Euskararen Gramatika

32.2.2. Zenbatekoa alderatzen duten berdintasunezko perpausak

32.2.2.1. Berdintasunezko morfemak

32.2.2.1a Bat baino gehiago dira zenbatekoari dagokion berdintasunezko konparazioa bideratzen duten morfemak. Hauek dira erabilienak: adina, Hegoaldeko tradiziokoa batez ere (batasunaren aurreko testuetan aina, aiña eta aña idatzia), bezainbat, ekialdeko tradiziokoa (bezanbat, bezenbat eta bezinbat idatzia) eta beste, bizkaierazkoa, gipuzkeraz ere zerbait erabilia. Erabilera urriagokoak dira adinbat (testuetan (h)ainbat idatzia²⁶⁶) eta bezainbeste (bezainbat-en analogiaz-edo eratua); hainbeste forma ere zerbait erabilia da konparazioan, gipuzkeraz batez ere²⁶⁷: Munduko gizonik azkarrenak ere nik hainbeste daki (Insausti); Zuentzat hainbeste jaki ekarriko dute aurki (Txirrita), baina euskara batuan zenbatzaile gisa erabiltzen da batik bat. Morfema erabilienen adibideak emango dira eskuarki ondoko azalpenetan.

Inesiboko -n atzizkia hartzen dute inoiz morfema hauetako batzuek, morfema soilaren adiera bera gordez: Ez baita inor haiek adinean argi litzakeenik euskararen alde ilunak (Mitxelena); Hura ere ez dago orain lehen adinbatean Nikanor-en alde (Erkiaga); Lanerako gauza ziren bestean baino ez zituen ugazabak aintzat hartzen (Erkiaga).

Gorago esan den bezala, erreferentziazko terminoa daraman perpausa dute ezkerrean morfema hauek, eta izena edo aditza eskuinean (zuk adina lagun; zuk adina dakit).

32.2.2.1b Morfemaren eskuineko izena mugagabean emana da beti, eta hura da konparazioaren ardatza (zuek adina urte; han bezainbat kirolari; zuk (duzun) beste diru); izena zenbakarria denean kopurua adierazten du sintagmak (Zuek adina lagun ez ditugu) eta zenbakaitza denean kantitatea (Zuek adina diru dugu guk). Izenordainaren funtzioa bete dezake morfema konparatiboak (Aholkuak behar dituzu? Nahi adina emango dizkizut nik), bai eta adberbioa izan ere, ondoan aditza duela (Zu adina maite dudan lagunik ez da).

32.2.2.1c Ezkerrean dute, berriz, gainerako konparazio esaldietan bezala, erreferentziazko terminoa daraman perpausa, mota askotakoa izan daitekeena:

– Aditz eta guztikoa: Jakintsuenek dakiten {adina ∼ bezainbat ∼ beste} dakigu guk.

– Aditz modala, adizki jokatua gabe askotan: Ez ditut behar adina ezagutzen (Mitxelena); Mutxikoak nahi bezainbat dantzatuko dira heldu den igandean (Berria); Gura beste dantza egiteko aukera izango dute herritarrek (Goienkaria); Ezin esan adina maite zaitut (Bilintx).

– Uste izan, espero izan, merezi eta pentsatu gisako aditzak, adizki jokatua gabe hauek ere zenbaitetan: Ez nau, berorrek uste duen adina, aberats izateak harrotzen (Agirre); Saioak ez zion espero bezainbat denbora jan (U. Apalategi); Ez da jaso aurreikusi bezainbeste mahats (Berria); Uste dugu bertakoon dohainak ez direla merezi beste baloratzen (Goienkaria).

– Izen sintagma, absolutiboa: Pertsona bezainbat apeta daude (Berria). Ergatiboa: Gizonaren biziak ez zuen arkakuso batenak adina balio (Etxaniz). Datiboa: Berak niri adina arazo sortu nion nik emakume gazte hari (O. Arana). Partitiboa erabiltzen da inoiz: Zuk duzu aterik adinbat maratila (Urruzuno); aditz izena: Kantatzea adina gustatzen zaio dantza egitea.

