Euskararen Gramatika

32.2.1. Maila alderatzen duten berdintasunezko perpausak

32.2.1.1. Bezain morfema

32.2.1.1a Adjektibo-adberbioen mailari dagokion berdintasunezko konparazioa bezain morfemak bideratzen du nagusiki —bezein, bezin, bezen, bikain aldaerak—. Bizkaieraz baizen morfema ere erabiltzen da —baxen forman inoiz— (Xirdo mutil lerdena baizen atsegingarria zen, Erkiaga), morfema hori beste zenbaitetan baino-ren parekoa bada ere. Besteko ere maizenik zenbatekoa alderatzeko erabiltzen den arren, maila erkatzeko erabiltzen da zenbaitetan, bizkaieraz: Ez zuen behar zen besteko gogor jotzen mailuakaz (San Martin)²⁶³.

Gorago azaldu den bezala, bezain-ek konparazioaren erreferentziazko terminoa duen perpaus menderatua darama ezkerrean eta konparazioaren ardatza eskuinean (laguna (den) bezain trebea; beti (iritsi den) bezain berandu).

32.2.1.1b Bezain morfemaren eskuinean den ardatza, konparazio gaia zein den seinalatzen duena, adjektiboa nahiz adberbioa izan daiteke. Adjektibo predikatiboa: Gure etxea zurea bezain iluna da; izenondoa: Zurea bezain etxe ilunean bizi naiz; partizipioa: Ez zela arbola hori haiek bezperan erran zuten bezain estalia aranez (J. B. Elizanburu); adberbioa: Beti bezain berandu etorri da, edo postposizio sintagma: Irudi hori bestea bezain goian dago. Mailakatzea onartzen dutenak izan behar dute osagaiok betiere.

Izenondo denean adjektiboari dagokio morfema konparatiboa (zurea bezain [etxe iluna]). Sintagmaren ordena aldatuta, bezain morfemaren ondo-ondoan ematen da zenbaitetan adjektiboa, -ko morfema erantsita duela: Gisu-labea bezain handiko ahoa zabaldu [zuen] (Barbier); Bazituzten sardea bezain handiko izkribuak (Hiribarren). Batez ere idatzian erabiltzen da itzuli hori. Erlatiboarekin egiten den sintagmaren parekoa da: Bazituzten sardea bezain handiko izkribuak — Bazituzten sardea bezain handiak ziren izkribuak. Erosoagoak eta argiagoak gerta daitezke zenbaitetan itzuli horiek, adjektiboa izenaren ondoan daramana baino. Hala, adibidez, odolkia bezain lodiko hatz arina erakutsiz […] (Saizarbitoria) perpausa errazago ulertzen da odolkia bezain hatz arin lodia erakutsiz edota hatz arin odolkia bezain lodia erakutsiz perpausak baino.

Zenbaitetan izena modifikatzen du bezain morfemak: Joatean bezain asto jin nintzen gibelera (Mattin); Ez ote dira edozein Mikel Agirre edo Pedro Pérez bezain gizon? (Mitxelena), baina, aise ikusten denez, adjektibo gisa erabiliak dira izen horiek.

32.2.1.1c Bezain-ek modifikatzen duen adjektibo edo adberbioaren ohiko lekua haren ondo-ondokoa bada ere, zenbaitetan beste sintagmaren bat sartzen da haien tartean: Hura olerkarientzat bezain, bedi [liburu] hau idatzi lauezkoentzat ikustegi berdin gabe (Lizardi); Aita bezain semea zara zuhur, puxant, fin gabe (Etxeberri Ziburukoa). Batzuetan adjektiboa aurretik emana denean, bezain morfemaren ondoren isildua da, berriro ez aipatzeagatik beharbada: Soineko urdina zeukan, ortzia bezain (Erkiaga); Bainan eder zinen zinez, zinez izar bat bezain (Mirande)²⁶⁴.

