Euskararen Gramatika

32.3. Desberdintasunezko konparazio perpausak

32.3.1. Maila alderatzen duten desberdintasunezko perpausak

32.3.1.1. Morfema

32.3.1.1a Mailari dagokion desberdintasunezko konparazioa bideratzeko baino …-ago zati biko morfema erabiltzen da eskuarki. Alde batetik, -ago mailakatzailea adjektiboari edo adberbioari erantsita, adjektibo sintagma konparatiboa (handiagoa, zuriago) edo adberbio sintagma konparatiboa (gaizkiago, urrunago) eratzen dira; bestetik, berriz, sintagma horren osagarri den konparazio perpausa baino morfemak bideratzen du (uste zuten baino…) —aldaerak: bano, beno, beino—. Hau da, berriz, morfema horiekin eginiko sintagmen ohiko ordena: [mendeko perpausa + baino — adjektiboa/adberbioa + -ago] ([Durango baino handiagoa] da Bilbo; [Uste zuten baino errazago] irabazi dute partida). Ordena hori ez da, ordea, aldaezina. Hala, konparazio perpausa nagusiaren eskuinera pasa daiteke (Bilbo handiagoa da Durango baino), eta osagairen bat ere sar daiteke konparaziozko perpausaren eta kuantifikatzaile konparatiboaren artean (Lana baino alferkeria maiteago dugu).

Bizkaieraz baizen morfema ere erabiltzen da desberdintasunezko perpaus hauetan, berdintasunezkoetan bezala: Baina zu baizen hobeto maite dut neure mendia (Agirre); Ea, ba, laster etortzen haizen aberatsago Rotxil bat baizen! (K. Enbeita).

Batez ere lapurteraz eta behe-nafarreraz ezen ez forma erabiltzen da —aldaera, zubereraz batik bat, ezi ez—: Hobe zela poto egitea, ezen ez arrazoi txar bat ematea (Xalbador). Perpaus nagusiaren ondoan ematen da beti morfema honekin eginiko mendeko konparaziozkoa, eta ezin da ezkerrera pasa: *Ezen ez arrazoi txar bat ematea, hobe zela poto egitea; morfema bera perpausaren hasieran da, baino ez bezala: Nahiago dut neure lana {ezen ez zurea ∼ zurea baino}²⁶⁸.

32.3.1.1b Esan bezala, konparazioaren ardatza den adjektiboari edo adberbioari eransten zaio -ago morfema. Adjektiboa mugatua zein mugagabea izan daiteke, adjektibo arrunta bezala (Ez da txikiagoa Peru-Fermin Izkoren poza, J. Mokoroa); Zu txiki-txikia zinen. Orratz-burua baino askoz txikiago, M. Atxaga); adjektiboa izen sintagmaren barnean dela ere erabil daiteke (Izarra baino andre ederragoa ihesi joan zait); sintagmaren ordena aldatuta eta adjektiboari -ko erantsita ere egin daitezke, zenbaitetan, horrelakoak (Izarra baino ederragoko andrea joan zait ihesi, Txirrita), bai eta erlatiboaren bidez ere (Izarra baino ederragoa den andrea). Berdintasunezko konparazioan bezala, desberdintasunezkoan ere erabiltzen dira inoiz izenak maila konparazioan (Ni baino gizonago portatu haiz, X. Amuriza; Abereak baino abereago egin naiz, Duvoisin); adjektibo gisa erabiliak dira izen horiek. Eta, esan bezala, adberbioari ere erants dakioke morfema konparatiboa (Trena lehen baino urrunago iristen da orain)²⁶⁹.

Adjektiboen kasuan postposizio atzizkiak -ago morfemaren ondotik ematen dira (etxe handiagora; leku atseginagotik; ohe bigunagoan); oinarrian izena duten adberbio sintagmen kasuan, berriz, morfema azkenean joan daiteke (kontuzago; gusturago; aurrerago; pozikago).

32.3.1.1c Baino morfemaren ezkerrean konparazio perpaus mendekoa doa, erreferentziazko terminoa daramana, eta, ohi bezala, mota askotakoa izan daitekeena:

– Aditz eta guztikoa: EBko ekonomia hasieran pentsatu genuen baino kaltetuagoa dago (Egunkaria).

– Aditz modala, adizki jokatua gabe gehienetan: Nahi baino askoz maizago jaso behar izan du baloia sareetatik (Berria); Hamabostaldiko entzulea behar baino mantsoago ari da ohitzen (Berria).

– Uste izan, espero izan eta pentsatu gisako aditzak ere adizki jokatua gabe ematen dira maiz: Inkestaren arabera, enpleguak uste baino bilakaera hobea izan du (Berria); Titinek eta Pascualek espero baino partida erosoago izan zuten (Berria).

– Izen sintagma, absolutiboa: Enpresa handiak txikiak baino baikorragoak dira. Ergatiboa: Mediku gazteek garai batekoek baino prestakuntza hobea dute. Datiboa: Niri baino agur beroagoa egin dizute zuri. Aditz izena: Jarrera militantea izatea baino errazagoa da tabernan egotea (Berria).

– Postposizio sintagma: Etxean baino lasaiago non? Edo adberbio sintagma: Atzo baino hobeto gaude gaur.