– Postposizio sintagma: Euskara entzunen da, baina ez Donostian bezainbat (Berria); Non etxean beste babes? (Agirre). Adberbioa: Orain ez dago lehen adina irtenbide (Berria); Ai! Jakin izan banu gaur beste (San Martin). Postposizioak edo adberbioak denbora edo kantitatea adierazten duenean, -ko atzizkia hartzen du maiz beste morfemaren aurreko sintagmak: Amak lehengo beste ardura hartzen ez ziolako (Etxeita); Tabernariengandik lortuko zuen betekada on baterainoko beste (F. Bilbao).

– Sintagma destinatiboa: Mundu hau erosoago edo neketsuago iragaiteak ez du haientzat guretzako bezainbat pisurik (Garate); Bizitzeko adina badugu.

– Osagai bat baino gehiagokoa: Ardotan hire idiak uretan adina edaten duk (Labaien); Zuk amodio bezainbat dolore dut nik sentitu (Gazteluzar).

– Adizki jokatua eta guzti erabili izan dira asko izan, aski izan eta premia izan aditzak: Bestek asko den adina eta gehiago barreiatu ditu […] (Mitxelena); Jan ezazu hartarik aski den bezainbat (Pouvreau); Premia duten beste hartu behar dute (Villasante). Itzuli horiek asko, aski edo nahiko(a) esateko modu enfatikoa dira. Horien antzeko esanahia du on den adina esapideak: Ikusten duzu zure auzo, ahaide edo adiskidea on den adina edo gehiago kargatua (Agirre Asteasukoa).

– Baldintza perpausa, alegiazkoa: Garaiz etorri izan balitz adina eskubide duela uste du.

32.2.2.2. Konparazioaren beste xehetasun batzuk

32.2.2.2a Termino biren ezaugarri baten zenbatekoa konparatzen da gehienetan esaldi hauetan ere: Zuk adina lan egin dut nik [zure lanaren zenbatekoa <-> nire lanaren zenbatekoa]. Konparazioaren ardatza lehen terminoa bera denean, ordea, ezaugarri biren zenbatekoak erkatzen dira: Gogo adina kemen izan balu (Agirre); Pertsona bezainbat apeta daude (Berria); [haren gogoaren zenbatekoa <-> haren kemenaren zenbatekoa] da lehen adibideko konparazioaren egitura (§ 32.1.2c, § 32.1.3c, § 32.2.1d).

32.2.2.2b Konparatuen artean alderik adierazten ez denez, agerikoa da zenbatekoa alderatzen duten berdintasunezko perpausek ere —maila alderatzen dutenek bezala— ez dutela diferentzia adierazlerik hartzen: *Nik askoz adina daki horrek. Onartzen dituzte, ordea, bistan da, perpaus osoari dagozkion kasik edo ia gisako adberbioak: Alderdi adina ekitaldi egin ziren kasik (Berria). Hurbiltze balioa du adberbioak, berdintasuna gutxigatik gauzatu ez dela ematen baitu aditzera. Balio bertsua du konparazio morfemari erantsitako -xe atzizkiak: Doi-doi sumatzen dira, gorputzak behar adinaxe (Orixe).

32.2.2.2c Konparazio honek ere norabide positiboa du, mailari dagokion konparazioak bezala, esaldia baiezkoa denean. Lehen terminoa gutxienez erreferentziazko terminoa adinakoa badela adierazten du, edo baita hortik goragokoa ere beharbada. Nahi adina lan eta gehiago bada hemen esan daiteke, baina ez *Nahi adina lan eta gutxiago bada hemen. Esaldia ezezkoa denean, berriz, gutxiagotasuna adierazten da. Ez dakit zuk adina, zuk baino gutxiago baizik esaldiak badu, hortaz, zentzua; ez, ordea, *Ez dakit zuk adina, zuk baino gehiago baizik, egitura zuzentzailean ez bada (Zuk adina ez, gehiago dakit!).

