Euskararen Gramatika

32.3.1. Maila alderatzen duten desberdintasunezko perpausak

32.3.1.1. Morfema

32.3.1.1a Mailari dagokion desberdintasunezko konparazioa bideratzeko baino …-ago zati biko morfema erabiltzen da eskuarki. Alde batetik, -ago mailakatzailea adjektiboari edo adberbioari erantsita, adjektibo sintagma konparatiboa (handiagoa, zuriago) edo adberbio sintagma konparatiboa (gaizkiago, urrunago) eratzen dira; bestetik, berriz, sintagma horren osagarri den konparazio perpausa baino morfemak bideratzen du (uste zuten baino…) —aldaerak: bano, beno, beino—. Hau da, berriz, morfema horiekin eginiko sintagmen ohiko ordena: [mendeko perpausa + baino — adjektiboa/adberbioa + -ago] ([Durango baino handiagoa] da Bilbo; [Uste zuten baino errazago] irabazi dute partida). Ordena hori ez da, ordea, aldaezina. Hala, konparazio perpausa nagusiaren eskuinera pasa daiteke (Bilbo handiagoa da Durango baino), eta osagairen bat ere sar daiteke konparaziozko perpausaren eta kuantifikatzaile konparatiboaren artean (Lana baino alferkeria maiteago dugu).

Bizkaieraz baizen morfema ere erabiltzen da desberdintasunezko perpaus hauetan, berdintasunezkoetan bezala: Baina zu baizen hobeto maite dut neure mendia (Agirre); Ea, ba, laster etortzen haizen aberatsago Rotxil bat baizen! (K. Enbeita).

Batez ere lapurteraz eta behe-nafarreraz ezen ez forma erabiltzen da —aldaera, zubereraz batik bat, ezi ez—: Hobe zela poto egitea, ezen ez arrazoi txar bat ematea (Xalbador). Perpaus nagusiaren ondoan ematen da beti morfema honekin eginiko mendeko konparaziozkoa, eta ezin da ezkerrera pasa: *Ezen ez arrazoi txar bat ematea, hobe zela poto egitea; morfema bera perpausaren hasieran da, baino ez bezala: Nahiago dut neure lana {ezen ez zurea ∼ zurea baino}²⁶⁸.

32.3.1.1b Esan bezala, konparazioaren ardatza den adjektiboari edo adberbioari eransten zaio -ago morfema. Adjektiboa mugatua zein mugagabea izan daiteke, adjektibo arrunta bezala (Ez da txikiagoa Peru-Fermin Izkoren poza, J. Mokoroa); Zu txiki-txikia zinen. Orratz-burua baino askoz txikiago, M. Atxaga); adjektiboa izen sintagmaren barnean dela ere erabil daiteke (Izarra baino andre ederragoa ihesi joan zait); sintagmaren ordena aldatuta eta adjektiboari -ko erantsita ere egin daitezke, zenbaitetan, horrelakoak (Izarra baino ederragoko andrea joan zait ihesi, Txirrita), bai eta erlatiboaren bidez ere (Izarra baino ederragoa den andrea). Berdintasunezko konparazioan bezala, desberdintasunezkoan ere erabiltzen dira inoiz izenak maila konparazioan (Ni baino gizonago portatu haiz, X. Amuriza; Abereak baino abereago egin naiz, Duvoisin); adjektibo gisa erabiliak dira izen horiek. Eta, esan bezala, adberbioari ere erants dakioke morfema konparatiboa (Trena lehen baino urrunago iristen da orain)²⁶⁹.

Adjektiboen kasuan postposizio atzizkiak -ago morfemaren ondotik ematen dira (etxe handiagora; leku atseginagotik; ohe bigunagoan); oinarrian izena duten adberbio sintagmen kasuan, berriz, morfema azkenean joan daiteke (kontuzago; gusturago; aurrerago; pozikago).

32.3.1.1c Baino morfemaren ezkerrean konparazio perpaus mendekoa doa, erreferentziazko terminoa daramana, eta, ohi bezala, mota askotakoa izan daitekeena:

– Aditz eta guztikoa: EBko ekonomia hasieran pentsatu genuen baino kaltetuagoa dago (Egunkaria).

– Aditz modala, adizki jokatua gabe gehienetan: Nahi baino askoz maizago jaso behar izan du baloia sareetatik (Berria); Hamabostaldiko entzulea behar baino mantsoago ari da ohitzen (Berria).