– Osagai bat baino gehiagokoa: Joseba lanean baino erneago ibili zen musean Andoni.

– Baldintza perpausa, alegiazkoa: Gazta-erdi bat ere atera zuten, kare-mazaz egina balitz baino gogorragoa (Berrondo).

– Izan aditza, den baino handiagoa gisako sintagmetan: Den baino ere hamar aldiz laburrago iduritu zitzaidan bide hori (J. B. Elizanburu).

– Ezezko polaritatea duten inor, ezer, inoiz eta inon gisako izenordain edo adberbioak ere izan daitezke baino-ren aurreko perpaus murritza, erreferentziazko terminoa daramana; baino …-ago konparazio morfemak baiezko esanahia ematen die: Inor baino ederrago zarena (Lazarraga); Maitasuna ezer baino indartsuagoa da (J. Altuna); Lapurren artean inon baino agintari- behar gehiago izaten da (Kirikiño); Sekula baino ere zoroago zebilkion bihotza (Barrensoro). ‘Beste denak baino ederrago’ esan nahi da lehen adibidean, ‘beste denbora guztian baino zoroago’, azkenekoan.

Gehienetan laburra da ezen ez formarekin eginiko perpausa: Hobea zela zuen erlijioa, ezen ez gurea (Agirre Asteasukoa); Hobe zuela goizegi ezen ez eta berantxe (J. B. Etxepare); Ezina azkarrago da ezi ez zina (Oihenart).

32.3.1.1d On adjektiboaren eta ondo/ongi adberbioen konparatiboak hobe eta hobeto/hobeki dira, hurrenez hurren²⁷⁰: Iaz baino festa hobeak antolatu dituzte aurten; Lanean baino hobeto gaude oporretan. Berez konparatiboak izanik ere, erantsi egiten zaie inoiz -ago morfema, hobeago, hobetoago/hobekiago forma erredundanteak eratuz: Bizitza hobeago baten itxaropena (EH); Nork daki bere barrengo berri bakoitzak berak baino hobetoago? (Villasante); Ongi baino hobekiago nekien hori (EH).

Hobe izan perifrasiak partizipioa nahiz aditz izena goberna dezake: Hobe duzu horren neskamearekin ibili (Lardizabal); Hobe duzu alderdi bat galtzea (Lardizabal); Hobe du […] bere txikien etorkizunari begiratu (Etxaniz); Isilik egotea hobe izango dut (Mitxelena); Hobeko dut isilik gelditu (Mitxelena).

Hobetsi aditzarekin eginiko esaldiak, berriz, erreferentziazko terminoa aipatu gabe eratzen dira gehienetan. Lasai bizitzea hobetsi du esaldiaren gisakoak egiten dira maiz ‘zer baino’ esan gabe, erreferentzia puntu hori suposatutzat emanda edo.

32.3.1.2. Beste konparazio mota batzuk

32.3.1.2a Nahiago izan, gurago izan, maiteago izan eta beharrago izan aditz perifrasiak konparatiboak dira; bi nahi, gura, maite edo behar izateren maila alderatzeko erabiltzen dira: Garai batean pilota genuen ogia baino nahiago (Uztapide); Jolasa baino ardo ona gurago dute (Agirre); Haietako batzuek maiteago dute gaur isiltasuna argibideak ematen ihardutea baino (Mitxelena); Inoiz baino beharrago du euskarak literatura gordina (Berria). Nahiago izan aditz perifrasiak nahi izan-en jokabide bertsua du gobernatzen dituen perpausei dagokienez, hau da, partizipioa edo aditz izena erabiltzeari dagokionez (nahiago dut {etorri ∼ etortzea}). Bizkaierako eskualde batean izan ezik, non -tzea erabiltzen den kasu guztietan, hau da jokabide nagusia: perpaus bietako subjektuak erreferentziakide direnean, partizipioa hobesten da: Nahiago dut ondrarekin pobre bizi, ez aberats ondrarik ez dudala (Bilintx), eta erreferentziakide ez direnean aditz izena: Nahiago dut lan hori zuk egitea. Esaldia konplexua denean, hala ere, konparazioaren perpaus biak agerian direnean, esate baterako, kontuak aldatu egiten dira eta konbinazio diferenteak dira posible, subjektuak erreferentziakideak izanik ere: Marokok badaki, bertako sahararrek nahiago dutela Sahara aske batean bizitzea, euren menpe bizi baino (Argia). Nahi izan soilak bezain lotura trinkoa ez du, hala ere, nahiago izan aditzak partizipioarekin: *Nahi dut ez ikusi, baina Nahiago dut ez ikusi.

32.3.1.2b Lehen adberbioa ere izan daiteke konparazioaren ardatza; konparatiboa da berez adberbio hori, baina -ago morfema har dezake, lehenago forma eratuz: Zu baino lehen joan dira gonbidatu gehienak; Larunbatean baino lehenago iritsi zara gaur. Ohiko konparatiboak dira horiek, perpaus nagusian mendeko perpausa txertatua dutenak: Zu (joan zaren) baino lehen joan dira gonbidatu gehienak; Larunbatean (iritsi zinen) baino lehenago iritsi zara gaur. Konparazio termino biri dagozkien gertakarien denbora konparatzen da esaldi horietan.