32.2.1.2. Bezain morfemaren ezkerreko osagaia

32.2.1.2a Bezain morfemak ezkerrean duen osagaia ere mota askotakoa izan daiteke. Gorago esan den bezala, mendeko perpausa eratzen du osagai horrek, sintagma edo morfema bat —perpaus nagusiko ardatzarekin bat datorrena— edo gehiago isilpean dituena. Konparazioaren bigarren terminoa, erreferentziazkoa, da beti agerian ematen dena (§ 32.2.1.3a):

– aditz eta guztikoa: Gaur dagoen bezain triste ez dut inoiz ikusi;

– aditz modala, adizki jokatua gabe gehienetan: Ahal (dugun) bezain ondo egiten dugu lana; Behar (zen) bezain goiz jaiki dira; Nahi (duten) bezain ondo bizi dira; aditz modalen objektua perpaus nagusian ageri den aditza da (‘bizi nahi duten bezain ondo bizi dira’, alegia, azken adibidean);

– uste izan, espero izan eta horrelakoak, adizki jokatua gabe hauek ere askotan: Horren erantzuna ez da zuk uste (duzun) bezain erraza;

– izen sintagma: absolutiboa (Zure laguna bezain trebea naiz ni), ergatiboa (Zure lagunak bezain umore ona dut nik), nahiz datiboa (Zuri bezain etxekoa egiten zait niri irudi hori);

– postposizio sintagma: Mendian bezain lasai bizi naiz kalean;

– osagai bat baino gehiagokoa: Eguzkia udan bezain goxo da neguan aterpea;

– sintagma destinatiboa: Mahats hori jateko bezain ona da ardoa egiteko;

– -la perpaus osagarria (seguru izan eta gisa horretako aditzekin) edo -tzea aditz izena bestelako predikatuekin: Bihar argituko duela bezain segurua da partida irabaziko dugula; Eskatzea bezain erraza al da ematea?;

– baldintza alegiazkoa: Aberatsa balitz bezain dotore jantzita dabil, ‘aberatsa balitz (ibiliko litzatekeen) bezain dotore jantzita dabil’; perpaus kontrafaktuala da (‘ez da aberatsa’).

32.2.1.2b Adibideetan ikusten den moduan, termino biren ezaugarri baten maila konparatzen da maiz horrelakoetan. Laguna bezain trebea naiz ni esaldian, esate baterako, [‘lagunaren trebetasun maila’ <-> ‘nire trebetasun maila’] da konparazioaren egitura. Konparazioaren ardatza lehen terminoa bera denean, ordea, ezaugarri biren maila erkatzen da (§ 32.1.2c, § 32.1.3c). Katixak egin zituen emeki bezain egoki aurkezte lanak (Etxaide) esaldian, adibidez, [‘aurkezte lanen emetasun maila’ <-> ‘aurkezte lanen egokitasun maila’] da egitura. Lehen termino eta ardatz dena adjektiboa denean, termino biak mugagabean ematen dira inoiz: Hartakotz zait bada eder bezain aipagarri (J. Etxepare); Besoa luze bezain zorrotz du begia (Hiribarren). Baina bigarrena mugatua dela beste batzuetan: Sorterriaren salbatzeko xede handi bezain saindua (Lafitte); Bi edo hiru lagunen boz ozen bezain bakarra gorabehera (Mitxelena). Eta are inoiz biak mugatuak: Bere pentsabidearen ardatza argia bezain laburra da (P. Garmendia). Terminoak osagai bikoak izan daitezke: Besoa luze bezain zorrotz du begia (Hiribarren).

Egitura hau emendiozko juntadura adierazteko erabiltzen da inoiz, bide batez aipatzen diren adjektibo edo adberbioen mailaren handia iradokitzen delarik: Horra iparraldeko abere eta gizonen bizimodua zehatz bezain ederki emana (Ibinagabeitia); Ugari bezain zorrotz zen hizketan, aberats bezain zehatz eta doi (Mitxelena); abere eta gizonen bizimodua ‘oso aberats eta zehatz’ emana dela esaten da lehen adibidean, eta norbait ‘hizketan oso aberatsa eta zehatza dela’ bigarrenean (§ 32.4.3a, § 32.6.4, 9d).