– Uste izan, espero izan eta pentsatu gisako aditzak ere adizki jokatua gabe ematen dira maiz: Inkestaren arabera, enpleguak uste baino bilakaera hobea izan du (Berria); Titinek eta Pascualek espero baino partida erosoago izan zuten (Berria).

– Izen sintagma, absolutiboa: Enpresa handiak txikiak baino baikorragoak dira. Ergatiboa: Mediku gazteek garai batekoek baino prestakuntza hobea dute. Datiboa: Niri baino agur beroagoa egin dizute zuri. Aditz izena: Jarrera militantea izatea baino errazagoa da tabernan egotea (Berria).

– Postposizio sintagma: Etxean baino lasaiago non? Edo adberbio sintagma: Atzo baino hobeto gaude gaur.

– Osagai bat baino gehiagokoa: Joseba lanean baino erneago ibili zen musean Andoni.

– Baldintza perpausa, alegiazkoa: Gazta-erdi bat ere atera zuten, kare-mazaz egina balitz baino gogorragoa (Berrondo).

– Izan aditza, den baino handiagoa gisako sintagmetan: Den baino ere hamar aldiz laburrago iduritu zitzaidan bide hori (J. B. Elizanburu).

– Ezezko polaritatea duten inor, ezer, inoiz eta inon gisako izenordain edo adberbioak ere izan daitezke baino-ren aurreko perpaus murritza, erreferentziazko terminoa daramana; baino …-ago konparazio morfemak baiezko esanahia ematen die: Inor baino ederrago zarena (Lazarraga); Maitasuna ezer baino indartsuagoa da (J. Altuna); Lapurren artean inon baino agintari- behar gehiago izaten da (Kirikiño); Sekula baino ere zoroago zebilkion bihotza (Barrensoro). ‘Beste denak baino ederrago’ esan nahi da lehen adibidean, ‘beste denbora guztian baino zoroago’, azkenekoan.

Gehienetan laburra da ezen ez formarekin eginiko perpausa: Hobea zela zuen erlijioa, ezen ez gurea (Agirre Asteasukoa); Hobe zuela goizegi ezen ez eta berantxe (J. B. Etxepare); Ezina azkarrago da ezi ez zina (Oihenart).

32.3.1.1d On adjektiboaren eta ondo/ongi adberbioen konparatiboak hobe eta hobeto/hobeki dira, hurrenez hurren²⁷⁰: Iaz baino festa hobeak antolatu dituzte aurten; Lanean baino hobeto gaude oporretan. Berez konparatiboak izanik ere, erantsi egiten zaie inoiz -ago morfema, hobeago, hobetoago/hobekiago forma erredundanteak eratuz: Bizitza hobeago baten itxaropena (EH); Nork daki bere barrengo berri bakoitzak berak baino hobetoago? (Villasante); Ongi baino hobekiago nekien hori (EH).

Hobe izan perifrasiak partizipioa nahiz aditz izena goberna dezake: Hobe duzu horren neskamearekin ibili (Lardizabal); Hobe duzu alderdi bat galtzea (Lardizabal); Hobe du […] bere txikien etorkizunari begiratu (Etxaniz); Isilik egotea hobe izango dut (Mitxelena); Hobeko dut isilik gelditu (Mitxelena).

Hobetsi aditzarekin eginiko esaldiak, berriz, erreferentziazko terminoa aipatu gabe eratzen dira gehienetan. Lasai bizitzea hobetsi du esaldiaren gisakoak egiten dira maiz ‘zer baino’ esan gabe, erreferentzia puntu hori suposatutzat emanda edo.