Bada beste egitura bat, zeinetan data batek edo denbora jakina seinalatzen duen sintagma batek ematen dion gertakari nagusiari erreferentzia: Larunbata baino lehen amaituko dut lana. Zaila da sintagma horretan perpausa ikustea, sintagmak berak —kasu honetan larunbata sintagmak— ematen baitu denbora erreferentzia. Gertakari batek seinala dezake data (Gerra baino lehen hobeto bizi ginen), baina horrelakoetan ohikoa da partizipioa erabiltzea (Gerra hasi baino lehen hobeto bizi ginen). Itxura konparatiboa dute esaldi horiek, baina gertakaria denboran kokatzea dute egitekoa, eta baino lehen forma, horrelakoetan, aurretik postposizioaren parekoa da (larunbata aurretik, gerra hasi aurretik).

Lehen nahiz lehenago formak erabiltzen dira esaldiotan, bai konparaziozkoetan bai denborazkoetan, baina diferentzia adierazlearekin doazenean lehenago forma hobesten da: Zu baino askoz lehenago joan dira gonbidetuak; Larunbata baino egun bi lehenago amaituko dut lana. (Ikus 35. eta 36. kapituluak).

32.3.1.2c Desberdintasuna adierazten dutenak izaki, perpaus hauek onartzen dituzte konparatuen arteko aldea seinalatzen duten diferentzia adierazleak. Aldearen neurri zehatza ematen dute aditzera zenbatzaile zehatzekin eginiko modifikatzaileek (bost metro luzeago, bi urte(z) zaharrago, lau egun lehenago). Aldearen handia seinalatzen dutenetan askoz (ere), askozaz (ere) eta askotaz (ere) dira ohikoenak, batez ere mendebaldean erabiliak: Lan batzuk besteak baino askozaz gogor eta neketsuagoak dira (Eguzkitza); Alde txarrak alde onak baino askotaz ere nabarmenago direla (Mitxelena). Ohikoak dira, orobat, anitz(ez) eta hagitz(ez), ekialdean batez ere: Primaderan eder da segur eguzkia, anitzez ederrago haurraren begia (Oxobi); Serafin guztiak baino hagitz garbiagoa zen (Mendiburu); Hagitzez hobeago da sainduak ohoratzea (Xurio). Gisa horretakoak dira hamaika aldiz edo mila bider gisakoak ere: Zeruak eta lurrak baino mila bider ederrago dena (J. J. Mogel). Horietaz gain, biziki, izugarri, itsuski, gogorki eta aise erabiltzen dira inoiz, baita, lagunartean, dezente ere. Arras, arrunt, guztiz edo oso, aldiz, erabateko modifikatzaileak direnez, ez dira diferentzia adierazle gisa erabiltzen (*guztiz txikiago, *oso trebeago).

Esaldi hauetan aipatu gabe uzten da zenbaitetan konparazio perpaus mendekoa: Aldizkariak askoz hobeak dira egungo egunean (Mitxelena) —‘lehen baino’, alegia—. Hori gertatzen da hainbat diferentzia adierazlearekin eratzen diren hainbat hobe(to) edo hainbat gaizto(ago) gisako esapideetan, ‘zer baino hobeto’ edo ‘zer baino gaiztoago’ adierazi gabe uzten baitute. Hainbat hobe(to) forma ‘poza adierazten duen esapidea’ da, EHren arabera: Jakina, irabaziz gero, hainbat hobeto, baina hori ez da helburu nagusia (Berria); Ikusten dut zenbaiten aurpegia arintzen: hainbat hobe! (EH). Hainbat gaizto(ago), berriz, ‘atsekabea adierazten duen esapidea’ da, eta ‘okerrago’ esan nahi du: Hainbat gaiztoago egiten ez dutenentzat (EH); Hainbat gaizto guretzat, ez badugu sinesten (EH)²⁷¹.

32.3.1.2d Aldea txikia dela adierazteko, berriz, pixka(ren) bat, apur bat edo pitin bat gisakoak erabiltzen dira: Zeu baino pixkaren bat handiagoa (Agirre); Besteak baino burua apur bat argiago zuen bat aurreratu zen (Otxolua). Orobat, -xe edo -txo atzizkiak —hau Hegoaldean, eta bereziki mendebaldean—: handixeago, urrutixeago, gaizkixeago, hobetoxe, hobekixe, hobekixeago; atzeratxoago, aurreratxoago, beheratxoago, berandutxoago, goiztxoago, goratxoago (§ 6.3.4, § 6.3.5).

32.3.1.2e Konparazioari balio enfatikoa ematen dio baino ere formak. Erreferentziazko elementuaren maila kontuan hartzeko modukoa dela suposatuz, lehen terminoari dagokiona are handiagoa dela ematen du aditzera forma honek. Laguna baino ere arinagoa naiz dioenak laguna arina dela iradokitzen du, eta bera areago dela baieztatzen. Bezperan baino ere hitsago jaiki zen (Barbier); Eta orain batere gaixorik izan ez banu baino ere askoz kontentuago bizi naiz (Uztapide). Ere adberbioa baino morfemari lotua dago, eta ezin da bien artean etenik egin: *Txoriak baino / ere arinagoa da, baina Txoriak baino ere / arinagoa da.