Ezezkoa konparazioari berari dagokionean, berriz, desberdintasunezkoa bilakatzen da alderaketa: Maite zaitugu, munduan inor ez adina (Txirrita) —beste guztiak baino gehiago, alegia—; Maite ditut gailurrak argiak ez beste (Lizardi) —hots, argiak maite dituen baino gehiago—.

32.2.2.2d Gehienetan izen-aditzen zenbatekoari eta adjektibo-adberbioen mailari dagozkien alderaketak aski zehatz bereizten badira ere, bakoitzak dagokion morfema duelarik, zenbaitetan konparazio mota bien arteko mugak lausotu egiten dira, eta zenbatasunezko morfema mota batari zein besteari dagokiola esan daiteke. Hasteko, zenbatasunezko morfemen erabilera predikatiboa aipa daiteke. Izan ere, predikatu direnean, subjektua nolakoa den adierazten dute morfema hauek. Hi adina banaun gisako esaldiek nolakoa naizen adierazten dute, eta, hain zuzen, hi adina hori ‘hi bezain {on ∼ handi ∼ trebe …}’ gisa ulertzen da: Oraindik ez haiz hire nagusia adina (G. Mujika); Hi hainbeste bagaituk (Barrensoro); Ez zen inor beren aita izan zen beste (Agirre). Izan bezala, egin, bihurtu edo bilakatu izan daitezke loturako aditzak: Handik hona egina nago Jauntxo guztiak adina (Larramendi). Aurretik -tzeko sintagma daramala, ahalezko esanahia hartzen du egiturak: Zahar eta andreak ez omen ziren haraino igotzeko beste (Mitxelena) — ‘ez omen ziren goraino igotzeko gauza’, alegia—.

Zenbatasunezko morfemak, bestalde, normalean aditza edo izena modifikatzen badute ere, neurria adierazten duten luze, zabal edo sakon gisako adjektiboekin ere joan daitezke, neurriaren zenbatekoak alderatuz: Mahaia beste luze diren aulki bi (Agirre). Neurria adierazten dutenez, zenbatekoari ere badagozkio horrelako sintagmak, baina horrekin batera neurriaren maila ere seinalatzen dutela esan daiteke. Hain zuzen, morfema horien lekuan mailari dagokion bezain morfema ere onartuko lukete horrelako sintagmek (bezain luze, bezain zabal).

Bestelako adjektibo batzuekin ere erabiltzen dira inoiz zenbatasunezko morfemak. Hala, bezainbat morfema inoiz: Behin bazen apaiz bat ona bezainbat bitxia (Barbier); Logikazale bezainbat musikazalea baitzen (Mirande); ‘ona bezain bitxia’ ulertzen da lehen adibideko sintagma. Berdin adina: Gizona ezin daiteke zigarra adina txikia (Añibarro); Zeure denboran kostako zaizu ni adina gizon izaten (Txirrita). Eta beste: Ipini nuen argitxu hau eta … lehen beste ilun (Kirikiño). Adibide horiek gorabehera, berez neurria adierazten ez duten adjektiboekin bezain morfema erabiltzea da ohikoena euskara batuan.