32.2.1.3. Bestelako kasu batzuk

32.2.1.3a Erreferentziazko terminoa izan aditza eta konparazioaren ardatza adjektiboa direnean, den bezain luzea gisako sintagmak era daitezke: Zen bezain handia izan arren (Agirre Asteasukoa); Gu garen bezain kreatura erromes eta ezdeusentzat duen amodio sobraniazkoa (Haraneder); Dugun imita heiena zen bezain bizi Saindua (Jauretxe); Sultan […], zen bezain luze, zetzan lurrean jarria (A. P. Iturriaga). Konparaziozko egitura izanik pentsa daiteke horrelako esaldien azpian ere perpaus bi direla; [Hura X handia zen] eta [hura X handia zen], esate baterako, lehen adibideko esaldiaren azpian, non mendekoan isilik den X handia sintagma. Dena dela, ez dirudi hor zinez alderaketa denik, enfasia adierazteko modu bat baizik (zen bezain handia = {oso handia ∼ hain handia} izanik).

Zen bezain sutsu jokatu zen (Barrensoro) esaldian konparazioaren ardatza adberbioa da eta mendeko perpausean isilpean geraturiko sintagma, berriz, adjektiboa: [_Adj sutsu] zen eta [_Adb sutsu] jokatu zen. Adberbioaren eraginez geratu da isilpean adjektiboa, formalki biak berdinak direlako.

32.2.1.3b Gutxi zenbatzailearekin ere erabiltzen da bezain morfema: Haren ahotsak begiradak bezain gutxi adierazten zuen (Olarra); Nik bezain gutxi kobratuko dizu […] (Cano). Perpaus horiek formaz maila konparazioari badagozkio ere, zenbatekoa da berez alderatzen dutena. Asko edo anitz zenbatzailearekin, aldiz, ez da ohikoa horrelako perpausak eratzea (*Zuk bezain asko dakit nik; *Zuk bezain liburu anitz irakurri dut nik), horien lekuan zenbatasunari dagokion adina morfema edo horren antzekoren bat erabiltzen baita (Zuk adina dakit nik)²⁶⁵. Gutxi-ren zenbatasun mailaren konparazioa da, bada, bezain gutxi sintagmak bideratzen duena; asko-rena, berriz, adina-k bideratzen du. Bat dator hori zenbatzaile hauen jokabide orokorrarekin. Izan ere, gutxi-k onartzen ditu zenbatasunaren modifikatzaile batzuk (oso gutxi, gutxiago, gutxiegi, gutxien), baina ez asko-k (*oso asko, *askoago, *askoegi, *askoen) ez eta anitz-ek ere (*oso anitz, *anitzen; anitzago eta anitzegi ere ez dira ohikoak) —azken hauen lekuan gehiago, gehiegi, gehien erabiltzen dira—.

32.2.1.3c Denborazko adberbioekin bi eratako perpausak eratzen ditu bezain morfemak. Termino biei dagokien denbora konpara daiteke adberbio horien bidez, ohiko konparazio perpausa eratuz: Peru Miren bezain berandu iritsi da; Frantsesa bezain laster ikasiko du ingelesa. ‘Berandutasun maila’ konparatzen da lehen adibidean, eta ‘lastertasun maila’, bigarrenean. Gertakari bat denboran kokatzeko ere erabil daiteke, ordea, egitura hori, gertakari horren noizkoa beste baten noizkoaren parean ezarriz: Ikusi zaitudan bezain laster ezagutu zaitut; Partida hasi bezain laster sartu dute gola. Gertakarien aldiberekotasun estua adierazten da perpauson bidez; noiz ikusi, orduan ezagutu, alegia, lehen adibidean, eta partida noiz hasi, gola orduan sartu, bigarrenean. Formaz konparaziozkoak izan arren, gertakaria denboran kokatzea dute zeregin perpaus hauek. Ikusten den moduan, gertakaria adierazten duten aditzak dira ‘konparatzen’ edo ‘parekatzen’ diren termino biak; mendeko perpausekoa adizki laguntzailearekin nahiz hura isilduta eman daiteke (hasi (zen) bezain laster). Laster adberbioaz gainera, bestalde, sarri, fite, agudo, aurki, azkar eta beste batzuk ere erabil daitezke forma hau eratzeko (bezain sarri, bezain fite, bezain agudo) (§ 36.5.1, § 36.5.2).