Are indargarria, berriz, -ago morfemari dagokiola erabiltzen da: Azalez aberatsa […] izanik, are aberatsagoa da mamiz (Mitxelena); Elurra baino are zuriagoa (EH); Are gorrotagarriago zitzaion Isabela (Mirande); eta espletiboa ondoan duela: Irudi ederra osatzen zuen; are eta ederragoa besoak jaso eta bere bular eta sabeleko giharrak nabarmen gelditu zirenean (EH). Erreferentziazko terminoak adierazten duenaren maila aintzat hartzeko modukoa dela suposatzen da esaldi hauetan ere; hala, esate baterako, Nire etxea lagunarena baino are dotoreagoa da esan daiteke lagunaren etxea dotorea dela aldez aurretik esana denean edo, bederen, halakoa dela suposatzen denean. Orobat erabil daiteke are adberbioa erreferentziazko terminoa beste bat baino areagokoa dela esana denean: Nire etxea lagunarena baino handiagoa da; zurea, berriz, nirea baino are handiagoa. Esan bezala, are forma -ago mailakatzailea daraman sintagmarekin lotua dago, eta ezin da haien artean etena egin: *Elurra baino are / zuriagoa da, baina Elurra baino / are zuriagoa da. Dagokion adjektibo edo adberbioa isilduta, berriz, areago forma eratzen da: Lehen pozik baziren ordutik aurrera areago (Etxaniz), ‘are pozago’, alegia.

Oraindik/oraino adberbioa ere erabiltzen da konparazioaren indargarri: Ederra da bere egituran, eta ederragoa oraindik bere ariman (EH); Kaltegarriago oraindik izango litzateke haurrarentzat (Villasante); Gindoazela oraino gorago (Larre). Ikusten denez, adberbio hau, are ez bezala, kuantifikatzaile konparatiboaren aurrean nahiz ondoan eman daiteke²⁷².

32.3.1.2f Bestalde, -ago morfema konparatiboa baino-ri erantsita, bainoago forma erabiltzen da zenbaitetan, dagokion adjektiboa edo adberbioa isilpean dela: Ilun dago, baina ez kanpoko gaua bainoago (Garde), ‘gaua baino ilunago’, alegia²⁷³. (§ 14.10).

32.3.1.2g Kapituluaren sarreran esan den bezala, mailaren gutxiagotasuna adierazteko ez du berariazko morfemarik euskarak. Horren lekuan antonimoaren areagotasuna seinalatzen da zenbaitetan; etxe bat beste bat baino ‘garestitasun’ maila apalagokoa dela esateko, adibidez, Etxe hau bestea baino merkeagoa da esaten da zenbaitetan, aukera hori beti egokia ez bada ere. Berdintasuna ukatuz adierazten da beste zenbaitetan gutxiagotasuna: Etxe hau ez da bestea bezain garestia. Eta testuinguru berezietan ‘gutxiago adjektibo/adberbio’ egitura erabiltzen da: Ez da gutxiago bitxia.

32.3.1.2h Ezin …-ago zati biko morfemak dagokion adjektibo edo adberbioaren maila gorena, hots, superlatibo absolutua, adierazten du, oso, hagitz, guztiz eta horrelakoen pare: Bidea ezin ederragoa zen ≈ Bidea oso-oso ederra zen; Ezin hobeto erantzun zion ≈ Guztiz ondo erantzun zion. Zati biak batuta ezinago forma eratzen da, ondoko adjektibo edo adberbioaren maila gorena adierazten duena: Bidea ezinago ederra zen; Ezinago gaizki moldatuak (EH).

32.3.1.2i Instrumentalarekin edo ablatiboarekin eginiko azken baserriaz gorago edo gure etxetik harago sintagmak alderaketa adierazten dute —‘azken baserria baino gorago’ eta ‘gure etxea baino harago’ esan nahi dute, hurrenez hurren—, baina ez dute perpausa eratzen: Gure adimenduaz gorago direnak (Laphitz); Ene ahalaz gorago den gauza (Duvoisin); Zeruaz gorago da, lurraz beherago, itsasoaz urrunago (Hiribarren); Atorra altxatu eta, bizkarretik beherago dugun haragi meta hartan, ze zigorrada! (Manezaundi).

32.3.2. Zenbatekoa alderatzen duten desberdintasunezko perpausak

32.3.2.1. Morfema eta kokapena

32.3.2.1a Zenbatekoaren desberdintasunezko konparazioa bideratzeko ere zati biko baino …-ago morfema erabiltzen da; kasu honetan, ordea, -ago morfema gehi edo gutxi zenbatzaileei eransten zaie, gehiago eta gutxiago kuantifikatzaile konparatiboak eratuz; baino (…) gehiago eta baino (…) gutxiago dira, bada, perpaus hauetako forma konplexuak. Areagotasuna adierazten dute biek, ‘askoan’ lehenak eta ‘gutxian’ bigarrenak, eta, hartara, ‘gehiagotasuna’ eta ‘gutxiagotasuna’ adierazten duten kuantifikatzaileak dira. Izena modifikatzen dute zenbaitetan (Lehen baino liburu gehiago irakurtzen dut orain), eta aditza beste zenbaitetan, adberbio gisa (Futbola baino gehiago gustatzen zait saskibaloia).