32.3.1.2. Beste konparazio mota batzuk

32.3.1.2a Nahiago izan, gurago izan, maiteago izan eta beharrago izan aditz perifrasiak konparatiboak dira; bi nahi, gura, maite edo behar izateren maila alderatzeko erabiltzen dira: Garai batean pilota genuen ogia baino nahiago (Uztapide); Jolasa baino ardo ona gurago dute (Agirre); Haietako batzuek maiteago dute gaur isiltasuna argibideak ematen ihardutea baino (Mitxelena); Inoiz baino beharrago du euskarak literatura gordina (Berria). Nahiago izan aditz perifrasiak nahi izan-en jokabide bertsua du gobernatzen dituen perpausei dagokienez, hau da, partizipioa edo aditz izena erabiltzeari dagokionez (nahiago dut {etorri ∼ etortzea}). Bizkaierako eskualde batean izan ezik, non -tzea erabiltzen den kasu guztietan, hau da jokabide nagusia: perpaus bietako subjektuak erreferentziakide direnean, partizipioa hobesten da: Nahiago dut ondrarekin pobre bizi, ez aberats ondrarik ez dudala (Bilintx), eta erreferentziakide ez direnean aditz izena: Nahiago dut lan hori zuk egitea. Esaldia konplexua denean, hala ere, konparazioaren perpaus biak agerian direnean, esate baterako, kontuak aldatu egiten dira eta konbinazio diferenteak dira posible, subjektuak erreferentziakideak izanik ere: Marokok badaki, bertako sahararrek nahiago dutela Sahara aske batean bizitzea, euren menpe bizi baino (Argia). Nahi izan soilak bezain lotura trinkoa ez du, hala ere, nahiago izan aditzak partizipioarekin: *Nahi dut ez ikusi, baina Nahiago dut ez ikusi.

32.3.1.2b Lehen adberbioa ere izan daiteke konparazioaren ardatza; konparatiboa da berez adberbio hori, baina -ago morfema har dezake, lehenago forma eratuz: Zu baino lehen joan dira gonbidatu gehienak; Larunbatean baino lehenago iritsi zara gaur. Ohiko konparatiboak dira horiek, perpaus nagusian mendeko perpausa txertatua dutenak: Zu (joan zaren) baino lehen joan dira gonbidatu gehienak; Larunbatean (iritsi zinen) baino lehenago iritsi zara gaur. Konparazio termino biri dagozkien gertakarien denbora konparatzen da esaldi horietan.

Bada beste egitura bat, zeinetan data batek edo denbora jakina seinalatzen duen sintagma batek ematen dion gertakari nagusiari erreferentzia: Larunbata baino lehen amaituko dut lana. Zaila da sintagma horretan perpausa ikustea, sintagmak berak —kasu honetan larunbata sintagmak— ematen baitu denbora erreferentzia. Gertakari batek seinala dezake data (Gerra baino lehen hobeto bizi ginen), baina horrelakoetan ohikoa da partizipioa erabiltzea (Gerra hasi baino lehen hobeto bizi ginen). Itxura konparatiboa dute esaldi horiek, baina gertakaria denboran kokatzea dute egitekoa, eta baino lehen forma, horrelakoetan, aurretik postposizioaren parekoa da (larunbata aurretik, gerra hasi aurretik).

Lehen nahiz lehenago formak erabiltzen dira esaldiotan, bai konparaziozkoetan bai denborazkoetan, baina diferentzia adierazlearekin doazenean lehenago forma hobesten da: Zu baino askoz lehenago joan dira gonbidetuak; Larunbata baino egun bi lehenago amaituko dut lana. (Ikus 35. eta 36. kapituluak).

32.3.1.2c Desberdintasuna adierazten dutenak izaki, perpaus hauek onartzen dituzte konparatuen arteko aldea seinalatzen duten diferentzia adierazleak. Aldearen neurri zehatza ematen dute aditzera zenbatzaile zehatzekin eginiko modifikatzaileek (bost metro luzeago, bi urte(z) zaharrago, lau egun lehenago). Aldearen handia seinalatzen dutenetan askoz (ere), askozaz (ere) eta askotaz (ere) dira ohikoenak, batez ere mendebaldean erabiliak: Lan batzuk besteak baino askozaz gogor eta neketsuagoak dira (Eguzkitza); Alde txarrak alde onak baino askotaz ere nabarmenago direla (Mitxelena). Ohikoak dira, orobat, anitz(ez) eta hagitz(ez), ekialdean batez ere: Primaderan eder da segur eguzkia, anitzez ederrago haurraren begia (Oxobi); Serafin guztiak baino hagitz garbiagoa zen (Mendiburu); Hagitzez hobeago da sainduak ohoratzea (Xurio). Gisa horretakoak dira hamaika aldiz edo mila bider gisakoak ere: Zeruak eta lurrak baino mila bider ederrago dena (J. J. Mogel). Horietaz gain, biziki, izugarri, itsuski, gogorki eta aise erabiltzen dira inoiz, baita, lagunartean, dezente ere. Arras, arrunt, guztiz edo oso, aldiz, erabateko modifikatzaileak direnez, ez dira diferentzia adierazle gisa erabiltzen (*guztiz txikiago, *oso trebeago).