32.2.2.2e Bestalde, -ko atzizkia hartu eta izenlagun bilakatzen denean, zeregin adjektibala bereganatzen du morfemak: Behar adinako babesa; Kezkatzeko bezainbateko uholdea; Onenak besteko jokalariak. Horrela eraturiko izenlagunek ez diote kopurua adierazten duen zenbat galderari erantzuten, neurria edo intentsitatea adierazten duten zenbateko edo nolako galderei baizik. Hala, mahai adina aulki sintagma, esate baterako, aulkien kopuruari dagokio, aulkiak zenbat diren ematen baitu aditzera; mahaia adinako aulkia sintagmak, berriz, aulkia nolakoa den ematen du aditzera, ‘mahaiaren neurrikoa’ dela esanaz. Kontraste hori bera ikusten da ondoko esaldi hauetan: Kezkatzeko adina datu zabaldu da ikastetxe horri buruz ≠ Kezkatzeko adinako datuak zabaldu dira ikastetxe horri buruz —datu asko batek, datu kezkagarriak besteak—.

Predikatu direnean ere nolakoa adierazten dute izenlagunok, bistan da. Morfema soilen pareko dira erabilera horretan: Irakaslea adinakoa bada ikaslea — Irakaslea adina bada ikaslea; Nor hura adinakorik? — Nor hura adina?; Juanito bestekoak egingo garenean (F. Bilbao).

Izenlagunaren ezkerrean sintagma absolutiboa edo ergatiboa ez ezik genitiboa ere ager daiteke: Zure nahigabearen adinako bihotz damua nahi nuke(ArgiDL); Osterantzeko gizonen bestekoa zara zu zeu bere (Otxolua); Saguzaharren besteko indarra (Oskillaso).

32.2.2.2f Sintagma destinatiboa eta lain edo doi morfemekin eraturiko sintagmek konparazio perpausen itxura dute: Zure errenta hau ez dut kontribuziotarako lain (Tx. Garmendia); Beren bizitza guztian aberats izateko lain diru bazeramaten (Etxaniz); Handik goiti eskean ibili zen, gosez ez hiltzeko doia nekez irabazten zuela (Mirande); Euskaraz bazekiten, ihardesteko doia (Larre). Konparazio itxura, bai, baina ez dituzte konparazio perpausen ezaugarriak. Izan ere, horietan ez dira konparazio egiturak dituen perpaus biak, konparazio termino biei dagozkionak. Kontuan hartzen bada, batetik, egitura hauetan destinatiboa -entzako formarekin egiten dela, ez -entzat formarekin, eta aurretik genitiboa ere onartzen dutela (Bere doia, eguneko doia, bildu behar zuen goiz guztiez (Zerbitzari); Euskal Herriak ez du behin ere biltzen bere dina bihi (EH)), eta, bestetik, konparazio egiturako ohiko esaldietan ez dutela lekurik (*Irabazi dudan lain gastatu dut), postposiziotzat har daitezke morfema hauek.

Gauza bera esan daiteke dina morfemaz ere: Jaunak emango digu bizitzeko dina (Urruzuno); konparazio perpausean erabiltzen da hau, inoiz, adina morfemaren aldaera gisa-edo: Tori dirua eta har ezazu behar den dina (Soroa).

32.2.2.2g Inesiboko bezainbatean formarekin eginiko [(dena)-z bezainbatean] esapideak ‘dagokionez’ esapidearen antzeko esanahia du: Gizarteaz denaz bezainbatean, berdintsuki behar dugu jokatu (Villasante); Bere buruaz bezainbatean zioen, […], ez zela nihor hura bezain ezdeusik (Joanategi).

²⁶⁶ Ainbat idazkera hitz biri zegokien batasunaren aurreko tradizioan: adinbat konparaziozkoari eta (h)ainbat zenbatzaileari. Bien arteko nahasbidea eragin zezakeen horrek. Euskaltzaindiaren Hiztegiak bereiz ematen ditu, adinbat konparaziozkoa da, adina-ren parekoa, eta hainbat zenbatzailea. Dena dela, batasunaren ondoko testuetan ere hainbat idazten da inoiz konparaziozkoaren adinbat-en lekuan.

²⁶⁷ OEH s. v. hainbeste: “Documentado en textos guipuzcoanos (tbn. en algún vizcaíno moderno), sobre todo en bersolaris y diálogos populares”.