Bizkaieraz baizen forma erabiltzen da konparazio honetan ere, baino-ren pare: Ni bere, Mikolen antzera, itsasoan bizi izan naiz lehorrean baizen gehiago (Agirre).

Ezen ez forma erabiltzen da, orobat, alderaketa mota honetan ere —ezi ez, zubereraz—: Jende gehiago hilarazi zuen bera hil zenean, ezen ez bizi zela (Larregi); Zure antzean gehiago fidatzen bazara ezen ez Jesu-Kristoren indarrean (Xurio); mendeko perpausa nagusiaren ondoan ematen da, eta ezen ez forma perpausaren hasieran.

Haboro(ago) forma, bestalde, batez ere zubereraz erabiltzen da, gehiago-ren pare: Egizu beste egunez baino haboro Meditazione (Uskara Libru berria); Haboro bekatu egiten dute, ezi ez lehen (Tartas). Eta zubereratik kanpo ere erabiltzen dute inoiz gaur egungo zenbait idazlek: Azkenean ez dakigu hasieran baino haboro, nazioa zer den (Azurmendi).

Baino morfemaren ezkerrean erreferentziazko terminoa biltzen duen perpaus mendekoa ematen da, eta haren eskuinean, berriz, kuantifikatzaile konparatiboa. Hau da, bada, ohiko ordena: [mendeko perpausa + baino — (izena) {gehiago ∼ gutxiago}] ([Iaz baino turista gehiago] ibili da aurten; [Uste baino gutxiago] iraun du partidak). Ordena hori alda daiteke, jakina, baino buru duen sintagma eskuinera pasatuz (Turista gehiago ibili da aurten, iaz baino).

32.3.2.1b Izenarekin doanean, haren ondoan kokatzen da eskuarki kuantifikatzailea, mugagabean, dagokion kasu marka edo postposizioa hartuta: Zuk baino liburu gutxiago dut nik; Lehen baino jende gehiagok ezagutzen nau; Uste baino jende gutxiagori eman diote saria; Hori baino indar gehiagorekin egin behar duzu sakea. Ez da ohikoa izena gehiago-ren ondotik ematea: Euskal Herrian bai eta Frantziako bertze zenbait tokitan behar baino gehiago apez badira (Hiriart-Urruti). Haboro, berriz, autore batzuek bederen izenaren ondoan nahiz aurrean ematen dute: Ez dio deusek irabazi haboro ematen laborariari aziendak baino (Intxauspe); […] hainbat ere haboro indar duke nitro gatzak (Intxauspe).

Izenordainaren funtzioan ere erabil daitezke kuantifikatzaile hauek: Gatz gutxi duela? Besteetan baino gehiago bota diot, bada —‘gatz’ gehiago, alegia—. Beste batzuetan adberbioa da: Gehiago txundituko ditugu arrotzak gure obra bat haien erdarara itzularaziaz (Mitxelena). Haboro ere joan daiteke aditzarekin adberbio gisa: Orok badu bere tenorea eta ontsa obratutako lanak haboro (Oiz).

Beldur, indar, arreta eta horrelako izen batzuek forma arruntean eskuarki handi adjektiboa hartzen badute ere, eta gutxitan asko, konparazioan gehiago hartzen dute handiago baino maizago (arreta handia, bai, baina arreta gehiago, alegia)²⁷⁴.

Baino… gehiago formaren pareko esanahia izan dezake adina … eta gehiago formak, baiezko perpausetan: Botila honetan beste horretan baino ardo gehiago dago — Botila honetan beste horretan adina ardo eta gehiago dago.

32.3.2.1c Baino morfemaren ezkerrean, berriz, erreferentziazko terminoa biltzen duen mendeko perpausa joan ohi da, mota askotakoa izan daitekeena, gainerako konparazio esaldietan bezala:

– Aditz eta guztikoa: Eskatu dudan baino gehiago eman didate.

– Aditz modala, uste izan, pentsatu edo horrelakoren bat, adizki jokatua gabe askotan: Behar baino huts gehiago egin zituzten jokalariek (Berria); Uste baino gehiago zor diogu Lizardiri (Mitxelena); Aurtengo jaialdiari dagokionez, pentsatu baino jende gutxiago bertaratu zen (Berria).

– Izen sintagma, absolutiboa: Kanpokoa baino gehiago estimatzen du etxekoa. Ergatiboa: Hark baino lan gehiago egin duenik ez da asko izango gure herrian. Datiboa: Niri baino kasu gutxiago egin dizute zuri. Aditz izena: Egonean egotea baino gehiago gustatzen zaio zerbaitean aritzea.

– Postposizio sintagma: Adinekoekin baino gehiago ibiltzen da hori gazteekin. Adberbioa: Atzo baino jende gehiago etorri da.

– Osagai bat baino gehiagokoa: Lagunek futbolean baino gehiago gozatzen du horrek liburuak irakurtzen.