Esaldi hauetan aipatu gabe uzten da zenbaitetan konparazio perpaus mendekoa: Aldizkariak askoz hobeak dira egungo egunean (Mitxelena) —‘lehen baino’, alegia—. Hori gertatzen da hainbat diferentzia adierazlearekin eratzen diren hainbat hobe(to) edo hainbat gaizto(ago) gisako esapideetan, ‘zer baino hobeto’ edo ‘zer baino gaiztoago’ adierazi gabe uzten baitute. Hainbat hobe(to) forma ‘poza adierazten duen esapidea’ da, EHren arabera: Jakina, irabaziz gero, hainbat hobeto, baina hori ez da helburu nagusia (Berria); Ikusten dut zenbaiten aurpegia arintzen: hainbat hobe! (EH). Hainbat gaizto(ago), berriz, ‘atsekabea adierazten duen esapidea’ da, eta ‘okerrago’ esan nahi du: Hainbat gaiztoago egiten ez dutenentzat (EH); Hainbat gaizto guretzat, ez badugu sinesten (EH)²⁷¹.

32.3.1.2d Aldea txikia dela adierazteko, berriz, pixka(ren) bat, apur bat edo pitin bat gisakoak erabiltzen dira: Zeu baino pixkaren bat handiagoa (Agirre); Besteak baino burua apur bat argiago zuen bat aurreratu zen (Otxolua). Orobat, -xe edo -txo atzizkiak —hau Hegoaldean, eta bereziki mendebaldean—: handixeago, urrutixeago, gaizkixeago, hobetoxe, hobekixe, hobekixeago; atzeratxoago, aurreratxoago, beheratxoago, berandutxoago, goiztxoago, goratxoago (§ 6.3.4, § 6.3.5).

32.3.1.2e Konparazioari balio enfatikoa ematen dio baino ere formak. Erreferentziazko elementuaren maila kontuan hartzeko modukoa dela suposatuz, lehen terminoari dagokiona are handiagoa dela ematen du aditzera forma honek. Laguna baino ere arinagoa naiz dioenak laguna arina dela iradokitzen du, eta bera areago dela baieztatzen. Bezperan baino ere hitsago jaiki zen (Barbier); Eta orain batere gaixorik izan ez banu baino ere askoz kontentuago bizi naiz (Uztapide). Ere adberbioa baino morfemari lotua dago, eta ezin da bien artean etenik egin: *Txoriak baino / ere arinagoa da, baina Txoriak baino ere / arinagoa da.

Are indargarria, berriz, -ago morfemari dagokiola erabiltzen da: Azalez aberatsa […] izanik, are aberatsagoa da mamiz (Mitxelena); Elurra baino are zuriagoa (EH); Are gorrotagarriago zitzaion Isabela (Mirande); eta espletiboa ondoan duela: Irudi ederra osatzen zuen; are eta ederragoa besoak jaso eta bere bular eta sabeleko giharrak nabarmen gelditu zirenean (EH). Erreferentziazko terminoak adierazten duenaren maila aintzat hartzeko modukoa dela suposatzen da esaldi hauetan ere; hala, esate baterako, Nire etxea lagunarena baino are dotoreagoa da esan daiteke lagunaren etxea dotorea dela aldez aurretik esana denean edo, bederen, halakoa dela suposatzen denean. Orobat erabil daiteke are adberbioa erreferentziazko terminoa beste bat baino areagokoa dela esana denean: Nire etxea lagunarena baino handiagoa da; zurea, berriz, nirea baino are handiagoa. Esan bezala, are forma -ago mailakatzailea daraman sintagmarekin lotua dago, eta ezin da haien artean etena egin: *Elurra baino are / zuriagoa da, baina Elurra baino / are zuriagoa da. Dagokion adjektibo edo adberbioa isilduta, berriz, areago forma eratzen da: Lehen pozik baziren ordutik aurrera areago (Etxaniz), ‘are pozago’, alegia.