32.2.1.3d Berdintasunezkoa izanik, alderaketa honek ez du hartzen, bistan da, maila-aldea adierazten duen diferentzia adierazlerik: *Zure laguna askoz ere ni bezain trebea da; *Zure etxea nirea bezain bi aldiz handia da. Onartzen ditu, hala ere, ohiko bidetik, perpaus osoari dagozkion adberbioak, hurbiltze adiera dutenak: Hemen festa ia-ia lana bezain sakratua da; Arduragabe izateko bezain libre banaiz gutxienik (Berria).

Alderaketa honek, bestalde, norabide positiboa du, nolabait esan, baiezkoa denean. Izan ere, konparatua erreferentziaz hartzen denaren mailan bederen badela esaten da, handik gora ere egon daitekeela saihestu gabe, baina handik behera egon daitekeela baztertuta. Hala, Hura zu bezain aberatsa da, eta baita aberatsagoa ere beharbada esan daiteke, baina ez *Hura zu bezain aberatsa da, eta baita pobreagoa ere beharbada. Ezezka emanda, berriz, konparatua erreferentziazkoaren mailara iristen ez dela esaten da, eta hori, jakina, ez da gehiagotasunarekin uztartzen ahal: Hura ez da zu bezain aberatsa, pobreagoa baizik, esan daiteke, baina ez *Hura ez da zu bezain aberatsa, aberatsagoa baizik, erabilera zuzentzailean izan ezik (Zu bezain aberatsa ez, aberatsagoa da!). Berdintasuna ukatzea du euskarak, hain zuzen, mailaren gutxiagotasuna adierazteko modu bat (§ 32.1.1b).

32.2.1.3e Ezezkoa konparazio perpausari dagokionean, berriz, gehiagotasun adiera hartzen du perpausak: Inoiz izan ez naizen bezain zoriontsua naiz orain —hau da, ‘inoiz baino zoriontsuagoa’—; aditza isilpean utzita, ez adberbioa bezain morfemaren ezkerrean kokatzen da, ez bezain segida eratuz: Inoiz ez bezain zoriontsua naiz orain; Mutikoak sekula ez bezain txintxo egin zituen etxeko lanak (Egunkaria). Ezezko polaritatea duten inor, ezer, inoiz, sekula eta inon gisako izenordain edo adberbioekin eratzen da maiz segida hau (inoiz ez bezain ondo, inon ez bezain lasai, inor ez bezain trebea…), baina baita bestelako hitz klaseekin ere: Txorrota ohi ez bezain oparo ari da nire ahotik (Lertxundi) —‘ohi baino oparoago’, alegia—; Oiloek txitak ez bezain maiteki hartu nau amak ni (S. Mitxelena) —hots, ‘oiloek txitak hartzen dituzten baino maitekiago’—.

²⁶³ Bezain formaren Bergarako erabileraz honela dio Elexpuruk: “Jende askok ez du hitz hau erabiltzen eta larri ibiltzen da esaldi mota hau egiten: Bilbo ezta Donostia besteko politta etab. esaten dira ordez” (ikus OEH s. v. bezain).

²⁶⁴ OEH s. v. bezain: “El adj. colocado antes que bezain; en algunos casos ha de suponerse que el adj., que normalmente iría después de bezain, se encuentra elidido para evitar la repetición”.

²⁶⁵ Ikus, hala ere, Hargatik guk bezain asko Ameriketan zuten maitatzen (Arrese Beitia).