– Baldintza perpausa, alegiazkoa: Munduko aberatsena balitz baino amets gehiago egiten du.

– Izan aditza, den baino gehiago gisako sintagmetan: Ezin dugu garen baino gehiago garela pentsatu (Berria).

– Ezezko polaritatea duten inor, ezer, inoiz eta inon gisako izenordain edo adberbioak ere izan daitezke erreferentziazko termino, baiezko esanahiarekin: Hiri batzuetan beste inon baino mirari gehiago egin izan zituen Jesusek (Iraizoz); Sekulan baino kemen gehiago aurkitzen dugu geurongan (Orixe); Inoiz baino gehiagoren eske (Mitxelena). ‘Beste hiri guztietan baino mirari gehiago’ esan nahi du lehen adibideko esaldiak.

32.3.2.2. Zenbatekoa adierazten dutenak

32.3.2.2a Maila alderatzen duten desberdintasunezko perpausen ezaugarri bertsuak dituzte zenbatekoa alderatzen dutenek ere. Hala, esate baterako, desberdintasunaren aldea mailakatzen duten diferentzia adierazleak onartzen dituzte hauek ere: zenbatzaile zehatza (Lapurdik baditu Zuberoak baino dozena bat aldiz haboro biztanle (Herria)); askoz (ere) gisakoak (Nahiko zabalduta dago jada sailkapen nagusia, baina askoz gehiago zabalduko da gaur (Berria); Asko kostatzen da hitz bat bestearen atzetik kateatzea baina askoz ere gehiago lerro artekoa idaztea (Berria)); apur bat gisakoak (Ehun lagun eskas atera ziren, aurrekoetan baino apur bat gutxiago (Berria)); -xe atzizkia (Asteburu honetan jende gutxixeago ibili da).

Ere indargarria har dezake baino-k zenbatekoa adierazten duten perpaus hauetan ere (Beste guztiek baino ere gehiago erretzen du gizon horrek). Are adberbioa, berriz, gehiago edo gutxiago morfema daraman sintagmarekin doa: Gipuzkoako eraikuntza arloko langileen % 90ek greba egin zuten atzo, huelgaren lehen egunean baino are gehiago (Berria); Seguruenik ni baino informatuago egonen dira horiek ETBko kanalen produktuez, nahiz eta nik baino are gutxiago ikusi (Berria).

Gehi zenbatzailea agerian ez dela, baino areago konparazio morfema erabiltzen da inoiz: Zinemak baino areago, Marlene Dietrich aingeru urdinak sorgindu zuen (Berria); Traineruak eta arraunlariak baino areago haizea izan zen protagonista nagusia Getxon (Berria). Erreferentziazko bigarren terminoa biltzen duen baino-sintagma isilduta ere erabil daiteke areago: Trafikoa areago mugatu nahi dute, mehatxaturiko espeziak jagoteko (Berria).

32.3.2.2b Predikatu gisa erabiltzen dira zenbaitetan gehiago eta gutxiago zenbatzaileak, zenbatekoa baino areago maila alderatzen dutelarik: Ez da mutila nagusia baino gehiago; Gizona beste abereak baino gehiago da, gorago dago (Eguzkitza); Gai horretan, noski, edozein euskaltzale da ni baino gehiago (Mitxelena); Eta ni beti izan naiz besteak baino gutxiago ez izatekoa (Gerrikagoitia); Gutxiago denak gaizki ematen du, gehiago dena tentatzen (Txirrita).

Garai bateko testuetan gehiagoa forma mugatua ageri da inoiz, adjektibo gisa erabilia, ‘handiagoa’ edo ‘maila goragokoa’ adierazteko: Aita San Inazio, zure milagroa […] lehengo guztiak baino hau da gehiagoa (F. Imaz); Eta baldin atakatzen bazuen, ikusiko zela nor gehiagoak ziren (Iztueta); Gorputzez ez zen besterik baino gehiagoa (Lardizabal); Gehiagoa haizela, zertarako diok? (Udarregi).

32.3.2.2c Zenbaitetan konparazio perpausak benetako alderaketa baino areago alderaketa zuzentzailea ematen du aditzera. Ostatua berritzen baino gehiago, egokitzen eta gaurkotzen ari dira esaldian, adibidez, ez dira ‘berritzearen neurria’ eta ‘egokitzearena’ alderatzen, bietan zein den ‘egiago’ adierazten baizik. Gauzak muturrera eramanda, baieztapen bietan zein den egia eta zein ez adieraz daiteke egitura honen bitartez. Behera bainoago gora begira hasi nahi du Alavesek (Berria) esaldiak Alaves taldeak ‘behera’ ez, ‘gora’ begira hasi nahi duela ematen du aditzera. Baino gehiago edo baino areago formekin era daiteke alderaketa zuzentzailea: Amodioz baino gehiago larderiaz nahi zinituzke arimak Jainkoari buruz ibilkatu (J. P. Arbelbide); Aditu batzuen ustez, nobela baino areago autobiografia da (Berria); Egia esan, kontrabaxua musika-tresna baino areago, oztopoa dela esango nuke (Berria). Bainoago forma erabiltzen da inoiz mota honetako perpausetan: Pasaian jaio arren, itsasoak bainoago mendiak erakarri du gaztetatik (Berria); Zelaian bainoago, harmailetan zegoen arreta (Berria); Oraingo honetan gazia bainoago gozoa izan da Naroak lortu duena (Berria). Egitura honen parekoa da ez A, B baizik egitura: Ez da nobela, autobiografia baizik.