Oraindik/oraino adberbioa ere erabiltzen da konparazioaren indargarri: Ederra da bere egituran, eta ederragoa oraindik bere ariman (EH); Kaltegarriago oraindik izango litzateke haurrarentzat (Villasante); Gindoazela oraino gorago (Larre). Ikusten denez, adberbio hau, are ez bezala, kuantifikatzaile konparatiboaren aurrean nahiz ondoan eman daiteke²⁷².

32.3.1.2f Bestalde, -ago morfema konparatiboa baino-ri erantsita, bainoago forma erabiltzen da zenbaitetan, dagokion adjektiboa edo adberbioa isilpean dela: Ilun dago, baina ez kanpoko gaua bainoago (Garde), ‘gaua baino ilunago’, alegia²⁷³. (§ 14.10).

32.3.1.2g Kapituluaren sarreran esan den bezala, mailaren gutxiagotasuna adierazteko ez du berariazko morfemarik euskarak. Horren lekuan antonimoaren areagotasuna seinalatzen da zenbaitetan; etxe bat beste bat baino ‘garestitasun’ maila apalagokoa dela esateko, adibidez, Etxe hau bestea baino merkeagoa da esaten da zenbaitetan, aukera hori beti egokia ez bada ere. Berdintasuna ukatuz adierazten da beste zenbaitetan gutxiagotasuna: Etxe hau ez da bestea bezain garestia. Eta testuinguru berezietan ‘gutxiago adjektibo/adberbio’ egitura erabiltzen da: Ez da gutxiago bitxia.

32.3.1.2h Ezin …-ago zati biko morfemak dagokion adjektibo edo adberbioaren maila gorena, hots, superlatibo absolutua, adierazten du, oso, hagitz, guztiz eta horrelakoen pare: Bidea ezin ederragoa zen ≈ Bidea oso-oso ederra zen; Ezin hobeto erantzun zion ≈ Guztiz ondo erantzun zion. Zati biak batuta ezinago forma eratzen da, ondoko adjektibo edo adberbioaren maila gorena adierazten duena: Bidea ezinago ederra zen; Ezinago gaizki moldatuak (EH).

32.3.1.2i Instrumentalarekin edo ablatiboarekin eginiko azken baserriaz gorago edo gure etxetik harago sintagmak alderaketa adierazten dute —‘azken baserria baino gorago’ eta ‘gure etxea baino harago’ esan nahi dute, hurrenez hurren—, baina ez dute perpausa eratzen: Gure adimenduaz gorago direnak (Laphitz); Ene ahalaz gorago den gauza (Duvoisin); Zeruaz gorago da, lurraz beherago, itsasoaz urrunago (Hiribarren); Atorra altxatu eta, bizkarretik beherago dugun haragi meta hartan, ze zigorrada! (Manezaundi).

²⁶⁸ Lafittek (1962: 140): “une pareille construction est plus romane que basque”. Etxeberri Ziburukoak eta Hiribarrenek ezen soila erabiltzen dute inoiz (Lehenago hilen naiz, ezen eginen baitut gaizkia, Hiribarren).

²⁶⁹ Axularrek desideratzenago, erortzenago eta gordintzenago formak darabiltza, -ago morfema aditz izenaren inesiboari erantsita.

²⁷⁰ Ohiko bideko onago forma ere erabili izan da zerbait, gutxitan bada ere: Urrea izan ez balitz, gizonak askozaz onagoak, zuzenagoak eta apalagoak izango ziren (Agirre).

²⁷¹ De Rijk: “[…] one may well suspect those phrases to be calques from neighboring Romance languages (cf. Bearnese tan miélhou and tan pire in the north, and Castillan tanto mejor and tanto peor in south” (2008: 720).

²⁷² Hualde eta Ortiz de Urbina (2003: 827): “Sometimes instead of are ‘even’, the word oraindik ‘still’ is found in this construction, but it is generally seen as a calque from Spanish todavía más ‘still/even more’ to be avoided”. Dena dela, EHk onartzen du erabilera hau.

²⁷³ Adjektibo soila ere erabili izan da inoiz, -ago morfema isilduta: Nik uste baino luze izan da kartako parabola (Lazarraga); Gizon hauek izan dira egiazki, ez gauzen xuxentzaileak, baina gauza haien behinere baino trebes emaileak (M. Elizanburu). Ez da ohiko erabilera hori, eta esan behar da egitura osoa ematea dela argiena (uste baino luzeago).