhusi gabe, sudurraz beraz, urrinaz usnatzen eta iakiten baitira. Ax 414 (V 269).
Lizun zalekeria da gauza deshonestik miratzea, entzutea, aiphatzea, usnatzea, ukitzea. HePhil 261 (SP 259 sudurretara ekhartzea).
Laugarrena, sudurraz usmatzea. AñCatAN 62 (tbn., con alguna variación, en CatB 80, CatAe 64 y CatAria 455).
Usmatzeuntéla zeru atxón bát. LEUrt(ms.) 111v (ed. 1846, 314 usmatzen dutela edo aditzen dutela
).
Haragia beleak usnatu ordutik. HbEsk 234.
Usmatzen badute yatekorik barnean. DvDial 31 (It senti, Ur usain egin, Ip asmatü).
Usnatu edo senditu zuenean usain ezti eta gozo bat. JnnSBi 97.
( s. XX)Horra gure lehoina so eskuin, so ezker, / usna hemen, usna han, orotarat laster. Ox 130.
Mahainetik heldu zen usain gozoa usnatu. ZerbMetsiko 190.
Belar ebaki-berriaren usai gozoa usnatzen duelarik. OrMi 108.
Ene ahal guziaz usnaturikan ere, usain hura den-gutienik ez dut hautemaiten egun. JEBer 57.
Ahabiaren urrina hain zen handi non otsoak ezin usna zezakeen zein lekutan gorde zen Bertha. MdePr 93.
Lili zurien usaia bereizten dut ubelenetik batere usnatu gabe. OrAitork 254.
Usain gozorik ez da bideska itzaltsuetan husmatzen duzuna baino aiphatuagorik.Herr 7-8-1965, 1.
Lur ezea usnatzen ari naiz. TxillLet 64.
Badirudi lehenagokorik ez dugula usnatu ere gogo. MEIG VII 39.
sense-2
2.
(L ap. A
; H),
usmatu (G, L, BN ap. A; O Not, H). Notar, sentir; sospechar, presentir."Suspicare, existimare [...] asmatze vel usmatze
"ONot 47.
"Chercher par indices"H.
"Barruntar, presentir"A.
"Sospechar"Ib. Eztá konparaziorík, baña, usmatzeko zerbáit, beira nola irúzkian dén sú, ta árgi, ta béroa; eta irurák iruzkibát. LEDoc 38.
Zergátik ote dá Jaun dibinoak negár egitea okasio gártan? Usmátus goázen, nola dezakégun. LEUrt(ms.) 98v (ed. 1846, 178 goazen usmatuz edo usaia artuz
).
Herritako yendetan prezagarriena / izaten ohi bethi yainkotiarrena; / hura dute beharrek lehenik usnatzen. HbEsk 114.
Urrunetik usnatzen du gudua; aditzen ditu aitzindarien solas berogarriak, eta armadaren marrumak. DvIob 39, 25 (BiblE sumatzen).
Badakizue zeruaren eta lurraren itxuratik usnatzen, nolaz bada ez duzue denbora hau ezagutzen?DvLc 12, 56 (Lç iujeatzen, He, TB, Oteiza, Brunet, Ker ezagutzen, Ol aditzen, Or itxura artzen, IBk, IBe antzematen).
( s. XX)Ondo usmau eban zer jazoko zan. EchtaJos 45s.
Beste artan aitorpen baten, iritzi baten zergatika usmatuko dezu. "Adivinaréis"
.ZinkCrit 71.
Zergatik [...] gizon orrek biotzean zekarren asmo beltza berak etzuan usmatu?LhYol 46 (42 usnatu
).
Ez duzue bidarritarraren bertsuetan barkoxtar Topeten kantorek hanturaz daukaten errabia, hoskin eta gaitzeristerik usnatuko. Ox 206.
Eta zertako zen asto sortu / oraikoan du zinez usmatu. Ib. 115.
Ba dakik zetan usmatu dodan irunaka iñardukala?OrTormes 25.
Soldaduak armak usmatuko ote zizkioten bildurrik. OrSCruz 27.
Usnatu gintuzteneko, alemanak karraskan tiroka hasi zitzauzkun. ZerbGerlan 26.
Arrotzak bereala usmatu zuan gañera zetorkion guztia. AnabUsauri 101.
Usmatzen detan zoritxarra, ezin diot aitortu. GoenY 1934, 178.
Sagardotegietan zerbait usmatzearren, zelatari-aldra bat joaten zan. TAgUzt 219.
Ekaitzaren zantzua usnatu duenean. Ib. 130.
Urhats batzu entzun zituzten eta usmatu zuten oraikotik hek zirela, Murtutsen karreatzaileak. LfMurtuts 22.
Eleizpean egozan areik ez eben usmau be Txinpasek iñotsenik. BilbaoIpuiB 82.
Bizitza elorri zala usmatu zenduanean. GandElorri 27.
Neguantza usnatzen dutenean egaztiak igeska dijoazi. VillJaink 150.
Ezin beitüt usmatzen / ahari karesa. (Canc. pop.). DRA.
azpiadiera-2.1
(L-côte, S ap. A),
usmatu (L, R ap. A). "Profetizar"A.