Baino soila erabiltzen da inoiz horrelako perpausetan: Durango, herri baino data da gure kulturan (Egaña, in Argia); Arazoa, juridikoa baino politikoa da (Argia); Euskara Iparraldean bultzatzea gastua baino inbertsioa da (Deia); Ekologia baino, politika izan da Moskuren zioa (Berria). Esan behar da, hala ere, ez dela hori ohiko erabilera, eta egitura osoa ematea dela argiena eta egokiena (herri baino areago, gastua baino gehiago)²⁷⁵.

32.3.2.2d Zenbatzailearekin doanean konparazio perpausaz gain egitura gehitzailea ere molda daiteke gehiago morfemarekin, hau da, gehikuntza adierazten duena. Hala, esate baterako, Iaz hiru liburu irakurri genituen, eta aurten bi gehiago irakurri ditugu esaldia bitara uler daiteke. ‘Aurten iaz (irakurri genituen) baino bi liburu gehiago irakurri ditugu’ gisa ulertzen bada, konparazioa dugu, eta, erreferentzia kontuan izanda, aurten bost liburu irakurri ditugula ematen da aditzera. Baina ‘aurten beste bi liburu irakurri ditugu’ gisa ulertzen bada, liburu kopuruen arteko alderaketa ez, baina gehikuntza adierazten da, eta aurten bi liburu irakurri ditugula esaten da; iaz hiru eta aurten bi, alegia. Adiera gehitzaile hau hartzen du esaldiak, bi gehiago = beste bi gisa ulertzen denean, eta beste erabiltzea da, hain zuzen ere, horrelakoen ordezko egokia: Aurten beste bi irakurri ditugu. Bat zenbatzailearekin erabiltzen da maiz egitura gehitzaile hau: Hitz bat gehiago erran ere gabe (Barbier); Uko egin dio tresneria berritzeko zentimo bat gehiago gastatzeari (Berria); Hirugarren adierak pauso bat gehiago ematen du (Berria); Arrazoin bat gehiago beraz, hunen ez hutsegiteko (Herria).

Zenbaitetan ‘berriz’ adberbioaren pareko esanahia du gehiago-k: Ez dut gehiago egingo horrelakorik; Ez zen sekula gehiago etorri.

32.3.2.2e Konparaziozko ohiko esaldietan mendeko perpausean ematen da erreferentziazko terminoa, goiko adibideetan ikusten den moduan. Bada, ordea, beste egitura bat, zeinetan zenbatzaile bat den konparaziorako erreferentzia. Bost liburu baino gehiago irakurri ditut esaldian, esate baterako, zenbatzailea daraman ‘bost liburu’ sintagma da konparaziorako erreferentzia. Ez da erraza sintagma horretan perpausa ikustea; gehienaz ere, ‘bost liburu (diren) baino gehiago irakurri ditut’ gisako zerbait proposa daiteke, baina kontua da sintagma hauek aditzik gabe ematen direla beti, hau da, perpaus izaerarik gabe.

Izena zenbatzailearekin batera joatea da ohikoena egitura honetan, ez gehiago-rekin: Liburu honek berrehun orrialde baino gehiago ditu, bai, adibidez, baina ?Liburu honek berrehun baino orrialde gehiago ditu. Joera nagusia da, bestalde, zenbatzailea daraman sintagmak eta gehiago/gutxiago kuantifikatzaileak kasu edo postposizio atzizki bera izatea: Honetaz zerbait galdatu dit batek baino gehiagok (Mitxelena); Handiki etxetako alaba bati baino gehiagori hitz egindakoa zen gure mutilzaharra (Agirre); Batean baino gehiagotan iruditu zitzaion gure Praiskuri bere zaldia ikusten zegoela (F. Bilbao); Lege honek iraun zuen Espainian bortzehun urtez baino gehiagoz (Etxeberri Sarakoa). Bestelako jokabidea ez da, ordea, ezina; erreferentziazko zenbatzailea absolutiboa izan daiteke, gehiago/gutxiago morfema beste kasu batean egonda ere: Zure liburu honetako artikulu bat baino gehiagotan belaunaldien borrokaz mintzatzen zara (Mitxelena); Bat baino gehiagoz ari da, beraz: bitaz gutxienez (Mitxelena).

Beste egitura batzuk ere badira kopurua erreferentziatzat hartzen dutenak eta konparazio perpausez bestelakoak direnak. Hala, esate baterako, eta gehiago forma duena: Liburu honek berrehun orrialde eta gehiago ditu. Edo -tik gora formakoa: Liburu honek berrehun orrialdetik gora ditu. Azken hau absolutiboan erabil daiteke, baina ez bestelako kasuetan: Hamar lagunetik gora dabiltza lanean, baina *Hamar lagunetik gorak egin dute lan hori, *Hamar lagunetik gorari eman diete saria. Osagaien hurrenkera aldatuta eman daitezke horrelakoak: Hamarretik gora lagunek egin dute lan hori; Hamarretik gora laguni eman diote saria; Milatik gora hautetsik parte hartuko dute biltzarrean (Egunkaria).

32.3.3. Adiera superlatiboko konparazioak

32.3.3a Konparazio egitura batzuk alderaketa arruntetik haratago, konparatuei dagozkien ezaugarriak maila altuan ipintzeko erabiltzen dira, adiera superlatiboa iradokiz.

Galde hitzekin eginiko zein baino zein …-ago eta nor baino nor …-ago egiturako esaldiekin, eta horien antzekoekin, ‘elkarrekiko’ konparazioa eratzen da. Konparaturiko terminoak ezaugarri jakin batean bat datozela ematen dute aditzera; maila altuan bat, hain zuzen ere: Zein baino zein txiroago, bata baino bestea dotoreago, nor baino nor txanbelinago (Erkiaga); Bederatzi mahaiko, eta zeinek baino zeinek jateko gogo ederragoa (Etxaniz); Arana Goiri eta Azkue […] bat etorri ziren, nor baino nor amorratuago, Larramendiren kontra (Mitxelena). Superlatibo absolutua adierazteko modu bat da hori: ‘oso txiroak’ zirela esan nahi du lehen adibideko esaldiak, eta ‘oso amorratuak’ azken adibidekoak. Konparazioa denez, adjektibo edo adberbio konparatiboa behar dute esaldi hauek: nor baino nor {amorratuago ∼ txiroago ∼ urrutiago ∼ hobeto…}. Hortaz, ez dira egokiak -ago gabeko nor baino nor aritu ziren gisakoak; nor baino nor gehiago aritu ziren edo nor baino nor gogorrago aritu ziren gisakoak dira egokiak.

32.3.3b Konparazio termino bietan adjektibo bera —edo adberbio bera— duen egiturak ere ezaugarri bat maila altuan gertatzen dela ematen du aditzera: Dena da eder baino ederragoa (Mitxelena); Zakurra bazetorren […] makur baino makurrago (Agirre); Maiz baino maizago entzuna dute horren izena (Mitxelena); Ongi baino hobekiago nekien hori (EH). Adjektibo edo adberbio bera izan beharrean sinonimoak ere izan daitezke: Argi baino garbiroago erakusten digu aurkitzea ez dela aski (Mitxelena).

32.3.3c Alderaketa prototipikoan konparatzen den nozioaren adibide nabarmen eta guztiz adierazgarria aipatzen du erreferentziazko terminoak: elurra bezain zuri (berdintasuna), ikatza baino beltzago (desberdintasuna). Superlatiboko adierazpena izan daitezke horrelakoak ere, ‘oso zuri’ eta ‘oso beltz’ gisa uler baitaitezke. Esapide eginak eratzen dituzte maiz, eta egoera kulturalaren arabera sortzen dira: Matusalen bezain zaharra; Garizuma baino luzeago; Ea, ba, laster etortzen haizen aberatsago Rotxil bat baizen! (K. Enbeita).

²⁶⁸ Lafittek (1962: 140): “une pareille construction est plus romane que basque”. Etxeberri Ziburukoak eta Hiribarrenek ezen soila erabiltzen dute inoiz (Lehenago hilen naiz, ezen eginen baitut gaizkia, Hiribarren).

²⁶⁹ Axularrek desideratzenago, erortzenago eta gordintzenago formak darabiltza, -ago morfema aditz izenaren inesiboari erantsita.

²⁷⁰ Ohiko bideko onago forma ere erabili izan da zerbait, gutxitan bada ere: Urrea izan ez balitz, gizonak askozaz onagoak, zuzenagoak eta apalagoak izango ziren (Agirre).

²⁷¹ De Rijk: “[…] one may well suspect those phrases to be calques from neighboring Romance languages (cf. Bearnese tan miélhou and tan pire in the north, and Castillan tanto mejor and tanto peor in south” (2008: 720).

²⁷² Hualde eta Ortiz de Urbina (2003: 827): “Sometimes instead of are ‘even’, the word oraindik ‘still’ is found in this construction, but it is generally seen as a calque from Spanish todavía más ‘still/even more’ to be avoided”. Dena dela, EHk onartzen du erabilera hau.

²⁷³ Adjektibo soila ere erabili izan da inoiz, -ago morfema isilduta: Nik uste baino luze izan da kartako parabola (Lazarraga); Gizon hauek izan dira egiazki, ez gauzen xuxentzaileak, baina gauza haien behinere baino trebes emaileak (M. Elizanburu). Ez da ohiko erabilera hori, eta esan behar da egitura osoa ematea dela argiena (uste baino luzeago).

²⁷⁴ OEH s. v. gehiago: “Si bien con sustantivos como beldur, indar, arreta, etc. aparece gralmente. handi, y sólo ocasionalmente asko (s. v. asko), en estos mismos contextos es gehiago, frente a handiago, la forma más usual”.

²⁷⁵ Testu zaharretan ageri da inoiz baino soila zuzentzaileak ez diren konparazio perpausetan ere: Ondo litzateke datorrela ene etxera neuk baino agindu dagiena (Mikoleta).